From Wikipedia, the free encyclopedia
| امام مہدی عجل اللہ تعالی فرجہ الشریف | |
|---|---|
 مسجد جمکران قم | |
| منصب | بارہويں امام |
| ناں | محمد بن حسن |
| کنیت | ابو القاسم، ابا صالح |
| القاب | مہدی، بقیۃ اللہ، قائم آل محمد، صاحب الزمان |
| جائے ولادت | سامراء |
| مدت امامت | حالے جاری اے |
| والد ماجد | امام حسن عسکری ؑ |
| والدہ ماجدہ | نرجس خاتون |
| عمر | بقید حیات |
| ائمہ معصومینؑ
امام علیؑ • امام حسنؑ • امام حسینؑ • امام سجادؑ • امام محمد باقرؑ • امام صادقؑ • امام موسی کاظمؑ • امام رضاؑ • امام محمد تقیؑ • امام علی نقیؑ • امام حسن عسکریؑ • امام مہدیؑ | |
| محمد/احمد مہدی | |
|---|---|
| مکمل نام | محمد/احمد بن حسن |
| ترتیب | دوازدہم (باہویں ھور آخری) |
| جانشین | آخری امام سین۔ |
| تاریخ ولادت | 15 شعبان، 255 ہجری |
| لقب | مہدی، منتظر، امام زمانہ، قائم حجت، بقیۃالله، حجۃالله، صاحبالزمان، المنتظَر، غائب، صاحبالأمر، ولی عصر، منصور، منتقم و … |
| کنیت | ابو القاسم |
| والد | امام حسن بن علی عسکری |
| والدہ | بی بی نرجس خاتون |
| محمد یا احمد | |
|---|---|
 مھدی | |
| مہدی، القائم، المنتظم، صاحب الزمان | |
| وڈے کم | قیامت تون پہلے ظھور |
محمد بن حسن (ولادت 255 ھ)، امام مہدی، امام زمانہ تے حجت بن الحسن دے ناں توں مشہور، شیعہ اثنا عشریہ دے بارہويں امام نيں۔ شیعہ کتاباں دے مطابق، آپؑ دی ولادت خفیہ رکھی گئی سی تے امام حسن عسکریؑ دے کچھ خاص اصحاب دے سوا، کسی نوں آپؑ دا دیدار نصیب نئيں ہويا۔ امامیہ دے عقیدہ دے مطابق امام مہدیؑ ہی آخر الزمان دے نجات دہندہ نيں؛ جو طویل عمر دے مالک ہون گے تے اپنی زندگی دا اک طویل عرصہ غیبت وچ گزارن گے۔ آپؑ آخرکار اللہ دے ارادے توں ظہور کرن گے تے دنیا اُتے عدل و انصاف اُتے مبنی حکومت قائم کرن گے۔
بعض شیعہ امام حسن عسکری ؑ دی شہادت دے بعد مختصر عرصے وچ شک و تردید دا شکار ہوئے لیکن امام زمانہ دی توقیعات ـ جو عام طور اُتے شیعیان اہل بیت دے ناں لکھیاں جاندیاں سن تے خاص نائبین دے ذریعے لوکاں تک پہنچدی سن ـ مکتب تشیع دے استحکام دا سبب قرار پائیاں۔ امام حسن عسکریؑ دی شہادت دے بعد غیبت صغری دے دوران نواب اربعہ دے وسیلہ توں آپؑ دا رابطہ اپنے مننے والےآں دے نال قائم سی ۔ لیکن سنہ 329 ھ وچ جدوں غیبت کبری دا آغاز ہويا تاں آپؑ دے نال براہ راست رابطہ وی منقطع ہويا۔
شیعہ مفسرین، معصومین توں منقول احادیث دی بنیاد اُتے بعض قرآنی آیات نوں امام زمانہؑ توں متعلق قرار دیندے نيں۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ توں متعدد احادیث امام زمانہؑ، آپ دی غیبت، ظہور تے حکومت دے بارے وچ نقل ہوئیاں نيں۔ بعض حدیثی کتاباں انہی احادیث دی نقل تے جمع آوری دی غرض توں لکھی گئیاں نيں۔ حدیث دی کتاباں دے علاوہ بہت ساریاں دوسری کتاباں وی امام زمانہؑ توں متعلق موضوعات اُتے شائع ہوئیاں نيں۔
مختلف علاقےآں وچ بوہت سارے تھاںواں آپ توں منسوب نيں، جداں سامرا وچ سرداب غیبت، کوفہ دی مسجد سہلہ وچ مقام امام مہدیؑ تے قم دے مضافات وچ مسجد جمکران وغیرہ۔
عصر غیبت وچ امام زمانہؑ دے نال ارتباط برقرار کرنے دے لئی بہت ساریاں دعاواں تے اذکار نقل ہوئیاں نيں۔ شیعہ علماء نے امام زمانہؑ دے نال بعض افراد دے دیدار دے بوہت سارے واقعات نقل کيتے نيں۔
سنی دے بیشتر مکاتب فکر و علماء ھور اہل تشیعدے نزدیک قیامت تے قبل امام مہدی دی آمد اصل سمجھی جاندی اے، پر اہل سنت ھور اہل تشیع وچ اس موضوع پر الگ الگ سوچاں سی۔ ھور اختلافات ہیگا۔
مہدی بن حسن العسکری بن علی نقی بن محمد تقی بن علی رضا بن موسی کاظم بن جعفر صادق بن محمد باقربن علی زین العابدین بن حسین بن علی بن علی بن ابی طالب ھور فاطمہ زہرا رضی اللہ و تعالیٰ عنہ۔
شیعہ احادیث وچ بارہويں امام دے لئی محمد، احمد تے عبداللہ جداں ناں نقل ہوئے نيں، لیکن آپؑ شیعیان اہل بیت دے درمیان مہدی دے ناں توں پہچانے جاندے نيں جو آپؑ دے القاب وچوں اک اے۔[۱] متعدد احادیث دے مطابق آپؑ، رسول اللہؐ دے اسيں ناں نيں۔[۲] بعض شیعہ احادیث تے مکتوب مآخذ ـ من جملہ کلینی رازی دی تالیف الکافی تے شیخ صدوق دی کتاب کمال الدین ـ وچ آپؑ دے ناں دے حروف نوں جداگانہ طور اُتے "م ح م د" لکھیا ہويا ملدا اے۔[۳] اس ابہام نویسی دا سبب اوہ متعدد احادیث نيں جنہاں وچ آپؑ دا ناں لینے توں منع کیتا گیا اے۔[۴]
شیعہ منابع حدیث وچ بہت زیادہ احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ بارہويں امامؑ دا ناں لینے توں منع کردے ہوئے حرام قرار دتا گیا اے۔ [۵] اس حوالے توں شیعہ علماء دے ایتھے دو قسم دے نظریے پائے جاندے نيں:
وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ ﴿١٠٥﴾
تے اساں ذکر کدے بعد زبور وچ وی لکھ دتا اے کہ ساڈی زمین دے وارث ساڈے نیک بندے ہی ہون گے۔
محمد یا احمد ناں مہدی اندا لقب اے، معنی ہدایت والا۔ مکمل باادب ناں نال لقب "سیدنا حضرت امام محمد/احمد مہدی علیہ السلام" اے۔[۷][۸]قیامت سےپہلے(ظھور، ، ظھور دا دن) مختلف حدیثی، تاریخی، کلامی منابع تے دعا و زیارات وچ شیعیانِ آل رسول دے بارہويں امام بہت سارے القاب تے کنیت توں متعارف کرائے گئے نيں؛ جنہاں وچ مہدی، قائم، صاحب الزمان، منتَظَر، حجت اللہ، بقیۃ اللہ، منتقم، موعود، خاتم الاوصیا، غائب، مأمول، تے مضطر مشہور ترین القاب تے ابو صالح، ابو القاسم، (رسول اللہؐ دے ہم کنیت)،ابو عبداللہ، ابو جعفر، ابو ابراہیم تے ابو الحسن مشہور کنیتاں نيں۔ شیعہ امام رضاؑ[۹] دی پیروی کردے ہوئے جدوں وی آپ دا ناں سندے نيں تاں احترام وچ اپنا ہتھ سر اُتے رکھ کر کھڑے ہُندے نيں۔
امام زمانہؑ دے لئی بوہت سارے ہور اسماء، القاب تے کنیتاں منقول نيں۔ نمونے دے طور اُتے میرزا حسین نوری دی کتاب نجم الثاقب وچ امام عصرؑ دے 182 اسماء یا القاب دی طرف اشارہ کیتا اے۔ محدث نوری، النجم الثاقب وچ لکھدے نيں کہ تمام معتبر اسامی تے القاب نوں جمع کیتا اے تے شخصی نظریات تے غیر معتبر تحقیقات توں اجتناب کیتا اے وگرنہ مختلف کتاباں توں کئی گنیا اسامی تے القاب کڈے جا سکدے سن ۔ اسی طرح ناں نامہ حضرت مہدیؑ نامی کتاب وچ 310 اسماء تے القاب دی طرف اشارہ کیتا گیا اے۔
محدث نوری دی کتاب نجم الثاقب وچ موجود آپؑ دے اسماء دی فہرست: "احمد، ابو القاسم، ابو صالح، امیر الامرۃ، بقیۃ اللہ، بلد الامین، برہان اللہ، بقیۃ الانبیاء، حجۃ، حق، خاتم الاوصیاء، خاتم الائمہ، خلف یا خلف الصالح، خلیفۃ اللہ، خلیفۃ الاتقیاء، داعی، سدرۃ المنتہٰی، صاحب الغیبۃ، صاحب الزمان، صاحب الرجعۃ، صاحب الدّار، صاحب العصر، صاحب الکرۃ البیضاء، صالح، صاحب الامر، عین یا عین اللہ، غائب، غلام، قائم، کاشف الغطاء، منتقم، مہدی، عبداللہ، موعود، منتظر، مضطر، وارث"[۱۰]۔[۱۱]
بارہويں امامؑ دے اسماء تے القاب اہل سنت مآخذ وچ وی نقل ہوئے نيں؛ گوکہ انہاں مآخذ وچ زیادہ تر "مہدی" دے عنوان توں استفادہ کیندا گیا اے تے دوسرے القاب تے خصوصیات نوں کم ہی ذکر کیتا گیا اے۔ آپؑ دا لقب قائم اہل سنت دے مآخذ وچ کم ہی ملدا اے۔ انہاں القاب وچوں بعض کچھ ایويں نيں:
== خاندان ==ذمیدار سابت ہوتے ہیں سب حدیث مبارک سے اور بیانات سے
مفصل مضمون: امام حسن عسکری
