shtet në Evropën Qendrore From Wikipedia, the free encyclopedia
Danimarka (danisht : Danmark) është një vend nordik në pjesën jug-qendrore të Evropës Veriore. Është pjesa metropolitane dhe përbërësi më i populluar i Mbretërisë së Danimarkës, një shtet unitar kushtetues që përfshin territoret autonome të Grenlandës dhe Ishujve Faroe në Oqeanin Atlantik të Veriut. Danimarka është më jugori i vendeve skandinave, që shtrihet në jug-perëndim dhe jug të Suedisë, në jug të Norvegjisë, dhe në veri të Gjermanisë, me të cilën ndan një kufi të shkurtër.
Danimarka Danmark (Dansiht)
| |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Himni: Der er et yndigt land (Shqip: ""Këtu është një vend i bukur"") Himni mbretëror: Kong Christian stod ved højen mast[N 1] (Shqip: "Mbreti Kristian qëndroi pranë direkut të lartë") | |||||
.svg)  | |||||
| Kryeqyteti dhe qyteti më i madh | Kopenhaga 55°43′N 12°34′E | ||||
| Gjuhët zyrtare | Danisht | ||||
Gjuha rajonale | Gjermanisht[N 2] | ||||
| Besimi (2020) |
| ||||
| Nofka | Danez | ||||
| Qeveria | |||||
| Lloji i qeverisjes | Monarkia kushtetuese parlamentare unitare | ||||
• Monark | Frederik X | ||||
• Kryeministri | Mette Frederiksen | ||||
| Kuvendi | Folketing | ||||
| Sipërfaqja | |||||
• Gjithsej | 16,580 sq mi (42,900 km2) (130-të) | ||||
• Ujë (%) | 1.74[4] | ||||
| Popullsia | |||||
• Përllogaritje shkurt 2023 |  5,935,619[5][N 3] (112-të) | ||||
• Dendësia | 138.29/km2 (358.2/sq mi) | ||||
| Ekonomia | |||||
| PBB (PFB) | Përllogaritje 2024 | ||||
• Gjithsej |  $462.019 billion[N 4][6] (52nd) | ||||
• Për kokë banori | $77,641[6] (10th) | ||||
| PBB (zyrtare) | Përllogaritje 2024 | ||||
• Gjithsej | $409.989 billion[N 4][6] (37th) | ||||
• Për kokë banori | $68,898[6] (9th) | ||||
| Monedha | Krone daneze (DKK) | ||||
| Të dhëna të tjera | |||||
| Gini (2022) |  27.7[7]i ulët | ||||
| IZHNJ (2022) | 0.952[8] shumë i lartë · 5th | ||||
| Zona kohore | UTC+1 (CET) | ||||
• Verës | UTC+2 (CEST) | ||||
| Formati i datës | dd.mm.yyyy | ||||
| Ana e drejtimit të makinës | djathtas | ||||
| Prefiksi telefonik | +45 | ||||
| Kodi i internetit TLD | .dk | ||||
|
| |||||
Që nga viti 2013, Mbretëria e Danimarkës, duke përfshirë Ishujt Faroe dhe Grenlandën, kishte gjithsej 1,419 ishuj me sipërfaqe më të madhe se 100 metra katrorë; 443 prej tyre janë emëruar dhe 78 janë të banuara.[9] Me një sipërfaqe gjithsej prej 42,943 km2,[10] Danimarka përbëhet nga pjesa veriore e gadishullit Jutland dhe një arkipelag prej 406 ishujsh.[11] Nga këta, ishulli më i populluar është Zealand, në të cilën ndodhet kryeqyteti dhe qyteti më i madh, Kopenhaga, i ndjekur nga Funen, Ishulli i Jutlandës së Veriut, dhe Amager.[12]
Mbretëria e bashkuar e Danimarkës u shfaq në shekullin e 8-të e.r. si një fuqi detare e aftë në mes të luftës për kontrollin e Detit Baltik. Në vitin 1397, ajo u bashkua me Norvegjinë dhe Suedinë për të formuar Bashkimin e Kalmarit, i cili vazhdoi deri në shkëputjen e këtij të fundit në vitin 1523. Mbretëria e mbetur e Danimarkës-Norvegjia duroi një seri luftërash në shekullin e 17-të që rezultuan në lëshime të mëtejshme territoriale. Një rritje e lëvizjeve nacionaliste në shekullin e 19-të u mundën në Luftën e Parë të Schleswig të vitit 1848. Miratimi i Kushtetutës së Danimarkës më 5 qershor 1849 i dha fund monarkisë absolute dhe futi sistemin aktual parlamentar. Një eksportues i industrializuar i prodhimeve bujqësore në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të, Danimarka prezantoi reformat shoqërore dhe të tregut të punës në fillim të shekullit të 20-të, të cilat formuan bazën për modelin aktual të shtetit të mirëqenies dhe ekonominë e përparuar të përzier. Danimarka mbeti neutrale gjatë Luftës së Parë Botërore; Neutraliteti danez u shkel në Luftën e Dytë Botërore nga një pushtim gjerman në prill 1940. Gjatë pushtimit, një lëvizje rezistence u shfaq në vitin 1943, ndërsa Islanda shpalli pavarësinë më 1944; Danimarka u çlirua pas përfundimit të luftës në maj 1945. Në vitin 1973, Danimarka, së bashku me Grenlandën, por jo me Ishujt Faroe, u bë anëtare e asaj që tani është Bashkimi Evropian, por negocioi disa opsione, të tilla si mbajtja e saj valutë, krone.
