From Wikipedia, the free encyclopedia
Norvegjia (Bokmål: Norge, Nynorsk: Noreg), zyrtarisht Mbretëria e Norvegjisë, është një vend nordik në Evropën Veriore, i vendosur në Gadishullin Skandinav. Ishulli i largët Arktik i Jan Mayen dhe arkipelagu i Svalbard janë gjithashtu pjesë të Norvegjisë.[lower-alpha 1] Ishulli Bouvet, i vendosur në Subantarktik, është një vartësi; Norvegjia pretendon gjithashtu territoret e Antarktikut të ishullit Pjetër I dhe Tokës së Mbretëreshës Maud. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh në Norvegji është Oslo.
Mbretëria e Norvegjisë | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 Stema
| |||||
| Himni: Ja, vi elsker dette landet (Shqip: "Po, ne e duam këtë vend") Himni mbretëror: Kongesangen (Shqip. "Kënga e Mbretit") | |||||
.svg)  _cropped.svg) | |||||
| Kryeqyteti dhe qyteti më i madh | Oslo 59°56′N 10°41′E | ||||
| Gjuhët zyrtare |
| ||||
| Gjuhët e njohura kombëtare |
| ||||
| Besimi |
| ||||
| Nofka | Norvegjez | ||||
| Qeveria | |||||
| Lloji i qeverisjes | Monarkia kushtetuese parlamentare unitare | ||||
• Monark | Harald V | ||||
• Kryeministri | Jonas Gahr Støre | ||||
• President i Storting | Masud Gharahkhani | ||||
• Shefi i Drejtësisë | Toril Marie Øie | ||||
| Kuvendi | Storting | ||||
| Historia | |||||
• Shteti vendosi bashkimin paraprak | 872 | ||||
• Mbretëria e Vjetër e Norvegjisë (Peak extent) | 1263 | ||||
| 1397 | |||||
• Danimarka–Norvegjia | 1524 | ||||
| 25 shkurt 1814 | |||||
| 17 maj 1814 | |||||
• Bashkimi mes Suedisë dhe Norvegjisë | 4 nëntor 1814 | ||||
• Shpërbërja e bashkimit midis Norvegjisë dhe Suedisë | 7 qershor 1905 | ||||
| Sipërfaqja | |||||
• Gjithsej | 385,207 km2 (148,729 sq mi)[5] (61stb) | ||||
• Ujë (%) | 5.32 (2015)[6] | ||||
| Popullsia | |||||
• Përllogaritje 2024 |  5,550,203[7] (118th) | ||||
• Dendësia | 14.4/km2 (37.3/sq mi) (213th) | ||||
| Ekonomia | |||||
| PBB (PFB) | Përllogaritje 2024 | ||||
• Gjithsej |  $461.107 billion[8] (51st) | ||||
• Për kokë banori | $82,832[8] (8th) | ||||
| PBB (zyrtare) | Përllogaritje 2024 | ||||
• Gjithsej | $526.951 billion[8] (27th) | ||||
• Për kokë banori | $94,660[8] (3rd) | ||||
| Monedha | Krone norvegjeze (NOK) | ||||
| Të dhëna të tjera | |||||
| Gini (2020) |  25.3[9]i ulët | ||||
| IZHNJ (2022) | 0.966[10] shumë i lartë · 2nd | ||||
| Zona kohore | UTC+1 (CET) | ||||
• Verës | UTC+2 (CEST) | ||||
| Formati i datës | dd.mm.yyyy | ||||
| Ana e drejtimit të makinës | djathtas | ||||
| Prefiksi telefonik | +47 | ||||
| Kodi i internetit TLD | .nod | ||||
|
| |||||
Vendi kufizohet nga Suedia në lindje, Finlanda dhe Rusia në verilindje dhe ngushticën Skagerrak në jug. Norvegjia ka një vijë bregdetare të gjerë përballë Oqeanit Atlantik të Veriut dhe Detit Barents. Si një shtet unitar me një monarki kushtetuese, Norvegjia e ndan pushtetin shtetëror midis parlamentit, kabinetit dhe gjykatës së lartë, siç përcaktohet nga kushtetuta e vitit 1814. Mbretëria e bashkuar e Norvegjisë u krijua në vitin 872 si një bashkim i mbretërive të vogla dhe ka ekzistuar vazhdimisht për 1,151-1,152 vjet. Nga viti 1537 deri në 1814, Norvegjia ishte pjesë e Danimarkës-Norvegjisë dhe, nga 1814 deri në 1905, ishte në një bashkim personal me Suedinë. Norvegjia ishte neutrale gjatë Luftës së Parë Botërore, dhe në Luftën e Dytë Botërore deri në prill 1940 kur u pushtua nga Gjermania Naziste deri në fund të luftës.