شیعہ عقیدے دے مطابق امام زمانہؑ دے والد ماجد گیارہویں امام، حضرت امام حسن عسکریؑ نيں، اہل سنت نے بعض احادیث دے حوالے توں امام زمانہؑ دے والد دا ناں عبداللہ ذکر کیتا اے لیکن شیعہ علماء نے انہاں نوں ضعیف گردانا اے۔[۱۳]
مفصل مضمون: امام زمانہ دی والدہ
امام زمانہؑ دی والدہ ماجدہ دے متعدد ناں ذکر ہوئے نيں؛ جداں: نرجس، سوسن، صقیل یا صیقل، حدیثہ، حکیمہ، ملیکہ، ریحانہ و خمط ۔[۱۴] امام زمانہ دی والدہ ماجدہ دے حالات زندگی دے بارے وچ منقولہ روایات نوں مجموعی طور اُتے چار قسماں وچ تقسیم کیتا جاندا اے:
مفصل مضمون: حکیمہ بنت امام جواد
جناب حکیمہ خاتون امام جواد دی بیٹی تے امام حسن عسکریؑ دی پھُپھی، چار ائمہ دے ہمعصر تے شیعہ مآخذ دے مطابق امام زمانہؑ دی ولادت با سعادت دی راوی نيں۔ امام زمانہؑ دی والدہ انہاں دے گھر وچ تعلیم و تربیت دے زیور توں آراستہ ہوئیاں نيں تے امام زمانہؑ دی ولادت با سعادت دی بہت ساریاں روایات انہاں ہی توں نقل ہوئیاں نيں۔[۲۰]
مفصل مضمون: امام زمانہ دی دادی
امام زمانہؑ دی دادی تے امام حسن عسکریؑ دی والدہ ماجدہ نيں جنہاں نوں روایات وچ اسی ناں توں پکاریا گیا اے: امام زمانہ دی دادی۔ مآخذ دے مطابق امام حسن عسکریؑ دی شہادت دے بعد، شیعیان اہل بیت دے امور انہاں ہی دے سپرد سن تے انھاں نے تشیّع دے تحفظ وچ اہم کردا ادا کیتا اے۔[۲۱]
مفصل مضمون: جعفر بن علی الہادی
جعفر بن محمد امام زمانہؑ دا چچا سی جس نے امام حسن عسکری دی شہادت دے بعد، امامت دا دعوی کیتا تے اسی بنا اُتے جعفر کذاب کہلایا۔ حدیث دیاں کتاباں وچ اسنوں فسق و فجور وچ مبتلا تے گناہان کبیرہ دا مرتکب قرار دتا اے۔ اس نے نہ صرف امامت دا دعوی کیتا تے امام حسن عسکریؑ دے جانشین نوں جھٹلایا، بلکہ وقت دے حکمراناں نوں بارہويں امام دے خلاف اکسایا۔[۲۲] بعض روایات دے مطابق اوہ اپنی عمر دے آخری ایام تک اپنے دعوے اُتے اصرار کردے ہوئے اپنے آپ نوں امام سمجھدا رہیا؛ تاہم بعض دوسری روایات دے مطابق، اس نے اپنے دعوے نوں ترک کرکے توبہ کیتی تے شیعہ اسنوں جعفر کذاب دے بجائے جعفر تائب [یا جعفر تواب] کہہ کے پکارتے سن ۔ جعفر کذاب نے 45 سال دی عمر وچ سامرا دے مقام اُتے وفات پائی۔[۲۳]
انہاں آخری سالاں دے دوران امام زمانہ دی غیبت کبرا دے دوران انہاں دی بیوی تے اولاد دے متعلق شیعہ کتاباں وچ بحث چھیڑ گئی جدوں کہ ایہ بحث پہلی کتاباں وچ موجود نئيں سی۔اس سلسلے وچ تن نظریے پائے جاندے نيں:
پہلا: علامہ مجلسی تے سید محمد صدر چند روایات تے ادعیہ توں استناد کردے ہوئے امام زمانہ دی بیوی تے اولاد ہونے دی طرف اشارہ کردے نيں۔
دوسرا: شادی تے اولاد دے نظریے دے مخالف کہندے نيں جے ایسا ہُندا تاں امام دا ساڈے توں پوشیدہ رہنا ممکن نئيں اے جدوں کہ آپ دی غیبت وچ امام ساڈے توں پوشیدہ رہنا ہی غیبت اے۔ ہور اوہ اس استدلال دے لئی انہاں روایات نوں ذکر کردے نيں جنہاں وچ غیبت دے زمانے وچ امام دی بیوی تے اولاد دا نہ ہونا مذکور اے۔
تیسرا: سید جعفر مرتضی عاملی اس قضیے نوں شک و تردید دی نگاہ توں دیکھدے نيں تے سکوت نوں ترجیح دیندے نيں۔[۲۴]
امام زمانہؑ دی ولادت دے سال دے بارے وچ اختلاف اے۔ بعض متقدم مآخذ نے آپؑ دی تریخ ولادت دی طرف اشارہ نئيں کیتا اے تے اسنوں خفیہ قرار دتا اے۔[۲۵] لیکن بہت ساریاں شیعہ تے بعض سنی روایات وچ اے کہ امام دوازدہمؑ سنہ255ھ [۲۶] یا 256ھ ق[۲۷] وچ متولّد ہوئے نيں۔
امام زمانہؑ دی ولادت دے مہینے دے بارے وچ وی اختلاف پایا جاندا اے لیکن قول مشہور شعبان المعظم اُتے تاکید کردا اے تے بوہت سارے قدیم شیعہ مآخذ وچ وی ماہ شعبان ہی نوں آپؑ دی ولادت دا مہینہ قرار دتا گیا اے۔[۲۸] اس دے باوجود بعض شیعہ[۲۹] تے سنی[۳۰] مآخذ دے مطابق آپؑ دی ولادت ماہ رمضان وچ ہوئی اے جدوں کہ اہل سنت دے بعض مآخذ[۳۱] نے ربیع الاول تے ربیعالثانی نوں آپؑ دی ولادت دا مہینہ قرار دتا اے۔
تاریخی مآخذ وچ بارہويں امام دی تاریخی ولادت دے بارے وچ گیارہ مختلف روایات نقل کيتیاں نيں جنہاں وچ پندرہ شعبان والی تریخ زیاده مشہور اے۔[۳۲] شیعہ علماء دے درمیان کلینی، مسعودی، شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، فتال نیشابوری، امین الاسلام طبرسی، سید ابن طاؤس، ابن طقطقی، علامہ حلی، شہید اول، کفعمی، شیخ بہائی وغیرہ، تے اہل سنت دے علماء وچوں ابن خلکان، ابن صباغ مالکی، شعرانی حنفی، ابن طولون، تے دوسرےآں نے اسی قول نوں نقل کیتا اے۔ نو ربیع الاول،[۳۳] 19 ربیع الاول،[۳۴] 9 ربیع الثانی،[۳۵] یکم رجب،[۳۶] 23 رمضان،[۳۷] 3 شعبان تے 8 شعبان[۳۸] نوں سنی مآخذ نے نقل کیتا اے تے شب جمعہ یکم رمضان یا رمضان دی اک شب جمعہ نوں شیخ صدوق نے کمال الدین وچ نقل کیتا اے۔[۳۹]
خلفائے بنی عباس، پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ دی روایات و احادیث دی رو توں بخوبی جاندے سن کہ بارہويں امام "مہدی" ہی نيں؛ چنانچہ انھاں نے امام حسن عسکریؑ تے آپؑ دے گھر اُتے پہرےدار متعین کيتے۔ مؤرخین دا کہنا اے کہ معتمد عباسی نے دائیاں نوں حکم دتا سی کہ کدی کدی ناگہانی طور اُتے تے بن بلائے سادات دے گھراں ـ خاص طور اُتے امام حسن عسکریؑ دے گھر ـ وچ داخل ہوجایا کرن تے گھراں دی تلاشی لیا کرن تے آپؑ دی زوجہ مکرمہ دے حالات توں آگاہ ہوکے دربار نوں خبر دتا کرن۔[۴۱] اک کنيز بنام "ثقیل" نے ـ گویا امام زمانہؑ دی جان دی حفاظت دی خاطر حاملگی دا دعوی کیتا سی جس نوں دو سال تک نظر بند رکھیا گیا تے جدوں حکومت وقت اوہدی عدم حاملگی توں مطمئن ہوئی، تاں اسنوں رہیا کردتا۔[۴۲]
ولادت امام زمانہؑ نوں عام لوکاں توں خفیہ رکھیا گیا۔ روایات وچ [۴۳] وی اس موضوع تے اس دے دلائل دی طرف اشارہ ہويا اے۔ امام سجاد فرماندے نيں: "ساڈے قائم دی ذات وچ انبیا دی سنتاں نيں۔۔۔۔ ولادت دا مخفی ہونا تے انہاں دا لوکاں توں دور رہنا ابراہیمؑ دی سنت اے۔[۴۴] ہور امام جعفر صادق فرماندے نيں: "صاحب الامر دی ولادت خلائق توں پوشیدہ اے ایتھے تک کہ ظہور کرن ولادت مخفی وی اس لئی ہی تاکہ آپؑ اُتے کسی دی بیعت نہ ہوئے"۔[۴۵]
شیخ مفید دی رائے اے کہ "اس دور دے مشکلات و مسائل تے اللہ دی آخری حجت دی ولادت دی خبر پانے دے لئی سلطان وقت دی وسیع تلاش تے بےتحاشا کوششاں دے پیش نظر، آپؑ دی ولادت نوں عام لوکاں توں خفیہ رکھیا گیا۔۔۔۔[۴۶]
تریخ وچ ولادت دا خفیہ رکھیا جانا بے مثال نئيں اے بلکہ مروی اے کہ حضرت ابراہیم دی ولادت نوں وی خفیہ رکھیا گیا سی کیونکہ بادشاہ وقت دی طرف توں انہاں دے قتل کيتے جانے دا خدشہ سی ۔[۴۷] یا فیر قرآن کریم دی سورہ قصص دی آیات 7 توں 13 تک وچ موسی بن عمرانؑ دی ولادت دی روداد بیان کردے ہوئے انہاں دی ولادت نوں خفیہ رکھے جانے دی طرف اشارہ ہويا اے۔
جناب حکیمہ خاتون دے علاوہ، امام حسن عسکریؑ دیاں دو کنیزاں نسیم تے ماریہ وی آپؑ دی ولادت دے عینی شاہدین وچ شمار ہُندیاں نيں۔ شیخ صدوق تے شیخ طوسی نقل کردے نيں: نسیم تے ماریہ کہندیاں نيں کہ "صاحب الزمانؑ ماں دے بطن توں دنیا وچ آئے تاں آپؑ نے دونے گھٹنے زمین اُتے رکھے تے دونے ہتھاں دی شہادت دی انگلیاں آسمان دی طرف بلند کيتیاں تے فیر آپ نے چھینک ماری تے فرمایا:الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ واَلحُمُدُ لِلّهِ رَبَّ العالَمینَ وَصَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللهُ وَآلِهِ۔ ستمگر سمجھ بیٹھے نيں کہ گویا اللہ دی حجت فنا ہوچکی اے۔ جے سانوں کلام کرنے دا اذن ہُندا تاں شک زائل ہوجاندا"۔[۴۸]