Danimarka është një vend i zhvilluar me një standard të lartë jetese. Është një anëtar themelues i NATO-s, Këshillit Nordik, OECD, OSBE-së dhe Kombeve të Bashkuara dhe është pjesë e Zonës Shengen. Danimarka mban lidhje të ngushta politike, kulturore dhe gjuhësore me fqinjët e saj skandinavë, ku danishtja është pjesërisht e kuptueshme reciproke me norvegjishten dhe suedishten.
Në vitin 1397, Danimarka hyri në një bashkim personal të njohur si Bashkimi i Kalmarit me Norvegjinë dhe Suedinë, të bashkuar nën Mbretëreshën Margaret I. Të tre vendet duhej të trajtoheshin si të barabartë në bashkim. Megjithatë, edhe që në fillim, Margaret mund të mos ketë qenë aq idealiste—duke e trajtuar Danimarkën si partnerin e qartë "të lartë" të bashkimit.[13] Kështu, pjesa më e madhe e 125 viteve të ardhshme të historisë skandinave sillet rreth këtij bashkimi, me Suedinë që shkëputet dhe ripushtohet në mënyrë të përsëritur. Çështja u zgjidh për qëllime praktike më 17 qershor 1523, pasi mbreti suedez Gustav Vasa pushtoi qytetin e Stokholmit. Reformat protestante u përhap në Skandinavi në vitet 1530, dhe pas luftës civile të Count's Feud, Danimarka u konvertua në Luteranizëm më 1536. Më vonë atë vit, Danimarka hyri në një bashkim me Norvegjinë.
Më 5 qershor 1849, Danimarka deklarohet si monarki kushtetuese. Industrializimi erdhi në Danimarkë në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të.[14] Hekurudhat e para të vendit u ndërtuan në vitet 1850 dhe komunikimi i përmirësuar dhe tregtia jashtë shtetit lejuan zhvillimin e industrisë, pavarësisht mungesës së burimeve natyrore të Danimarkës. Sindikatat u zhvilluan, duke filluar nga vitet 1870. Pati një migrim të konsiderueshëm të njerëzve nga fshatrat drejt qyteteve dhe bujqësia daneze u përqendrua në eksportin e produkteve të qumështit dhe mishit.
Danimarka mbajti qëndrimin e saj neutral gjatë Luftës së Parë Botërore. Pas humbjes së Gjermanisë, fuqitë e Versajës ofruan t'i kthenin Danimarkës rajonin e Shlesvig-Holshtajni. Nga frika e irredentizmit gjerman, Danimarka refuzoi të merrte në konsideratë kthimin e zonës pa një plebishit; dy plebishitet e Shlesvigut u zhvilluan përkatësisht më 10 shkurt dhe 14 mars 1920. Më 10 korrik 1920, Shlesvigu verior u rimor nga Danimarka, duke shtuar kështu rreth 163,600 banorë dhe 3,984 kilometra katrorë. Qeveria e parë socialdemokrate e vendit mori detyrën në vitin 1924.[15]
Në vitin 1939 Danimarka nënshkroi një pakt 10-vjeçar jo-sulmimi me Gjermaninë Naziste, por Gjermania pushtoi Danimarkën më 9 prill 1940 dhe qeveria daneze u dorëzua shpejt. Lufta e Dytë Botërore në Danimarkë u karakterizua nga bashkëpunimi ekonomik me Gjermaninë deri në vitin 1943, kur qeveria daneze refuzoi bashkëpunimin e mëtejshëm dhe marina e saj shkatërroi shumicën e anijeve të saj dhe dërgoi shumë nga oficerët e saj në Suedi, e cila ishte neutrale. Rezistenca daneze kreu një operacion shpëtimi që arriti të evakuonte disa mijëra jehudë dhe familjet e tyre në siguri në Suedi përpara se gjermanët t'i dërgonin në kampet e vdekjes. Disa danezë mbështetën nazizmin duke u bashkuar me Partinë Naziste Daneze ose duke u bërë vullnetarë për të luftuar me Gjermaninë si pjesë e Frikorps Danmark.[16] Islanda ndërpreu lidhjet me Danimarkën dhe u bë një republikë e pavarur më 1944; Gjermania u dorëzua në maj 1945. Në vitin 1948, Ishujt Faroe fituan home rule. Në vitin 1949, Danimarka u bë një anëtar themelues i NATO-s.