Norvegjia ka nënndarje administrative dhe politike në dy nivele: qarqe dhe komuna. Norvegjia është një anëtare themeluese e Kombeve të Bashkuara, NATO-s, Shoqatës Evropiane të Tregtisë së Lirë, Këshillit të Evropës, Traktatit të Antarktidës dhe Këshillit Nordik; anëtare e Zonës Ekonomike Evropiane, OBT-së dhe OECD-së; dhe një pjesë të Zonës Shengen.
Norvegjia ruan modelin nordik të mirëqenies me kujdes shëndetësor universal dhe një sistem gjithëpërfshirës të sigurimeve shoqërore, dhe vlerat e saj janë të rrënjosura në idealet egalitare.[12] Shteti norvegjez ka pozicione të mëdha pronësie në sektorët kryesorë industrialë, duke pasur rezerva të gjera të naftës, gazit natyror, mineraleve, lëndës drusore, ushqimeve të detit dhe ujit të freskët. Industria e naftës përbën rreth një të katërtën e produktit të brendshëm bruto (PBB) të vendit.[13] Në bazë për frymë, Norvegjia është prodhuesi më i madh në botë i naftës dhe gazit natyror jashtë Lindjes së Mesme.[14][15] Vendi ka të ardhurat e katërta dhe të teta më të larta për frymë në botë në listën e Bankës Botërore dhe FMN-së, respektivisht.[16] Ajo ka fondin më të madh të pasurisë sovrane në botë, me një vlerë prej 1.3 trilion dollarësh.[17][18]
Norvegjezët janë pasardhës të vikingëve, një popullsi skandinave që luajti një rol shumë të rëndësishëm në historinë europiane mes viteve 800 dhe 1100. Gjatë periudhës vikinge, krahinat që sot janë pjesë e Norvegjisë, filluan të bashkohen gradualisht nën një mbret të vetëm. Mbreti Harald Hårfagre mori nën kontroll pjesën jugore dhe atë perëndimore të Norvegjisë pas betejës së Hafrsfjord-it, në vitin 880, dhe themeloi mbretërinë e tij me qendër në Avaldsnes në Karmøy.
Në vitin 1995, mbreti Olav Tryggvason ndërtoi kishën e parë në Norvegji në Moster (Bømlo), dhe filloi konvertimin e norvegjezëve në fenë e krishterë. Pas betejës së Stiklestad-it, në vitin 1030, feja e krishterë u bë fe shtetërore e Mbretërisë së Norvegjisë. Pas një periudhe gati 100 vjeçare me luftë civile, në vitin 1130, mbreti Sverreætten arriti të shtrijë pushtetin e tij në të gjithë Norvegjinë. Mbretëria e Norvegjisë arriti kulmin e fuqisë së saj (në aspektin ushtarak, ekonomik dhe kulturor) gjatë sundimit të mbretit Håkon Håkonssen.
Familja mbretërore norvegjeze u bashkua me familjen mbretërore suedeze në vitin 1319 dhe më pas me atë daneze në vitin 1380. Anëtari i fundit i familjes mbretërore norvegjeze me të drejtë trashëgimi të fronit të Mbretërisë së Norvegjisë vdiq në vitin 1387. Norvegjia u bë pjesë e Bashkimit të Kalmarit (Kalmarunionen) së bashku me Danimarkën dhe Suedinë në vitin 1397. Në vitin 1450, Suedia doli nga bashkimi si mbretëri më vete. Norvegjia vazhdoi bashkëjetesën me Danimarkën në formën e një bashkimi personal të kurorës (Mbreti i Danimarkës ishte gjithashtu edhe mbret i Norvegjisë, por të dy shtetet do të ishin të pavarur në politikën e brendshme). Ky bashkim, i cili zgjati për 434 vjet, filloi të quhet në shekullin e 18-të, si "nata e 400 viteve" sepse Norvegjia ishte gjysma e dobët e bashkimit dhe praktikisht drejtohej nga Kopenhaga. Periudha 1570-1721, u karakterizua nga luftëra shumëvjeçare të Mbretërisë Danezo-Norvegjeze me Mbretërinë e Suedisë dhe nga taksa të larta për të financuar këto luftëra. Me përjashtim të Luftës së Kalmarit, në përfundim të së cilës, në vitin 1613, u përcaktua se territoret e veriut i përkisnin Norvegjisë, të gjitha luftërat e tjera përfunduan me fitoren e Suedisë dhe humbje të territoreve norvegjeze: Bohuslän, Jämtland dhe Härjedalen.