اہل سنت دے علماء دے درمیان، بعض نے امام زمانہؑ دی ولادت دا واقعہ نقل کیتا اے لیکن آپؑ دے موعود ہونے دے بارے وچ خاموشی اختیار کيتی اے: ابن اثیر (متوفیٰ 630 ھ) اپنی کتاب الکامل فی التریخ وچ ،[۴۹] ابن خلکان (متوفیٰ 681 ھ) وفیات الاعیان وچ ،[۵۰] تے ذہبی (متوفیٰ 748 ھ) العبر وچ ۔
بعض ہور نے ولادت دے واقعے نوں وی بھی نقل کیتا اے تے آپؑ دے موعود ہونے اُتے وی تصریح کیتی اے: ابن طلحہ شافعی (متوفیٰ 652 ھ) مطالب السؤول وچ [۵۱] تے ابن صباغ مالکی (متوفیٰ 855 ھ) الفصول المہمہ وچ ۔[۵۲]
امام زمانہؑ دی ولادت دے بعد بعض خاص شیعہ اکابرین ـ جو امام حسن عسکریؑ دے معتمدین وچ شامل سن ـ نے آپؑ دا دیدار کیتا اے ؛ جنہاں وچ محمد بن اسمعیل بن موسی بن جعفر، حکیمہ خاتون، ابو علی بن مطہر، عمرو اہوازی تے گیارہویں امامؑ دے خاندانی خادم ابو نصر طریف، شامل نيں جو بارہويں امامؑ دے دیدار دا شرف پا سکے نيں۔[۵۳]
محمد بن عثمان عمری 40 افراد دی معیت وچ امام حسن عسکریؑ دی خدمت وچ حاضر سن ۔ امامؑ نے انہاں نوں اپنے فرزند دا دیدار کرایا تے فرمایا:
اسی روایت توں مشابہ اک روایت شیخ طوسی نے نقل کيتی اے تے علی بن بلال، احمد بن ہلال، محمد بن معاویہ بن حکیم تے حسن بن ایوب بن نوح ورگے لوک دا تذکرہ کیتا اے جنہاں نے آپؑ دا دیدار کیتا اے۔[۵۵] ہور کلینی نے وی ضوء بن علی عِجْلی توں روایت کيتی اے کہ اک فارسی مرد نے کہیا:
لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدَّهْرِ إِلاَّ يَوم لَبَعَثَ اللهُ رَجُلاً مِنْ أهْلِ بَيْتِي، يَمْلَأُهَا عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً
اللہ تعالی میری اہل بیت وچوں اک فرد نوں مبعوث کرے گا جو اس دنیا نوں ایداں ہی عدل توں بھر دے گا جس طرح اوہ ظلم و جور توں بھر چکی ہوئے گی چاہے دنیا دی عمر وچوں صرف اک دن ہی باقی رہندا ہوئے۔
شیخ مفید نے وی ابو عمر عثمان بن سعید سمان تے انہاں دے بیٹے ابو جعفر محمد بن عثمان نوں انہاں لوکاں دے زمرے وچ شمار کیتا اے جنہاں نے امام حسن عسکریؑ دی حیات وچ امام عصرؑ دا دیدار کیتا اے۔ ہور نصیبین دے خانداناں "بنو الرحبا" تے "بنو سعید"، اہواز دے خاندان "بنو مہزیار"، کوفہ دے خاندان "بنو الرکولی" تے بغداد دے خاندان "بنو نوبخت" دے کئی لوک دے علاوہ قزوین، قم تے "منطقۂ جبال" دے بعض باشندےآں نے امام عسکریؑ دے دوران حیات وچ بارہويں امامؑ دا دیدار کیتا اے۔[۵۷]
امام حسن عسکریؑ دے ایام حیات وچ آپؑ دے فرزند دا ناں لینا ممنوع سی تے امامؑ تاکید فرمایا کردے سن کہ آپؑ نوں اَلْحُجَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ دے عنوان توں پکاریا جائے۔[۵۸]
خلیفہ وقت معتمد عباسی نوں امام حسن عسکریؑ دی بیماری دی خبر ملی تاں اس نے اپنے 5 قابل اعتماد افسراں نوں امامؑ دے گھر دی نگرانی اُتے متعین کیتا تے اپنے قاضی القضاۃ نوں حکم دتا کہ اوہ وی اپنے 10 قابل اعتماد افراد نوں امامؑ دی نگرانی دے لئی تعینات کرے۔[۵۹]
امام حسن عسکریؑ نے اپنی وصیت وچ اپنے تمام اموال نوں اپنی والدہ ماجدہ "حُدَیث خاتون" دے ناں کیتا گوکہ بنی عباس نے تمام اموال آپؑ دی والدہ نوں ملنے نئيں دتے تے نصف اموال اُتے عباسیاں دی مدد توں جعفر نے قبضہ کیتا۔ [۶۰]
امام حسن عسکریؑ دی وفات دے بعد، عباسی خلیفہ نے اک گروہ نوں آپؑ دے گھر بھیجیا جنہاں نے آپؑ دے گھر تے اموال نوں مقفل کردتا؛ آپ دے فرزند نوں تلاش کرنے دی کوشش کيتی تے کنیزےآں دا وی دائیاں توں معائنہ کروایا کہ کدرے انہاں وچوں کوئی حاملہ نہ ہوئے[۶۱] تے ثقیل نامی کنيز نوں حاملگی دے شبہ دی بنا اُتے اسنوں اپنے نال لے گئے تے دو سال تک نظر بند رکھیا تے بعدازاں رہیا کردتا۔[۶۲]
امام زمانہؑ سنہ 255ھ وچ پیدا ہوئے جس دے بعد اج تک بارہ صدیاں گذر رہی نيں۔ عمر دی ایہ طوالت انساناں دی معمولی عمر توں مطابقت نئيں رکھدی۔ شیعہ متکلمین نے امام زمانہؑ دی عمر دی طوالت دی عام انساناں دے عمر توں عدم مطابقت دے سلسلے وچ اٹھنے والے سوالات دے مختلف جوابات دتے نيں:
بعض متکلمین نے سائنسداناں دی تجرباتی حصول یابیاں توں استناد کردے ہوئے ثابت کیتا اے کہ طویل عمر ممکن اے۔ مثلا لطف اللہ صافی گلپایگانی نے مغربی سائنسداناں دے متعدد اقوال نقل کيتے نيں جنہاں دا کہنا اے کہ انسان 800 توں 1000 سال تک زندہ رہ سکدا اے۔[۶۳]
"ابو حاتم سجستانی" نے اپنی کتاب المعمرون والوصایا وچ انہاں افراد دا تذکرہ کیتا جنہاں دی عمر غیر معمولی تے بہت طویل سن۔ شیعہ متکلمین وچ شیخ صدوق نے کتاب کمال الدین وچ ، کراجکی نے البرہان علی صحۃ طول عمر الامام الزمان وچ طول عمر توں متعلق سوالات دا جواب دینے دے لئی "باب المعمرین" وچ دسیاں معمر افراد دا تذکرہ کیتا اے۔
تورات[۶۴]، انجیل تے قرآن وچ ایداں دے انساناں دا تذکرہ آیا اے جنہاں دی عمراں بہت طولانی تے غیر معمولی سن۔ قرآن نے حضرت نوحؑ دی دعوت دا عرصہ 950 سال دسیا اے۔[۶۵] تے سابقہ امتاں وچ طویل زندگیاں دی خبر دتی اے۔[۶۶]
بعض روایات و احادیث وچ وی امام زمانہؑ دی طویل عمر دی طرف اشارے ہوئے نيں؛ منجملہ: امام سجاد نے فرمایا اے کہ "ساڈے قائم دے پاس پیغمبراں دی بعض سنتاں نيں ۔۔۔ آدم تے نوح توں آپؑ نوں ملنے والی سنت طویل العمری اے۔۔۔[۶۷]
امام جعفر صادق وی امام زمانہؑ نوں ابراہیمؑ توں تشبیہ دیندے نيں جو 120 سال دی عمر وچ 30 سالہ نوجواناں دی طرح سن ۔[۶۸]
امام حسن مجتبی توں مروی اے کہ خداوند متعال میرے بھائی امام حسین دے نويں فرزند نوں طویل عمر عطا فرمائے گا تے فیر آپؑ نوں اپنی قدرت توں 40 سال توں کم عمر دے نوجوان دی صورت وچ ظاہر فرمائے گا۔[۶۹]
امام زمانہؑ دے مسکن تے مقام رہائش توں متعلق بحث نوں غیبت صغری توں پہلے ، غیبت صغری، غیبت کبری، عصر ظہور تے قیام تے حکومت دے مراحل دے تناظر وچ دیکھیا جائے گا؛ چنانچہ انہاں تمام ادوار وچ آپؑ دا مقام رہائش مختلف اے۔ ایتھے غیبت صغری توں پہلے تے اس دے دوران آپؑ، آپؑ دی رہائش نوں تاریخی قرائن و شواہد دی روشنی وچ دیکھیا جائے گا تے دوسرے مراحل دے بارے وچ روایات تے امکانی ملاقاتاں تے شرف یابیاں توں استناد کیتا جائے گا:
امام مہدیؑ تریخ ولادت توں لے کے غیبت صغری تک اپنے مولد "سامرا" وچ ہی سکونت پذیر سن ۔ اس دوران سرداب وچ عبادت، تے زندگی بسر، کر رہے سن ۔ بعض روایات دے مطابق آپؑ اپنے والد ماجد دی حیات وچ کئی بار سرداب وچ دیکھے گئے نيں۔[۷۰] بعض محققین دا کہنا اے کہ آپؑ نے والد ماجد دے زمانے وچ آپؑ دے ہمراہ حج دے مناسک وچ شرکت کيتی تے فیر مدینہ وچ روپوش ہوئے۔[۷۱] ایہ روایت شیعہ تاریخی مآخذ دے نال کچھ زیادہ ہمآہنگ نئيں اے۔[۷۲]
بعض روایات اشارہ کردیاں نيں کہ غیبت دے دوران آپؑ دا مسکن نامعلوم اے۔ اس دے باوجود بعض ہور روایات دے مطابق آپؑ ذی طوی[۷۳]، کوہ رضوی[۷۴] تے طیبہ (مدینہ)[۷۵] وچ سکونت رکھدے نيں۔ چونکہ غیبت صغری دے دوران نواب اربعہ آپؑ دے نال رابطے وچ سن چنانچہ کہیا جاسکدا اے کہ غیبت دا اک عرصہ آپؑ نے عراق وچ گذارا اے۔ بعض مآخذ نے اک داستان دی رو توں، لکھیا اے کہ آپؑ غیبت کبری دے زمانے وچ جزیرہ خضراء وچ سکونت پذیر نيں۔[۷۶] جس نوں بعض شیعہ علماء نے شک و تردد دی نگاہ توں دیکھیا اے تے اس دے نقد وچ کئی کتاباں لکھیاں گئیاں نيں۔[۷۷]