Sipërfaqja e përgjithshme e Danimarkës është 42,394 km2, shtrihet rreth koordinatave gjeografike 56 00 V, 10 00 L dhe 43,094 km2 të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 700 km2 ujë. Vija bregdetare e Danimarkës është 7,314 km e gjatë.
Klima e Danimarkës është kontinentale e ndryshueshme me verë të freskët deri në të ftohtë dhe dimër të ftohtë e të vranët me erë.
Relievi i Danimarkës është terren kryesisht i rrafshët dhe në brendi të vendit vijojnë kodrat. Pika më e ulët nën nivelin e detit gjendet në Lammefjord (-7 m.) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare 173 metra në vendin e quajtur Yding Skovhoej.
Politika në Danimarkë funksionon sipas një kuadri të përcaktuar në Kushtetutën e Danimarkës. E shkruar për herë të parë në vitin 1849, ajo themelon një shtet sovran në formën e një monarkie kushtetuese, me një sistem parlamentar përfaqësues njëdhomësh. Monarku ruan zyrtarisht pushtetin ekzekutiv dhe kryeson Këshillin e Shtetit.[17][18] Në praktikë, detyrat e monarkut janë rreptësisht përfaqësuese dhe ceremoniale,[19] siç është emërimi dhe shkarkimi zyrtar i kryeministrit dhe ministrave të tjerë të qeverisë. Monarku nuk përgjigjet për veprimet e tij ose të saj dhe personi i tyre është i shenjtë.[20]
Parlamenti danez është njëdhomësh dhe quhet Folketing (danisht: Folketinget). Është legjislatura e Mbretërisë së Danimarkës, që miraton akte që zbatohen në Danimarkë dhe, në mënyrë të ndryshueshme, në Grenlandë dhe Ishujt Faroe. Folketing është gjithashtu përgjegjës për miratimin e buxheteve të shtetit, miratimin e llogarive të shtetit, emërimin dhe ushtrimin e kontrollit të qeverisë dhe pjesëmarrjen në bashkëpunimin ndërkombëtar. Projektligjet mund të inicohen nga Qeveria ose nga anëtarët e parlamentit. Të gjitha projektligjet e miratuara duhet të paraqiten para Këshillit të Shtetit për të marrë Pëlqimin Mbretëror brenda tridhjetë ditësh në mënyrë që të bëhen ligj.[21]
Danimarka është një demokraci përfaqësuese me të drejtë vote universale. Anëtarësimi i Folketing bazohet në përfaqësimin proporcional të partive politike,[90] me një prag zgjedhor prej 2%.[22] Danimarka zgjedh 175 anëtarë në Folketing, me Grenlandën dhe Ishujt Faroe që zgjedhin nga dy anëtarë shtesë secila—179 anëtarë gjithsej. Zgjedhjet parlamentare mbahen të paktën çdo katër vjet, por është në kompetencat e kryeministrit që t'i kërkojë monarkut të thërrasë zgjedhje para se të mbarojë mandati. Me një votë mosbesimi, Folketing mund të detyrojë një ministër të vetëm ose një qeveri të tërë të japë dorëheqjen.[23]
Qeveria e Danimarkës funksionon si një qeveri kabineti, ku autoriteti ekzekutiv ushtrohet - formalisht, në emër të monarkut - nga kryeministri dhe ministra të tjerë të kabinetit, të cilët drejtojnë ministritë. Si degë ekzekutive, Kabineti është përgjegjës për propozimin e projektligjeve dhe buxhetin, zbatimin e ligjeve dhe udhëheqjen e politikave të jashtme dhe të brendshme të Danimarkës. Pozicioni i kryeministrit i përket personit që ka më shumë gjasa të ketë besimin e shumicës në Folkting; ky është shpesh udhëheqësi aktual i partisë më të madhe politike ose, më efektivisht, përmes një koalicioni partish. Një parti e vetme në përgjithësi nuk ka fuqi të mjaftueshme politike për sa i përket numrit të vendeve për të formuar një kabinet më vete; Danimarka shpesh është qeverisur nga qeveritë e koalicionit, vetë ato zakonisht qeveri të pakicave të varura nga partitë joqeveritare.[24]
Danimarka ndahet në pesë rajone administrative (danisht: regioner). Qarqet ndahen më tej në 98 komuna (komuner). Toka më lindore në Danimarkë, arkipelagu Ertholmene, me një sipërfaqe prej 39 hektarësh, nuk është as pjesë e një komune dhe as e një rajoni, por i përket Ministrisë së Mbrojtjes.[25] Provincat e Danimarkës janë ndarje statistikore të Danimarkës, të pozicionuara ndërmjet rajoneve administrative dhe komunave. Ato nuk janë ndarje administrative, as subjekt për asnjë lloj zgjedhjeje politike, por janë kryesisht për përdorim statistikor.