Mbretëria Danezo-Norvegjeze ishte aleate e Napoleon Bonoparten ndërsa Mbretëria e Suedisë lidhi aleancë me Anglinë dhe Prusinë. Mbas disfatës së Napoleon Bonopartit, në paqen e Kiel-it në vitin 1814, Norvegjia iu dha nën sundim si shpërblim lufte Mbretit të Suedisë. Gjatë pranverës së vitit 1814, duke përfituar nga vazhdimi i veprimeve luftarake në Evropë, u mblodh Parlamenti Norvegjez në Eidsvold. Parlamenti miratoi me 17 maj 1814 Kushtetutën e Norvegjisë, "Grunnloven av 1814". E frymëzuar nga kushtetutat e SHBA dhe Francës, kushtetuta norvegjeze ishte tepër liberale për kohën e saj. Mbas një lufte të shkurtër mes Danimarkës/Norvegjisë dhe Suedisë, Norvegjia u bë pjesë e një bashkimi personal të kurorës me Suedinë. Danimarka mbajti sovranitetin mbi Groenlandën, Islandën dhe ishujt Farëje (Færøyene). Këto territore ishin deri në 1814 pjesë e Norvegjisë dhe administroheshin nga Norvegjia.
Pakënaqësia e norvegjezëve për bashkimin me Suedinë erdhi në rritje dhe në vitin 1905, Suedia u detyrua të njohë pavarësinë e Norvegjisë. Norvegjezët e shprehën vullnetin e tyre për shkëputje nga Suedia me një referendum ku vetëm disa qindra vota ishin në favor të bashkimit me Suedinë. Qeveria norvegjeze ia ofroi kurorën e Norvegjisë princit Carl të Danimarkës. Në një referendum të dytë, shumica e norvegjezëve me të drejtë vote përkrahu monarkinë si formë organizimi të shtetit dhe princin Carl si mbret të Norvegjisë. Në kurorëzimin e tij si mbret i Norvegjisë, princi Carl mori emrin Haakon VII. Familja mbretërore norvegjeze i përket, së bashku me familjen mbretërore të Danimarkës, shtëpisë princërore të Gjermanisë veriore Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg (një nga degët e shtëpisë mbretërore Oldenburg).
Norvegjia ishte shtet asnjanës në Luftën e Parë Botërore. Qeveria norvegjeze mendoi të ndiqte parimin e neutralitetit edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Me 9 prill 1940, Gjermania sulmoi Danimarkën dhe Norvegjinë. Mbas rreth 2 muaj luftimesh, Gjermania arriti të pushtojë të gjithë Norvegjinë. Pushtimi përfundoi me 9 maj 1945 me kapitullimin e forcave gjermane në Norvegji. Përvoja e Luftës së Dytë Botërore dhe frika e ekspansionit sovjetik shkaktuan një ndryshim rrënjësor në politikën e jashtme të Norvegjisë. Norvegjia është një nga shtetet themeluese të NATO-s në vitin 1949. Norvegjia luajti një rol mjaft aktiv në krijimin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara në vitin 1945. Norvegjezët kanë votuar 2 herë në referendum për tu bërë pjesë e Bashkimit Evropian, në 1974 dhe 1994. Në të dy referendumet, shumica e votuesve u shpreh kundër pranimit të Norvegjisë në Bashkimin Evropian.
Partitë që janë të përfaqësuara në parlamentin norvegjez (Stortinget):
Sipërfaqja e përgjithshme e Norvegjisë është 324,220 km², shtrihet rreth koordinatave gjeografike 62 00 V, 10 00 L dhe 307,860 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 16,360 km² ujë.