ابن قیم جوزی تے ابن خلدون نے الزام لگایا اے کہ "شیعہ" معتقد نيں کہ امام زمانہؑ غیبت دے دوران سرداب وچ رہندے نيں تے اوتھے توں ظہور فرمان گے۔[۷۸] لیکن شیعہ اعتقادی کتاباں وچ اس طرح دا کوئی عقیدہ نئيں ملدا تے انہاں دے نزدیک اس مقام دے تقدس دا سبب ایہ اے کہ ایہ امام عسکریؑ دے زمانے وچ بارہويں امامؑ دا مسکن تے مقام عبادت سی ۔
امام زمانہؑ کتھے ظہور کرن گے؟ اس بارے وچ دقیق معلومات دستیاب نئيں نيں۔ اک روایت دے مطابق آپؑ ذی طوی وچ ظہور کرن گے؛ فیر اپنے 313 صحابیاں دے نال مکہ پہنچن گے تے حجر الاسود نال ٹیک لگان گے تے اپنا پرچم لہران گے۔[۷۹] اس روایت تے اس ورگی دوسری روایات دے مطابق،[۸۰] امام زمانہؑ دے قیام (تحریک) دا آغاز مسجد الحرام توں ہوئے گا تے اصحاب رکن تے مقام دے درمیان آپؑ دے ہتھ اُتے بیعت کرن گے۔[۸۱] بعض روایات وچ تہامہ نوں امام زمانہؑ دی تحریک دا نقطۂ آغاز جانیا گیا اے۔[۸۲] مکہ تے مکہ شمالی تہامہ دا جزء تے مرکز اے۔[۸۳]
بعض روایات وچ ، کرعہ[۸۴] نوں امامؑ دے مقام خروج دے عنوان توں متعارف کرایا گیا جو بظاہر یمانی دے قیام دے نال اشتباہ دا نتیجہ اے جو یمن توں اٹھن گے۔[۸۵] اہل سنت دے مؤلف محمد بن احمد القرطبی، دا کہنا اے کہ آپؑ مغرب الاقصی[۸۶] توں اٹھن گے تے قاضی نعمان مغربی، مراکش[۸۷] نوں نقطۂ خروج و ظہور قرار دیندے نيں لیکن ایہ ساری روایات بارہويں امام دے آغاز انقلاب توں متعلق شیعہ روایات نال سازگار نئيں نيں تے ممکن اے کہ انہاں وچ مقام ظہور نوں سفیانی دے مقام خروج توں مشتبہ ہو گیا ہوئے۔[۸۸]
بعض روایات، شہر کوفہ نوں راجگڑھ[۸۹]، مسجد کوفہ نوں فیصلےآں دا مقام[۹۰]، مسجد سہلہ نوں امامؑ دا مسکن[۹۱] تے آپؑ دے ہتھوں بیت المال دی تقسیم دا مقام[۹۲] قرار دیندی نيں۔
بعض تھاںواں امام مہدیؑ توں منسوب ہوئے نيں تے کہیا گیا اے کہ شیعہ غیبت کبری دے زمانے وچ آپؑ توں راز و نیاز کرنے دے لئی انہاں تھاںواں اُتے حاضر ہُندے نيں:
شیعہ تے سنی کتاباں احادیث نے امام مہدیؑ دی دینی و اخلاقی خصوصیات تے ظاہری اوصاف دے بارے وچ متعدد روایات نقل کيتیاں نيں۔
رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مختلف فرامین و ارشادات وچ واضح کیتا اے کہ امام مہدیؑ آپؐ توں سب توں زیادہ مشابہت رکھدے نيں۔[۹۹] امام حسن عسکریؑ فرماندے نيں کہ امام مہدیؑ چہرے تے اخلاق دے لحاظ توں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مشابہ ترین نيں۔[۱۰۰] امام علی فرماندے نيں: امام مہدی عَجَّلَ اللهُ فَرَجَهُ الشَّریف اٹھن گے تاں آپؑ دی عمر تیس توں چالیس دے درمیان ہوئے گی ۔[۱۰۱]
امام حسن مجتبى فرماندے نيں کہ ظہور دے وقت امام مہدیؑ چالیس سال توں کم عمر دے نوجوان تے بےانتہا جسمانی قوت دے مالک ہونگے۔[۱۰۲] امام جعفر صادق دے قول دے مطابق آپ اک کامل تے معتدل نوجوان ہونگے۔[۱۰۳] علامہ مجلسی اس روایت دی وضاحت کردے ہوئے لکھدے نيں: "معتدل توں مراد ایہ اے کہ آپؑ وقت ظہور درمیانی عمر یا نوجوانی دے آخری حصے وچ ہونگے"۔[۱۰۴] امام علی رضا ظہور دے وقت امام زمانہؑ دیاں علامتاں تے خصوصیات دے بارے وچ ابوصلت ہروی دے اک سوال دا جواب دیندے ہوئے فرماندے نيں: آپؑ دی نشانی ایہ اے کہ معمّر نيں مگر آپؑ دا چہرہ تے منظر نوجوان اے، ایتھے تک کہ دیکھنا والا سمجھدا اے کہ آپؑ 40 یا اس توں کم عمر دے نيں۔[۱۰۵]
موسوی اصفہانی کتاب مکیال المکارم وچ حسن تے جمال نوں امام مہدیؑ دی خصوصیات وچ بیان کردے نيں تے آپؑ نوں احادیث دے حوالے دے کے شہاب ثاقب تے کوکب دری نال تشبیہ دیندے نيں۔[۱۰۶]
مختلف روایات وچ امام زمانہؑ دے چہرہ مبارک دی تفصیلات بیان ہوئیاں نيں۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فرماندے نيں: مہدیؑ میرے توں نيں، آپؑ دی جبین کشادہ تے ناک کھڑی اے ۔[۱۰۷] اک حدیث وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ مہدیؑ دے چہرہ مبارک دی رنگت عربی تے جسمانی ساخت اسرائیلی اے [۱۰۸]، انہاں دے سجے گال اُتے اک تل اے جو ستارےآں دی مانند دمکدا اے۔[۱۰۹]
امام محمد باقر نے اپنے والد تے جدّ امجد توں روایت کيتی اے کہ اک دن امام علیؑ منبر دے اُتے سن تے فرمایا: آخر الزمان وچ میرے فرزنداں وچوں اک مرد ظہور کرے گا جس دی رنگت سفید مائل بہ سفیدی ہوئے گی تے سینہ فراخ ہوئے گا ۔۔۔ تے اس دے موڈھے قوی ہونگے تے پشت اُتے دو خال ہونگے جنہاں وچوں اک اوہدی جلد دی رنگت دا تے دوسرا رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خال دے مشابہ ہوئے گا۔[۱۱۰]
امام مہدیؑ دے اخلاقی تے دینی اوصاف نوں دو صورتاں وچ بیان کیتا جا سکدا اے:
جو کچھ وی اخلاق تے کردار دے لحاظ توں امام مہدیؑ دی خصوصیات ـ خواہ شیعہ روایات وچ ، خواہ سنی روایات وچ ـ دے مجموعے توں سمجھیا جا سکدا اے، ایہ اے کہ آپؑ خدا دے اگے ابر خاشع ترین تے خائف ترین[۱۱۱] تے دانشور ترین تے حکیم ترین نيں۔[۱۱۲]
امام حسينؑ آپؑ دے بارے وچ فرماندے نيں: امام مہدیؑ نوں تساں ـ آپؑ دے سکون و وقار تے حلال و حرام دے سلسلے وچ آپؑ دے علم تے لوکاں نوں انہاں دی ضرورت تے لوکاں توں آپؑ انہاں دی بے نیازی ـ دے ذریعے پہچانو گے۔[۱۱۳]
امام جعفر صادق آپؑ نوں زاہد ترین فرد دے طور اُتے متعارف کراندے نيں جنہاں دا لباس سخت تے کھردرا تے کھانا جو دی روٹی اے۔[۱۱۴] اوہ اپنی حکومت دے کار گزاراں دے لئی وی سخت گیر نيں تے لوکاں دے لئی بخشندہ تے محتاجاں اُتے بہت مہربان نيں۔[۱۱۵]
امام محمد باقر آپؑ نوں ایداں دے فرد دے طور اُتے متعارف کراندے نيں جو کتاب خدا اُتے عمل کردے نيں تے کسی وی منکَر نوں نئيں دیکھدا جس دی مخالفت نہ کرے۔[۱۱۶]
امام علی رضا امام مہدیؑ دی خصوصیات بیان کردے ہوئے فرماندے نيں: آپؑ لوکاں اُتے انہاں توں زیادہ صاحب حق تے انہاں دے ماں باپ توں وی انہاں دے لئی زیادہ ہمدرد نيں۔ اوہ تمام لوکاں توں زیادہ اللہ دے سامنے خاکسار تر، تے جنہاں اعمال دا حکم دیندے نيں انہاں اُتے سب توں زیادہ عامل تے جنہاں چیزاں توں منع کردے نيں انہاں توں سب توں زیادہ باز رہنے والے نيں۔[۱۱۷] ہور امام علی رضا آپؑ نوں دانا ترین، صاحب حکمت ترین، برد بار ترین، ہرہیزگار ترین، سخی ترین تے عابدترین شخصیت دے عنوان توں متعارف کراندے نيں جو فرشتےآں دے نال ہمکلام ہُندے نيں۔[۱۱۸]
امام حسن عسکریؑ دے زمانے وچ مشہور سی کہ شیعہ آپؑ دے فرزند "قائم" دے منتظر نيں[۱۱۹] اسی بنا اُتے عباسی حکمران اس فرزند دی تلاش وچ سن تے انہاں دی بہر قیمت ایہی کوشش سی کہ انہاں نوں جس طرح وی ممکن ہو، گرفتار کرن۔
اسی بنا اُتے امام عسکریؑ نے کدی وی اعلانیہ طور اُتے کسی نوں اپنے فرزند دا دیدار نئيں کرایا تے حتی کہ آپؑ دا تعارف ـ چند ہی خاص اصحاب دے سوا ـ اپنے بوہت سارے قریبی پیروکاراں نال نئيں کرایا۔[۱۲۰] چنانچہ امامؑ دی شہادت دے وقت سوائے انہاں ہی چند خاص اصحاب دے سوا کسی نوں وی معلوم نہ سی کہ آپؑ دا کوئی فرزند وی اے۔[۱۲۱]
دوسری طرف توں امام حسن عسکریؑ نے سیاسی حالات دے پیش نظر، اپنے وصیت نامے وچ صرف اپنی والدہ دا ناں دتا سی تے گیارہویں امامؑ دی شہادت دے بعد دے دو برساں دے عرصہ وچ بعض شیعہ سمجھدے سن کہ منصب امامت امام حسن عسکری دی والدہ نوں سونپ دتا گیا اے۔[۱۲۲]