Rajonet u krijuan më 1 janar 2007 për të zëvendësuar 16 qarqet e mëparshme. Në të njëjtën kohë, komunat më të vogla u shkrinë në njësi më të mëdha, duke e zvogëluar numrin nga 270. Shumica e komunave kanë një popullsi prej të paktën 20,000 banorësh për t'u dhënë atyre qëndrueshmëri financiare dhe profesionale, megjithëse u bënë disa përjashtime nga ky rregull.[26] Ndarjet administrative drejtohen nga këshilla të zgjedhur drejtpërdrejt, të zgjedhur në mënyrë proporcionale çdo katër vjet; Zgjedhjet më të fundit vendore daneze u mbajtën më 16 nëntor 2021. Struktura të tjera rajonale përdorin kufijtë bashkiakë si plan urbanistik, duke përfshirë zonat e policisë, zonat e gjykatave dhe repartet zgjedhore.
Forcat e armatosura të Danimarkës njihen si Mbrojtja Daneze (danisht: Forsvaret). Ministri i Mbrojtjes është komandanti i përgjithshëm i Mbrojtjes Daneze dhe shërben si kryezyrtar diplomatik jashtë vendit. Në kohë paqeje, Ministria e Mbrojtjes punëson rreth 33,000 gjithsej. Degët kryesore ushtarake punësojnë pothuajse 27,000: 15,460 në Ushtrinë Mbretërore Daneze, 5,300 në Marinën Mbretërore Daneze dhe 6,050 në Forcën Ajrore Mbretërore Daneze (të gjithë përfshirë rekrutët). Agjencia e Menaxhimit të Emergjencave Daneze punëson 2,000 (përfshirë rekrutët) dhe rreth 4,000 janë në shërbime jo specifike për një degë, si Komanda e Mbrojtjes Daneze dhe Shërbimi i Inteligjencës së Mbrojtjes Daneze. Për më tepër, rreth 44,500 shërbejnë si vullnetarë në Gardën të Shtëpisë Daneze.[27]
Danimarka është një mbështetëse e gjatë e paqeruajtjes ndërkombëtare, por që nga bombardimet e NATO-s në Jugosllavi më 1999 dhe Lufta në Afganistan më 2001, Danimarka ka gjetur gjithashtu një rol të ri si një komb ndërluftues, duke marrë pjesë aktive në disa luftëra dhe pushtime. Kjo situatë relativisht e re ka nxitur disa kritika të brendshme, por popullsia daneze në përgjithësi ka qenë shumë mbështetëse, veçanërisht për Luftën në Afganistan.[28][29]
Ekonomia është shumë e zhvilluar dhe me e suksesshmja, me se shumti prodhon elb, grurë, thekër, tersher, panxharsheqer, perime ndërsa me prodhimin e gjalpit zë vendin e dytë ne bot.
Në Danimarkë jetojnë 5.2 milion banorë. Me 122 banorë për km2, është afro 10 herë më e dendur se Norvegjia.Popullsia homogjene, me që 97% të popullsisë e përbëjnë danezët. Me 85% të popullsisë urbane i ngjan Suedisë.
Investime shumë të mëdha janë bërë në dekadat e fundit në ndërtimin e lidhjeve rrugore dhe hekurrudhore midis qyteteve Kopenhagen dhe Malmö, në Suedi (ura e Øresund), dhe midis qyteteve Zealand dhe Funen.
Operatori më i madh i hekurudhave është Danske Statsbaner (sq.: Hekurudhat shtetërore Daneze) për pasagjerët dhe Railion për ngarkesat. Kopenhagën ka një sistem të vogël metroje.
Linja ajrore kombëtare e Danimarkës bashkë me Norvegjinë dhe Suedinë është Scandinavian Airlines System (SAS) dhe aeroporti i Danimarkës është aeroporti më i madh i vendit.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
_(cropped).jpg)