Vija bregdetare e Norvegjisë është 21,925 km e gjatë duke llogaritur këtu tokën amtare (3,419 km) dhe ë gjitha ishujt e mëdha (2,413 km) , ishujt e vegjël, ujdhesat dhe siujdhesat që i takojnë asaj (16,093 km). Kufiri tokësorë është 2,551 km i gjatë.
Klima e Norvegjisë është klimë bregdetare oqeanike përgjatë bregdetit dhe kryesisht e ftohtë dhe e lagësht si në dimër dhe në verë.
Pjesa më e madhe e relievit të Norvegjisë është terren i vrazhdë dhe malorë, përgjatë bregdetit është teren i ulët që formon liqene të shumta. Pjesa veriore është e ngrirë gjatë gjithë vitit. Pika më e ultë e relievit gjendet përgjatë bregut të oqeanit ( 0m ) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2,469 metrave në një vend të quajtur Galdëhopingen ( ang.:Galdhopiggen).
Norvegjia, një shtet jo federal, është e ndarë në 15 qarqe administrative të nivelit të parë (fylke). Qarku administrohet nga kuvendi i qarkut të zgjedhur direkt nga populli. Kuvendi zgjedh Guvernatorin e Qarkut. Përveç kësaj, Mbreti dhe qeveria janë të përfaqësuara në çdo qark nga një fylkesmann, i cili në mënyrë efektive vepron si një guvernator. Si e tillë, Qeveria është e përfaqësuar drejtpërsëdrejti në nivel lokal përmes zyrave të qarkut të guvernatorëve. Qarqet ndahen më tej në 357 bashki të nivelit të dytë (Kommunar), të cilat administrohen nga këshilli bashkiak i zgjedhur drejtpërsëdrejti nga populli. Këshilli Bashkiak kryesohet nga Kryetari i bashkisë dhe një kabinet të vogël ekzekutiv. Kryeqyteti i Oslos konsiderohet edhe si qark edhe si bashki. Qarqet e Norvegjisë janë:[19]
| # | Qarku (fylke) 2024 | Qendra administrative |
|---|---|---|
| 3 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Oslo_komm.svg){kind=small} Oslo | Oslo |
| 11 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Rogaland_v%C3%A5pen.svg){kind=small} Rogaland | Stavanger |
| 15 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:M%C3%B8re_og_Romsdal_v%C3%A5pen.svg){kind=small} Møre og Romsdal | Molde |
| 18 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Nordland_v%C3%A5pen.svg){kind=small} Nordland | Bodø |
| 31 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Østfold_v%C3%A5pen.svg){kind=small} Østfold | Sarpsborg |
| 32 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Akershus_v%C3%A5pen.svg){kind=small} Akershus | Oslo |
| 33 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Buskerud_v%C3%A5pen.svg){kind=small} Buskerud | Drammen |
| 34 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Innlandet_v%C3%A5pen.svg){kind=small} Innlandet | Hamar |
| 39 | ![[lidhje e vdekur]](https://sq.wikipedia.org/wiki/Https://pl.wikipedia.org/File:Vestfold_v%C3%A5pen.svg?oldformat=true){kind=small} Vestfold | Tønsberg |
| 40 | ![[lidhje e vdekur]](https://sq.wikipedia.org/wiki/Https://pl.wikipedia.org/File:Telemark_v%C3%A5pen.svg?oldformat=true){kind=small} Telemark | Skien |
| 42 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Agder_v%C3%A5pen.svg){kind=small} Agder | Kristiansand |
| 46 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Vestland_v%C3%A5pen.svg){kind=small} Vestland | Bergen |
| 50 | ![[lidhje e vdekur]](http://pl.wikipedia.org/wiki/File:Tr%C3%B8ndelag_v%C3%A5pen.png){kind=small} Trøndelag | Steinkjer |