امام حسن عسکری دی شہادت دے فورا بعد، اصحاب خاص "عثمان بن سعید عمری"(متوفیٰ بین 260 تا 267ھ،) دی سربراہی وچ اصحاب خاص نے شیعیان اہل بیت دے درمیان اعلان کیتا کہ امام عسکریؑ اپنے بعد اک فرزند چھڈ گئے نيں جو اس وقت آپؑ دے جانشین تے منصب امامت دے حامل نيں۔ [۱۲۳] عبداللہ بن جعفر حمیری کہندے نيں: ميں نے عثمان بن سعید عمری توں امام حسن عسکریؑ دے جانشین دے بارے وچ پُچھیا تاں انھاں نے کہیا: توانوں آپؑ دا ناں پُچھنے توں باز رکھیا گیا اے، کیونکہ سلطان (خلیفۂ وقت) سمجھدا اے کہ امام حسن عسکریؑ نے اپنے بعد کوئی بیٹا نئيں چھڈیا اے تے آپؑ دا ترکہ وی (آپؑ دی والدہ، بھائی تے بہن) دے درمیان تقسیم ہو چکيا اے۔ جے آپؑ دا ناں لیا جائے تاں اوہ آپؑ نوں تلاش کرنا شروع کرے گا۔ لہذا آپؑ دے ناں دے بارے وچ مت پُچھیا کرو۔[۱۲۴]
امام حسن عسکری دے اصحاب خاص دی تصریحات تے توضیحات دے باوجود، شیعہ معاشرہ عملی طور اُتے افراتفری ورگی کیفیت توں گذر رہیا سی تے عراق تے بین النہرین دے بوہت سارے شیعہ نويں واقعات دی وجہ توں حیرت زدگی تے پریشانی دا شکار ہو چکے سن ۔[۱۲۵] بطور مثال، شیعیان اہل بیت نے اک ایلچی مدینہ روانہ کیتا تا کہ امامؑ دے فرزند دے بارے وچ تحقیق کرے کیونکہ انھاں نے سنیا سی کہ امامؑ نے اپنا بیٹا مدینہ بھجوایا اے۔[۱۲۶] ہور مروی اے کہ غیبت صغری دے ہمعصر عالم ابو زید احمد بن سہل بلخی، خراسان توں اپنے امام دی تلاش وچ عراق چلے گئے تے کئی برساں تک تلاش وچ مصروف رہے۔[۱۲۷]
خاندان امامت وچ وی اختلاف پے گیا سی ۔ حُدیث تے امام حسن عسکریؑ دی پھُپھی حکیمہ خاتون امام عسکریؑ دے فرزند دی موجودگی تصریح تے آپؑ دی امامت دی حمایت کردیاں سن لیکن امام عسکریؑ دی اکلوتی بہن ـ جو جعفر دے علاوہ امام ہادیؑ دی واحد پسماندہ تے شاید جعفر دی حقیقی بہن سن ـ جعفر دے موقف دی حمایت کر رہیاں سن۔[۱۲۸]
سرکاری ادارےآں تے اعلیٰ حکومتی عہدےآں اُتے فائز منصب دار وی اس سلسلے وچ دو گروہاں وچ بٹ گئے سن ۔ بطور مثال خاندان نوبخت امام حسن عسکریؑ دے فرزند دی موجودگی تے امامت دا حامی سی تے عثمان بن سعید عمری تے انہاں دے بیٹے دی نیابتِ امام زمانہؑ نوں تسلیم کردا سی ۔[۱۲۹]
بحرانِ امامت اس زمانے وچ اس قدر سنگین سی کہ حتی بعض لوکاں نے اپنا مذہب ترک کر دتا تے ہور شیعہ تے غیر شیعہ مکاتب تے فرقےآں نال جا ملے۔ [۱۳۰]۔[۱۳۱]، کچھ لوکاں نے امام حسن عسکری دی وفات دا انکار کیتا تے آپؑ ہی نوں مہدی سمجھنے لگے، اک جماعت نے سید محمد دی امامت نوں قبول نئيں کیتا، گروه نے امام هادیؑ دی امامت نوں قبول کیتا تے امام عسکری دی امامت دا انکار کیتا۔ [۱۳۲]
انہاں حالات وچ اک وڈی جماعت جعفر نوں امام سمجھ رہی سی۔[۱۳۳] جعفر نے منصب امامت دے حصول دے لئی بہت زیادہ کوشش کيتی۔ اس نے امام عسکریؑ دی والدہ دے زندہ ہونے دے باوجود آپؑ دے ترکہ وچ حصے دا دعوی کیتا۔ [۱۳۴] استوں علاوہ اس نے حکام وقت نوں کہیا کہ اوہ امامؑ دی گرفتاری دے لئی آپؑ دے گھر دی تلاشی لین تے جعفر ہی دے تعاون توں امام عسکریؑ دی اک کنيز نوں گرفتا کیتا گیا تے اوہدی کڑی نگرانی دا اہتمام کیتا گیا۔[۱۳۵] ادھر جعفر اک عباسی کارگزار نوں سالانہ 20 ہزار دینار بطور رشوت دیندا رہیا تاکہ اوہ اوہدی امامت دی تصدیق کیتا کرے۔[۱۳۶]
انہاں اختلافات دے باوجود، آخرکار، شیعہ اکثریت امام حسن عسکریؑ دے فرزند دی امامت دے قائل ہوئے تے انہاں ہی جماعتاں نے بعد وچ شیعہ امامیہ دی قیادت سنبھالی تے چوتھی صدی ہجری وچ اہل بیت دے تمام پیروکاراں دا واحد عنوان "شیعہ اثنا عشریہ" ہی ٹہریا۔[۱۳۷] شیخ مفید کتاب فرق الشیعہ دے مؤلف "حسن بن موسی نوبختی" توں اک روایت نقل کرنے دے بعد، امام حسن عسکریؑ دی شہادت دے بعد معرض وجود وچ آنے والے چودہ فرقےآں دے بارے وچ کہندے نيں:
اس زمانے وچ بعض توقیعات امام زمانہؑ دی طرف توں صادر ہوئیاں جنہاں وچوں بعض دا تعلق آپؑ دی اپنی امامت دے اثبات نال سی ۔[۱۳۹] جو دلیل امام زمانہؑ نے اپنی امامت دے اثبات دے لئی پیش کیتی اے اوہ حضرت آدم توں امام زمانہؑ دے زمانے تک ہدایت الہیہ دے راستے دے جاری رہنے تے زمین دے حجت الہیہ توں خالی نہ ہونے اُتے تاکید، توں عبارت اے۔ ہور آپؑ نے امام نوں امامت دے دعویداراں توں تمیز و تشخیص دینے دے لئی تن معیارات پیش کيتے نيں: عصمت، علم تے اللہ دی تائید۔
اس مسئلے دے بارے وچ اختلافات پائے جاندے نيں کہ غیبت صغری دا آغاز کدوں توں ہويا اے ؟ اک رائے اے کہ غیبت صغری سنہ 255 ہجری قمری وچ امام زمانہؑ دی ولادت دے دن توں ہی شروع ہوئی اے، تے اس لحاظ توں اوہدی مدت 74 برس ہوئے گی، تے دوسری رائے ایہ اے کہ غیبت صغری دا آغاز سنہ 260 ہجری قمری وچ امام حسن عسکری دی شہادت دے دن توں ہويا اے تے اس لحاظ توں اس دور دی مدت 69 برس ہوئے گی۔
شیخ مفید (متوفیٰ 413ھ ق) اپنی کتاب الارشاد،[۱۴۳] تے طبرسی (متوفیٰ 548ھ ق) اپنی کتاب اعلام الوری وچ [۱۴۴] تے بعض ہور شیعہ اکابرِ فقہاء و محدّثین تے بوہت سارے مؤرخین اپنی کتاباں وچ پہلے قول نوں تسلیم کردے نيں تے انہاں دے بقول غیبت صغری دی مدت 74 برس اے۔
غیبت صغری دے زمانے وچ امام مہدیؑ نائبینِ خاص دے ذریعے شیعیان اہل بیت دے نال رابطے وچ سن تے انہاں دے مسائل حل فرمایا کردے سن ۔ ایہ مسائل اعتقادی، فقہی تے مالی وغیر مسائل اُتے مشتمل ہُندے سن ۔
امام مہدیؑ نے سنہ 260 ھ ق وچ اپنی امامت دے آغاز توں ہی شیعیان اہل بیت دے نال اپنا رابطہ ـ نائبین خاص دے ذریعے رابطے تک ـ محدود کرلیا سی؛ تے آپ دے آخری نائب خاص علی بن محمد سمری سن جنہاں نے پندرہ شعبان سنہ 329 ہجری قمری /15 مئی سنہ 941 عیسوی نوں وفات پائی۔ انہاں دی وفات توں اک ہفتہ پہلے امام زمانہؑ دی جانب توں اک توقیع صادر ہوئی جس وچ آپؑ نے تحریر فرمایا سی:
علی بن محمد سمری دی وفات دے بعد، نائبین خاص دے ذریعے رابطہ وی منقطع ہويا؛ تے غیبت نويں مرحلے وچ داخل ہوئی۔ ایہ مرحلہ متاخرہ ماخذ وچ ، "غیبت کبری" کہلایا۔
اکثر شیعہ مآخذ دے مطابق ابوالحسن علی بن محمد سمری دا انتقال سنہ سال 329 ھ، نوں ہويا لیکن شیخ صدوق[۱۴۶] تے فضل بن حسن طبرسی[۱۴۷] کہندے نيں کہ ابو الحسن علی بن محمد طبرسی 15 شعبان المعظم سنہ 228 ھ ق نوں خالق حقیقی نال جاملے نيں۔
غیبت کبری دے زمانے وچ امام زمانہؑ دے نال لوکاں دے تعلق دے بارے وچ دو اقوال نيں:
ظہور امام زمانہ دے بارے وچ بکثرت نقل ہونے والی روایات دے علاوہ، شیعہ مفسرین، اہل بیت دے اقوال و احادیث توں اوہدی طرف استناد کردے نيں، قرآن کریم نے وی ظہور دیاں نشانیاں اُتے روشنی پائی اے۔ شیعہ روایات دے مطابق، ظہور دی آمد اُتے دنیا دی تن اہم خصوصیات نيں:
اگرچہ لفظ "توقیع" ائمہ تے بالخصوص امام زمانہؑ دے مکتوبات دے معنی وچ استعمال ہويا اے، لیکن ایہ لفظ امام زمانہؑ دے غیر مکتوب کلام دے لئی وی استعمال ہُندا رہیا اے تے جنہاں مآخذ وچ بارہويں امامؑ دی توقیعات نوں اکٹھا کیتا گیا اے (منجملہ: شیخ صدوق دی کمال الدین تے شیخ علی الکورانی دے زیر نگرانی تالیف شدہ معجم احادیث الامام المهدی)، انہاں وچ آپؑ دے غیر مکتوب کلمات، حتی کہ نائبین خاص دے کلام نوں وی توقیعات دے زمرے وچ ذکر کیتا گیا اے۔[۱۵۳] امام زمانہؑ دی زیادہ تر توقیعات ـ جنہاں دی تعداد 80 دے قریب اے ـ غیبت صغری دے دور وچ ، اعتقادی، فقہی تے مالی موضوعات دے سلسلے وچ صادر ہوئیاں نيں۔[۱۵۴]
وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴿٥﴾ وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا يَحْذَرُونَ﴿٦﴾
تے اسيں ایہ چاہندے نيں کہ جنہاں لوکاں نوں زمین وچ کمزور بنادتا گیا اے انہاں اُتے احسان کریئے تے انہاں نوں لوکاں دا پیشوا بنائیے تے زمین دا وارث قرار دیدیئے* تے انہاں نوں روئے زمین دا اقتدار دیئے تے فرعون تے ہامان تے انہاں دے لشکراں نوں انہاں ہی کمزوراں دے ہتھاں توں اوہ منظر دکھلائیے جس توں ایہ ڈر رہے نيں۔
امام زمانہؑ تے آخر الزمان دے نجات دہندہ دا مسئلہ قرآن کریم وچ صراحت دے نال بیان نئيں ہويا اے لیکن شیعہ مفسرین احادیث توں استناد کردے ہوئے اس حقیقت دے قائل نيں کہ قرآن دی بہت ساریاں آیات امام زمانہؑ دی شان وچ نازل ہوئیاں نيں۔ بعض علماء دا کہنا اے کہ 250 [یا 260] آیات قرآنی دا تعلق امام مہدیؑ توں اے۔[۱۵۵] مفسرین قرآنی آیات دی دو قسماں توں امام مہدیؑ دے وجود مبارک تے مسئلۂ ظہور دے لئی استفادہ کردے نيں:
ترجمہ: تے بے شک اساں توریت دے بعد زبور وچ وی ایہ لکھ دتا اے کہ میرے نیک بندے زمین دے وارث ہون گے؛ تے اس بشارت نوں قرآن وچ اللہ دے دتے ہوئے وعدے توں مستند کیتا گیا اے:
وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَقصص ترجمہ: تے اسیں چاہیا کہ احسان کریئے انہاں اُتے جنہاں نوں روئے زمین اُتے، دبایا [یا پیسا یا ضعیف کیتا] گیا سی تے انہاں ہی نوں پیشوا قرار دیئیے، انہاں ہی نوں وارث قرار دیئیے انہاں آیات کریمہ وچ ، بہت ساریاں احادیث دی بنیاد اُتے، مسئلۂ ظہور نال نسبت دتی گئی اے۔
اک آیت وچ خداوند متعال اپنے مؤمن بندےآں دے لئی، مؤمنین تے صالحین دی حکومت دے قیام نوں اللہ دے وعدے دے طور اُتے بیان کیتا گیا اے تے انہاں نوں امن و سکون دی بشارت دتی گئی اے:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاًنور55" ترجمہ: اللہ دا وعدہ اے تساں وچ انہاں افراد نال جو صاحب ایمان نيں تے نیک اعمال بجا لاندے رہے نيں کہ اوہ ضرور انہاں نوں روئے زمین اُتے [اپنا] جانشین قرار دے گا جس طرح انہاں نوں خلیفہ بنایا سی جو انہاں دے پہلے سن تے ضرور اقتدار [تے تسلط] عطا کرے گا انہاں دے پسندیدہ دین نوں، تے ضرور بدل دے گا انہاں دے لئی انہاں دے ہر خوف نوں امن و اطمینان وچ ؛ اوہ میری عبادت کرن گے اس طرح کہ میرے نال کسی نوں شریک نہ کرن گے۔ ائمۂ اطہار توں منقولہ احادیث نے اس آیت کریمہ نوں امام زمانہؑ تے آپؑ دے اصحاب اُتے منطبق کیتا اے۔
امام زمانہؑ دا موضوع اسلام تے بالخصوص مکتب امامت دے قدیم ترین تے بنیادی مباحث وچ شامل اے۔ چونکہ امام زمانہؑ دے ظہور دا وعدہ رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دتا اے، چنانچہ ابتداء ہی توں ایہ مسلماناں دے ہاں زبانزد سی تے آپؑ دی ولادت توں پہلے ہی شیعہ علماء نے دسیاں کتاباں آپؑ دے بارے وچ تحریر کيتیاں نيں تے آپؑ دی ولادت دے بعد وی ایہ سلسلہ جاری رہیا تے بارہويں امام توں متعلق مختلف موضوعات اُتے ہزاراں کتاباں لکھیاں گئياں؛ جنہاں وچوں بعض معتبر ترین کتاباں حسب ذیل نيں:
شیعہ احادیث وچ امام زمانہؑ دی شان و منزلت تے اہمیت اُتے بہت زیادہ بحث ہوئی اے۔[۱۵۹] انہاں احادیث وچ ذیل دے موضوعات دا جائزہ لیا گیا اے:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ؐ: المَهدیُ رَجُلٌ مِن وُلدِی وَجهُهُ کَالکَوکَبِ الدُّرِّیِّ ترجمہ: مہدی میری اولاد وچوں اک فرد نيں، جنہاں دا چہرہ تابندہ ستارے دی مانند اے۔[۱۶۰]
قال الامام الکاظمؑ: لَو کانَ فِیکُم عِدَّةُ أهلِ بَدرٍ لَقامَ قائِمُنا ترجمہ: امام موسی کاظم نے فرمایا: جے اہل بدر دی تعداد دے برابر [مؤمنین کامل] دی جماعت تواڈے درمیان ہُندی، ساڈے قائم قیام کردے۔[۱۶۱]
قال امام صّادق ؑ: مَنْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ کَانَ کَمَنْ کَانَ مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ لَا بَلْ کَانَ بِمَنْزِلَةِ الضَّارِبِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ ص بِالسَّیْفِ ترجمہ: امام جعفر صادق نے فرمایا: جو شخص اس امر (یعنی ظہور قائم) دا انتظار کردا ہويا دنیا توں رخصت ہو جائے، اوہ اس شخص دی مانند اے جو قائم دے نال اک خیمے وچ ہوئے بلکہ اس توں وی ودھ کے، اس شخص دی مانند اے جو رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ شمشیر اٹھا کے جہاد کر چکيا اے "۔[۱۶۲]
عن محمد بن مسلم قال: سمعت أبا عبد اللّه عليہ السلام يقول: إنّ قدّام القائم علامات تكون من اللّه تعالى للمؤمنين؛ قلت: فما هي جعلني اللّه فداك؟ قال: ذاك قول اللّه عزّ و جل: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ؛يعني المؤمنين پہلے خروج القائم بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَبقرہ155؛ ترجمہ: محمد بن مسلم کہندے نيں: ميں نے امام جعفر صادق نوں فرماندے ہوئے سنیا کہ قائم دے ظہور توں پہلے کچھ علامات ظاہر ہونگیاں؛ ميں نے عرض کیتا: اللہ مینوں آپ اُتے فدا کرے، اوہ علامات کیہ نيں؟ فرمایا: اللہ تعالی دا ایہ ارشاد کہ "تے اسيں توانوں ضرور بالضرور آزماواں گے" یعنی قیامِ قائم توں پہلے تساں مؤمنین نوں؛ خوف، دہشت، بھکھ تے مال و جان تے پھلاں دی کمی ورگی کسی چیز دے نال، تے خوشخبری دے دیؤ انہاں نوں جو صبر کرنے والے نيں۔[۱۶۳]
قال امام باقر ؑ: إذا وَقَعَ أمرُنا وجاءَ مَهدِیُّنا کانَ الرَّجُلُ مِن شیعَتِنا أجرأَ مِن لَیثٍ وأمضی مِن سِنانٍ یَطَأُ عَدُوَّنا بِرِجلَیهِ وَیضرِبُهُ بِکَفَّیهِ وذلِکَ عِندَ نُزولِ رَحمَةِ اللّه ِ وفَرَجِهِ عَلَی العِبادِ اماممحمد باقر نے فرمایا: جدوں لوکاں دے امور دی زمام ساڈے ہتھ آئے گی تے ساڈے مہدی آن گے، ساڈے شیعاں وچوں ہر اک شیر توں زیادہ جری تے شمشیر و سنان توں زیادہ بُرّاں ہو جائے گا؛ اوہ ساڈے دشمناں نوں اپنے پیر تھلے روند لین گے تے اپنے ہتھاں نال انہاں نوں ضرباں رسید کرن گے؛ تے ایہی اوہ زمانہ اے جدوں اللہ دی رحمت تے کشادگی و فراخی اس دے بندےآں اُتے اتر کے آئے گی۔[۱۶۴]
قال رسولُ اللّهِ ؐ: یَخرُجُ فی آخرِ اُمّتی المَهدیُّ، یَسْقیهِ اللّه ُ الغَیْثَ، وتُخرِجُ الأرضُ نَباتَها، ویُعطَی المالُ صِحاحا، وتَکْثُرُ الماشِیَةُ، وتَعْظُمُ الاُمّةُ میری امت دے آخر وچ مہدی ظہور کرے گا؛ خداوند اسنوں بارش عطا کرے گا، زمین اپنے نباتات نوں پروان چڑھائے گی، مال کمی تے زيادتی دے بغیر تے مساوات دے نال عطا ہوئے گا، مال مویشیاں دی تعداد وچ اضافہ ہوئے گا تے امت سربلند ہوئے گی تے عظمت پائے گی۔[۱۶۵]
ہور دیکھو: عریضہ، نماز امام زمانہ، غیبی امداد، مسجد جمکران، عریضہ دا کھوہ، مہدویت دے جھوٹھے دعویدار، نیابت دے دعویدار