| 55 | ![[lidhje e vdekur]](https://sq.wikipedia.org/wiki/Https://pl.wikipedia.org/File:Troms_v%C3%A5pen.svg?oldformat=true){kind=small} Troms | Tromsø |
| 56 | ![[lidhje e vdekur]](https://sq.wikipedia.org/wiki/Https://pl.wikipedia.org/File:Finnmark_v%C3%A5pen.svg?oldformat=true){kind=small} Finnmark | Vadsø |
| Qarku (fylke) 2017 | Qendra administrative | Bashkia më e populluar | Rajoni |
|---|---|---|---|
 Østfold |
Sarpsborg | Fredrikstad | Norvegjia Lindore |
 Akershus |
Oslo | Bærum | Norvegjia Lindore |
 Oslo |
City of Oslo | Oslo | Norvegjia Lindore |
 Hedmark |
Hamar | Ringsaker | Norvegjia Lindore |
 Oppland |
Lillehammer | Gjøvik | Norvegjia Lindore |
 Buskerud |
Drammen | Drammen | Norvegjia Lindore |
 Vestfold |
Tønsberg | Sandefjord | Norvegjia Lindore |
 Telemark |
Skien | Skien | Norvegjia Lindore |
 Aust-Agder |
Arendal | Arendal | Norvegjia Jugore |
 Vest-Agder |
Kristiansand | Kristiansand | Norvegjia Jugore |
 Rogaland |
Stavanger | Stavanger | Norvegjia Perëndimore |
 Hordaland |
Bergen | Bergen | Norvegjia Perëndimore |
 Sogn og Fjordane |
Leikanger | Førde | Norvegjia Perëndimore |
 Møre og Romsdal |
Molde | Ålesund | Norvegjia Perëndimore |
 Sør-Trøndelag |
Trondheim | Trondheim | Trøndelag |
 Nord-Trøndelag |
Steinkjer | Stjørdal | Trøndelag |
 Nordland |
Bodø | Bodø | Norvegjia Veriore |
 Troms |
Tromsø | Tromsø | Norvegjia Veriore |
 Finnmark |
Vadsø | Alta | Norvegjia Veriore |
| Svalbard (zonë e painkorporuar) | Longyearbyen | Longyearbyen | Norvegjia Veriore |
Norvegjia është një ndër shtetet me të ardhura më të larta për banorë në botë, për shkak të burimeve natyrore të naftës. Një ndër eksportuesit më të mëdhenj të naftës si sasi e përgjithshme dhe për banorë. Të ardhurat nga nafta që nuk përdoren vendosen në një fond që do të përdoret në të ardhmen për pagimin e pensioneve etj. Ky fond është unik në botë, dhe ka sot rreth 375 miliard euro.Ky eshte vendi ku jetohet me mire dhe me te ardhurat me te larta ne bote per person .
Norvegjia ka 4.574.560 banorë, mosha mesatare e popullsisë është 38 vite ndersa jetegjatesia eshte 81.9 vjec duke e renditur Norvegjine ne vendin e 17 sipas Life Expectancy by Country. 100% e popullsisë është e arsimuar. Numri më i madh i Norvegjezëve janë Luterët, 86%, të tjerë katolik dhe protestant 3%, të tjerët janë të papërcaktuar. Janë dy gjuhë zyrtare: bokmål, e ngjashme me gjuhën daneze dhe nynorsk (norvegjeze) e ngjajshme me gjuhët e vjetra . Pakica më e madhe kombëtare autoktone është Laponët, dhe janë rreth 20.000.
Qytetet Norvegjeze nga jugu në veri: Kristiansand - Stavanger - Fredrikstad - Drammen - Oslo (kryeqytet) - Bergen - Hamar - Florø - Ålesund - Trondheim - Mo i Rana - Bodø - Narvik - Harstad - Tromsø - Hammerfest - Vardø
Norvegjia ka 4.873.000 banorë, mosha mesatare e popullsisë është 38 vite. 100% e popullsisë është e arsimuar. Numri më i madh i Norvegjezëve janë Luterët, 86%, katolikë dhe protestant 3%, të tjerët janë të papërcaktuar. Në Norvegji ka dy gjuhë zyrtare: bokmåle, e ngjajshme me gjuhën daneze dhe nynorsk (norvegjeze) e ngjajshme me gjuhët e vjetra. Pakica më e madhe kambëtare autoktine janë Laponët, dhe janë rreth 20 000. Kultura e tyre ka qene e vecante. Ata ishin shume te mire dhe naten e kalonin ne kafiteri apo dicka tjeter ata kishin teatre te njohura.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