شیعہ زمانۂ عصرِ غیبت وچ ، رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور معصومین ـ بالخصوص امام زمانہؑ نال توسل کردے نيں تے آپؑ دی خصوصی دعاؤں تے توجہات دی التجا کردے نيں؛ جداں کہ اللہ تعالی نے ارشاد فرمایا: "وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ(ترجمہ: تے کہیئے کہ تساں عمل کردے رہو، اللہ بہت جلد دیکھے گا تواڈے عمل نوں تے اس دا پیغمبر تے ایمان والے [دیکھن گے] تے بہت جلد تساں پلٹائے جاؤ گے غائب و حاضر ہر گل دے جاننے والے دی طرف تاں اوہ توانوں دسے گا کہ تساں کیہ اعمال کردے سن)"۔ چونکہ آیت کریمہ وچ لفظ "فَسَیری" وچ حرف "سَ" خدا، رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مؤمنین دے لئی یکسان طور اُتے استعمال ہويا اے تے خداوند متعال ہن اسی وقت تمام موجودات دے حال توں آگاہ اے، رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مؤمنین دا علم وی مذکورہ آیت وچ اسی طرح دا تے فعلی اے ؛ تے چونکہ تمام مؤمنین اس طرح دے علم دے حامل نئيں نيں، چنانچہ آیت وچ مؤمنین توں مراد تھوڑے جہے مؤمنین نيں جنہاں دے بہترین مصادیق ـ احادیث دی رو توں ـ اہل بیت بیان کيتے گئے نيں۔ تے متعدد روایات ـ جنہاں وچوں کچھ اصول کافی (بَابٌ فِی أَنّ الْأَئِمّةَ شُهَدَاءُ اللّهِ عَزّ وَجَلّ عَلَی خَلْقِهِ = باب بعنوان: "ائمہ اللہ دی مخلوقات اُتے اس دے گواہ نيں ") وچ اکٹھیاں کیتیاں گئیاں نيں ـ ظاہر کردیاں نيں کہ ائمہ اللہ دے اذن و اجازت توں انساناں دے حالات و کیفیات توں باخبر نيں تے افراد دے مادی تے معنوی حالات وچ مؤثر ہو سکدے نيں تے جس قدر انہاں دی اطاعت و پیروی تے توسل تے تعلق زیادہ ہو، انہاں آثار وچ اضافہ وی ہوئے گا۔ دعائے عہد، دعائے توسل، نماز امام زمانہ تے مسجد جمکران [ہور مسجد سہلہ وغیرہ] وچ حاضری، زیارت آل یاسین دی قرائت، امام زمانہؑ دی سلامتی دے لئی صدقہ، نصف شعبان دے لئی محافل جشن دا انعقاد، اس سلسلے وچ کہے ہوئے بے شمار اشعار، امام زمانہؑ دے نال رابطے تے راز و نیاز دیاں جھلکیاں نيں۔
موسوی اصفہانی اپنی کتاب مکیال المکارم وچ امام زمانہؑ دے نال رابطے تے راز و نیاز دے بعض آداب دا تذکرہ کیتا اے جنہاں وچ کچھ آداب حسب ذيل نيں:
مفصل مضمون: امام زمانہ دا دیدار
شیعہ کتاباں تریخ و حدیث ـ منجملہ: الکافی، الارشاد، اعلام الوری، کمال الدین، الغیبہ طوسی و الغیبہ نعمانی ـ وچ بعض افراد دے ناں مذکور نيں جنہاں نے امام حسن عسکری دے ایام حیات وچ آپؑ دے فرزند ارجمند حضرت مہدیؑ دا دیدار کیتا اے ؛ انہاں لوکاں دے دیدار دی تفصیل وی بیان ہوئی اے ؛ انہاں ہی وچوں اک امام عسکریؑ دی پھُپھی جناب حکیمہ خاتون[۱۶۶] نيں جو امام زمانہؑ دی ولادت دی عینی گواہ نيں۔ انہاں افراد وچ زیادہ تر امام حسن عسکریؑ دے اصحاب خاص تے خدام شامل نيں: امام عسکریؑ دے خادم ابو نصر ظریف،[۱۶۷] احمد بن اسحق اشعری قمی،[۱۶۸] ابو علی بن مطہر،[۱۶۹] سعد بن عبداللہ اشعری قمی،[۱۷۰] یعقوب بن منقوش، [۱۷۱] خادم ابو غانم،[۱۷۲] کامل بن ابراہیم،[۱۷۳] وغیرہ۔[۱۷۴]
استوں علاوہ مروی اے کہ غیبت صغری دے 69 برساں دے عرصے وچ امامؑ دے چار نائبین خاص سمیت متعدد دوسرے افراد نے امام زمانہؑ دے نال ملاقات دا شرف حاصل کیتا اے ؛ جداں: ابراہیم بن ادریس،[۱۷۵] ابراہیم بن عبدہ نیشابوری تے انہاں دے خادم،[۱۷۶] امام حسن عسکریؑ دے خادم ابوالادیان،[۱۷۷] ابو سعید غانم ہندی،[۱۷۸] ابو عبداللہ بن صالح،[۱۷۹] ابو محمد حسن بن وجناء نصیبی،[۱۸۰] ابو علی محمد بن احمد بن حماد مروزی محمودی،[۱۸۱] اسمعیل بن علی نوبختی،[۱۸۲] علی بن ابراہیم بن مہزیار،[۱۸۳] محمد بن اسمعیل بن موسی الکاظم|محمد بن اسماعیل بن امام کاظمؑ،[۱۸۴] محمد بن شاذان نیشابوری،[۱۸۵] تے دسیاں دوسرے افراد۔[۱۸۶]
مفصل مضمون: نیابت دے دعویدار
غیبت صغری دے زمانے وچ نیابت دے دعویداراں دی وی کمی نہ سی۔ محمد بن نصیر نمیری، احمد بن ہلال کرخی، تے محمد بن علی شَلمَغانی نیابت دے دعویدار سن تے انہاں دے لعن تے دور بھگانے اُتے متعدد توقیعات وارد ہوئیاں۔[۱۸۷]
غیبت کبری دے زمانے وچ امام زمانہؑ دے دیدار دے بارے وچ دو نظریے پائے جاندے نيں۔ اک نظریہ ملاقات دا سرے توں انکار کردا اے تے دوسرا نظریہ ملاقات دے امکان تے وقوع دے اثبات دے لئی دلائل تے شواہد پیش کردا اے۔ ملاقات دا انکار کرنے والے کدی اپنے نظریے دے اثبات دے لئی بعض احادیث توں استناد کردے نيں جنہاں دی رو توں غیبت کبری دے زمانے وچ مشاہدہ کرنے والے نوں جھوٹھا کہیا گیا اے۔ [۱۸۸] تے کدی راوی دی صداقت وچ شک و شبہہ اس نظریے دی بنیاد ٹہریا اے ؛ تے فیر بعض علماء موقع پرستاں دی منفعت پسندی دا سد باب کرنے دے لئی ہر قسم دے دیدار دا انکار کردے نيں۔ [۱۸۹] ادھر بعض احادیث تے دعاؤں امام زمانہؑ دے دیدار دے لئی بعض اعمال دی تلقین کيتی گئی اے، [۱۹۰]۔[۱۹۱] تے گھٹ توں گھٹ دو معتبر حدیثاں وچ امامؑ دے خاص پیروکاراں دے لئی امامؑ تک رسائی تے آپؑ نال ملاقات نوں امرِ ممکن جانا گیا اے۔ [۱۹۲] شیخ صدوق، شیخ مفید تے شیخ طوسی ورگے اکابرین نے اپنی کتاباں وچ امامؑ دا دیدار کرنے والےآں دے لئی وکھ ابواب متعین کيتے نيں تے غیبت کبری وچ ملاقات نوں ممکن قرار دتا اے۔ [۱۹۳] بہت ساریاں روایات وی نقل ہوئیاں نيں جنہاں توں نمایاں ہُندا اے کہ وڈے علماء توں لے کے معمولی افراد تک امام زمانہؑ نوں دیکھیا اے۔ شیخ حر عاملی، سید عبداللہ شبر تے آیت اللہ لطف اللہ صافی گلپایگانی، دا کہنا اے کہ دیدار امام زمانہؑ توں متعلق روایات تواتر دی حد تک پہنچیاں نيں۔ [۱۹۴] اس نظریے دے قائل بعض افراد دے ناں حسب ذیل نيں:
میرزا محمد حسین نائینی،[۱۹۵] سید ابن طاؤس،[۱۹۶] ابراہیم کفعمی،[۱۹۷] محمد تقی مجلسی،[۱۹۸] ابوالحسن شعرانی،[۱۹۹] شیخ حر عاملی،[۲۰۰] مقدس اردبیلی،[۲۰۱] میرزا محمد استرآبادی،[۲۰۲] شہید ثانی،[۲۰۳] سید بحرالعلوم،[۲۰۴] سید نعمت اللہ جزائری،[۲۰۵] شیخ مرتضی انصاری۔[۲۰۶]
زیارات دے علاوہ ـ جنہاں توں تمام ائمہ دی زیارت کیتی جاسکدی اے، امام زمانہؑ دے نال رابطے تے راز و نیاز دے لئی مختلف قسم دیاں دعاواں تے زیارات نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچوں اہم ترین دعاواں تے زیارات دے عنوان حسب ذیل نيں:
ناحیہ مقدسہ توں وی مختلف دعاواں تے زیارات صادر ہوئیاں نيں؛ جداں دعائے فَرَج (اَللّهُمَّ عَظُمَ البَلاء)، دعائے "یا مَن أظهَرَ الجَمیلَ"، دعائے "اَللّهمّ رَبَّ النّورِ العَظیم"، دعائے "اَللهُمّ ارزُقنا تَوفیقَ الطاعَةِ"، دعائے سہم اللیل ، رجب دے ہر روز دی دعا۔ دعائے "اَللهمّ إنّی اَسألُكَ بِالمَولودَینِ فی رَجَب"، دعائے "اَللهمّ إنّی اَسألُكَ بِمَعانی جَمیعِ ما یَدعوكَ بِهِ وُلاةُ أمرِكَ "، زیارت ناحیہ مقدسہ تے زیارت الشہداء۔[۲۰۷]
مفصل مضمون:انتظارِ فَرَج
اسلامی تعلیمات وچ انتظارِ فَرَج بمعنی نامساعد حالات وچ کشادگی تے فراخی دی امید، آیات تے روایات وچ مسلسل دہرائے جانے والے مفاہیم وچوں اے۔[۲۰۸] شیعہ تعلیمات وچ اس انتظار دا اہم ترین مصداق، ظہور امام زمانہ دے نال سختیاں دے خاتمے تے کشادگی ہور روشن مستقبل دی امید اے۔ اس طرح دے انتظار تے منتظر دے لئی بعض خاص اصطلاحات روایات وچ وارد ہوئیاں نيں؛ جداں: اَلْمُنتظَرُ لِأمْرِنا ، مُنتظِرٌ لِهذا الاَمر، اِنْتِظارُ قائِمِنا، تَوَقُّعُ الْفَرَج، اَلمُنتظِرینَ لِظُهورِهِ، مُنْتظِرونَ لِدَوْلَةِ الْحَق تے اَلمُنتظِرُ لِلّثانی عَشَر ۔[۲۰۹] انہاں روایات وچ منتظرین دے لئی بہت زیادہ ثواب دا وعدہ دتا گیا تے انہاں نوں اولیاء اللہ تے لوکاں دے درمیان بہترین افراد، شمار کیتا گیا اے جو جنگ بدر وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابہ دی مانند نيں یا جہاد دے موقع اُتے امام زمانہؑ دے خیمے مین مقیم نيں تے آپؑ دے ہمراہ جنگ لڑ رہے نيں۔[۲۱۰]
انتظارِ فَرَج تے کشادگی تے امن و سکون دی امید فردی وی ہوسکدی اے تے عمومی بھی[۲۱۱] تے صرف اس شرط پر، تعمیری ہوئے گی کہ کوشش تے جدوجہد ہور مکمل تیاری دے نال ہوئے تے جے تاخیر ہوئی تاں مؤمنین مایوسی دا شکار نہ ہون۔ اس طرح دے انتظار و امید تے کوشش تے جدوجہد فرد تے معاشرے دے کمال و ارتقاء دے اسباب فراہم کرے گی۔[۲۱۲]
مفصل مضمون: نیمہ شعبان
جداں کہ ولادت دے حصے وچ مذکور ہويا، قول مشہور ایہ اے کہ امام زمانہؑ دی ولادت پندرہ شعبان دے دن [بوقت فجر] ہوئی اے۔ شیعہ اس روز نوں اہم ترین عیداں دے زمرے وچ شمار کردے نيں تے اوس رات وسیع چراغاں تے ہور رات تے دن نوں جشن، شعر خوانی، نذر و نیاز تے قربانی تے غرباء نوں کھانا کھلانے دا اہتمام کردے نيں۔ ایہ مراسمات ایران وچ دوسرے ملکاں دی نسبت زیادہ وسیع سطح اُتے منعقد کيتے جاندے نيں۔ جشن و سرور دے انہاں مراسمات دا وڈا حصہ ملک بھر دے شہراں دے مذہبی تھاںواں ، گلی محلےآں تے بازاراں وچ منعقد ہُندے نيں۔ [قم دے نواح وچ واقع] مسجد جمکران مہدویت دے جشن دی سب توں وڈی ميزبانی دا انتظام کردی اے۔ اس روز ایران وچ عام تعطیل قرار پائی اے تے اس دن نوں "مستضعفین دا عالمی" دن کہیا جاندا اے۔ عراق وچ وی شیعیان اہل بیت جشنِ نیمہ شعبان دے انعقاد دے نال نال امام حسین دی زیارت دے لئی چلے جاندے نيں۔ بحرین، یمن، مصر، لبنان، شام تے ہندوستان ہور پاکستان وچ وی وسیع سطح اُتے جشن نیمہ شعبان دا اہتمام کیتا جاندا اے [۲۱۳] تے پاکستان تے ہندوستان وچ نیمہ شعبان دی رات نوں شب برات وی کہیا جاندا اے تے خاص قسم دے مراسمات دا انعقاد ہُندا اے۔[۲۱۴]
زیدیہ تے اسماعیلیہ جداں شیعہ فرقے مہدویت دے اصول نوں تسلیم کردے ہوئے، امام زمانہؑ دے موعود ہونے تے موعود دے مصداق دے تعین وچ امامیہ دے نال اختلاف رائے رکھدے نيں۔ زیدیہ دی بعض شاخاں سمیت کچھ شیعہ فرقے، ماضی وچ امام مہدیؑ دی ولادت تے آپؑ دی غیبت نوں نئيں مندے تے انہاں دا صرف ایہی عقیدہ اے کہ امام زمانہؑ موعود نيں تے آخر الزمان وچ ظہور کرن گے چنانچہ اوہ بارہويں امام یعنی محمد بن حسن عسکریؑ اُتے ـ امامیہ دی مانند ـ امام موعود تے امام منتظَر دے مصداق دی تطبیق نوں یا تاں سرے توں مسترد کردے نيں یا گھٹ توں گھٹ اوہدی تائید و تصدیق نئيں کردے۔ انہاں دا صرف ایہی عقیدہ اے کہ امام منتظَر آخر الزمان وچ پیدا ہونگے تے اٹھ کے قیام فرمان گے۔
بحیثیت مجموعی، زیدیہ وچ مہدویت دا عقیدہ، مہدویتِ نوعیہ اے۔ اوہ سلسلۂ امامت دے آخری امام نوں ـ جو پورے عالم نوں عدل و انصاف توں اُتے کرے گا ـ مہدی موعود سمجھدے نيں تے انہاں دا خیال اے کہ ہر سید جو لوکاں نوں اپنی جانب بلائے اوہدی پیروی کرنا لازمی اے ؛ ممکن اے کہ اوہی مہدی موعود ہوئے![۲۱۵] جے اس نے دنیا نوں عدل و انصاف نال پر کیتا تاں اس دا موعود ہونا ثابت ہوجائے گا تے بصورت ہور، امام منتظر کوئی دوسرا سید ہوئے گا۔[۲۱۶]
اسلام دی تریخ دی ابتداء توں زیدیہ دی بعض جماعتاں، مختلف تحریکاں وچ مارے جانے والے اپنے بعض ائمہ دی مہدویت دا دعوی کردیاں سن تے انہاں دا خیال سی کہ ایہ کسی دن پلٹ آن گے تے دنیا نوں عدل و انصاف نال پر کرن گے۔ اوہ زید بن علی،[۲۱۷] نفس زکیہ،[۲۱۸] محمد بن قاسم بن علی بن عُمر بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب (متوفیٰ 219ھ ق)،[۲۱۹] یحیی بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید بن علی بن الحسین (متوفیٰ 250ھ ق)،[۲۲۰] تے حسین بن قاسم عیانی (متوفیٰ 404ھ ق) دی مہدویت [مہدی ہونے] دا دعوی کردے نيں۔[۲۲۱]
اہل سنت دے مصادر حدیثی وچ امام مہدیؑ تے منجی آخری الزمان دے سلسلہ وچ متعدد روایات وارد ہوئیاں نيں۔ ابری شافعی[۲۲۲]، عبد الحق دھلوی[۲۲۳]، سقارینی[۲۲۴] تے شوکانی[۲۲۵] جداں اہل سنت دے بعض بزرگ محدثین انہاں روایات دے متواتر ہونے دے سلسلہ وچ تصریح کیتی اے۔ اہل سنت انہاں روایات دی وجہ توں مہدی دے وجود دا عقیدہ رکھدے نيں۔ اس موضوع دے سلسلہ وچ شیعہ سنی عقیدہ دے مطابق مہم ترین مشترک خصوصیات ایہ نيں: اوہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اولاد وچوں تے انہاں دے ہم نام ہون گے تے انہاں دا لقب مہدی ہوئے گا۔ آخری زمانہ وچ حتمی طور اُتے اوہ قیام کرن گے تے تمام ظالمین اُتے کامیاب ہون گے تے دنیا وچ عدل و انصاف قائم کرن گے۔ جس طرح توں اوہ ظلم و جور نال پر ہو چکی ہوئے گی تے حضرت عیسیؑ دے زمین اُتے پرت کے آکے انہاں دی حمایت وچ دجال نال لڑن گے۔ [۲۲۶]
انہاں روایات دے اوہ اختلافی پہلو جو شیعاں دے عقیدہ دے خلاف نيں:
رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہمنام ہونے دے علاوہ انہاں دے والد دا ناں وی آپ دے والد دے ناں دی طرح عبد اللہ ہوئے گا، جدوں کہ شیعاں دا عقیدہ ایہ اے کہ اوہ امام حسن عسکری دے بیٹے نيں۔[۲۲۷]
اہل سنت دا اک گروہ انہاں دے امام حسن دی نسل توں ہونے دا عقیدہ رکھدا اے۔[۲۲۸]
اہل سنت دے مشہور نظریے دے مطابق مہدی آخری زمانہ وچ پیدا ہون گے تے اوہ امام حسن عسکری دے فرزند نئيں نيں۔ [۲۲۹]
اہل سنت دی اک قلیل تعداد نے عقیدہ مہدویت تے اس سلسلہ دی روایات نوں ضعیف قرار دتا اے۔ انہاں وچ ابن خلدون دی تریخ[۲۳۰] وچ تے رشید رضا دی تفسیر[۲۳۱] المنار شامل نيں۔
بعض مستشرقین دی تحقیق دا موضوع ہی مسئلۂ مہدویت رہیا اے تے اس سلسلے وچ انھاں نے مختلف نظریات قائم کيتے نيں:
ہنری کوربن (Henry Corbin) مظہریاتی (Phenomenological) نقطۂ نظر توں، مہدویت نوں شیعہ عرفان و فلسفے دے نہایت بنیادی اعتقادی عناصر دے زمرے وچ شمار کردے نيں۔ انہاں دی نظر توں "مہدویت دین دے باطن تے ظہور امام دی تفسیر دے معانی وچ ، انسانی حیات دی تجدید اے۔ [۲۳۲] کوربن دا کہنا اے کہ ظہور دے نال، وحیِ الہی دے تمام خفیہ اصول یا معنوی معانی، آشکار ہوجان گے۔[۲۳۳]
فرانسیسی مصنف "جیمز ڈارمسٹٹر" (James Darmesteter)، تاریخی نقطۂ نظر توں، سمجھدے نيں کہ مہدویت دا تذکرہ قرآن وچ نئيں آیا اے تے پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اقوال وچ وی اس دے کوئی واضح علائم موجود نئيں نيں۔ انہاں دا خیال اے کہ مہدویت دا عقیدہ شیعہ افکار دا پیدا کردہ تے ایرانی اساطیر تے افسانےآں توں متاثر اے۔ [۲۳۴]
ولندیزی مستشرق فان فلوٹن (Gerlof van Vloten) دا دعوی اے کہ مہدویت دا تفکر کوفی شیعاں نے رائج کیتا اے تا کہ شام وچ مقیم اموی حکمراناں دا مقابلہ کرنے دی غرض توں، اوہدی ممکنہ قوتاں تے صلاحیتاں توں، فائدہ اٹھا سکن۔ [۲۳۵]
ہنگری دے یہودی مستشرق ایگناز گولڈزیہر (Ignaz Goldziher) تاریخی نقطۂ نظر توں، سمجھدا اے کہ عقیدہ مہدویت دیاں جڑاں یہودی تے عیسائی فکری عناصر وچ پیوست نيں تے اس وچ زرتشتیاں دے ایتھے زیر بحث سوشیانس دی بعض خصوصیات وی دیکھیاں جاسکدیاں نيں۔ [۲۳۶]
برطانوی پروفیسر ڈیوڈ ساموئل مارگولیتھ (David Samuel Margoliouth) دا کہنا اے کہ عقیدہ مہدویت محمد بن حنفیہ دے زمانے وچ مختار ثقفی تے فرقۂ کیسانیہ وچ مذکورہ محمد بن حنفیہ دے حامیاں دے ذریعے معرض وجود وچ آیا اے، جنہاں نے انہاں دے مارے جانے دے بعد انہاں نوں مہدی دا لقب دتا۔ [۲۳۷]
|title= در موقعیت 53 (کمک)Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
