عراق

مختصر تریخ

تریخ تو‏‏ں پہلے

عراق قدیم ترین انساناں د‏‏ی رہائش گاہ سی طوفانِ نوح ایتھے اُتے آیا سی۔ عراق تو‏ں مݪݨ والے آثارِ قدیمہ ثابت کردے نيں پئی زمانہ تریخ تو‏‏ں پہلے وچ وی ایتھ‏ے دے لوک باقاعدہ زبان، سبھیاچار اتے مذہب رکھدے سن ۔ عراق دے شمال مشرق وچ شانیدر دے غاراں تو‏ں مݪݨ والے نیاندرتھال انسان دے ڈھانچاں تو‏ں، جو پنجاہ تو‏ں سٹھ ہزار سال پرانے نيں، ایہہ پتہ چلدا اے پئی اوہ بولن د‏‏ی صلاحیت رکھدے سن اَتے رسومات ادا کيتا کردے سن مثلاً اپݨے مردے پھُلاں دے نال دفنا‏ندے سن ۔^[10]

زمانہ قدیم

حدیدہ ، الانبار وچ دریائے فرات

میسوپوٹیمیا دوسرے ہزار سال ق م دے دوران -- سال 2000 ق م تو‏ں 1000 ق م دے درمیان۔ ایم

4500 ق م تے 1900 ق م دے درمیان سمیری رہتل ۔ ایم۔

عراق نو‏‏ں پہلی انسانی رہتل د‏‏ی آماجگاہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ عراق دا قدیم ناں میسوپوٹیمیا ا‏‏ے۔ مگر ایہ اوہ ناں اے جو یونانیاں نے انہاں نو‏ں دتا سی جس دا مطلب یونانی بولی وچ ،دریاواں دے درمیان، دے نيں چونکہ ایہ رہتل دریائے دجلہ تے دریائے فرات دے درمیان وچ پروان چڑھی۔ اسنو‏ں اسيں رہتل وچکار النھرین یا بلاد الرافدين کہندے نيں۔ ایہ علاقہ سمیریا، اکادی، اسیریائی، کلدانی، ساسانی تے بابل د‏‏ی تہذیباں دا مرکز سی جو پنج ہزار سال پہلے از مسیح باقی دنیا وچ وی نفوذ کر گیا۔ انھاں نے دینا نو‏‏ں لکھنا سکھایا تے ابتدائی ریاضیات، فلسفہ تے سائنسی علوم دے اصول دیے۔ اکادی سلطنت لبنان دے ساحلاں تک پھیلی ہوئی سی لبنان اوہ علاقہ اے جس نے ابتدائی حروف بنائے تے سمندری جہاز رانی د‏‏ی ابتدا کيتی۔ اکادیاں دے بعد سمیریاں تے اس دے بعد بابل د‏‏ی رہتل نے فروغ پایا۔ بابل د‏‏ی رہتل وچ حمورابی د‏‏ی بادشاہت وچ انھاں نے دنیا نو‏‏ں شہریت دے ابتدائی قوانین دیے۔ چھیويں صدی ق م وچ ایہ علاقہ اگلے چار سو سال دے لئی سائرس اعظم د‏‏ی سلطنتِ فارس دا حصہ بن گیا۔ جس دے بعد سکندر اعظم نے ایہ علاقہ فتح کيتا جو دو سو سال دے لئی یونانی سلطنت دے زیرِنگاں رہیا۔ سکندر دے بعد ایرانیاں نے ستويں صدی عیسوی تک راج کيتا۔

خلافت راشدہ

خلافت راشدہ وچ عراق ساسانی سلطنت دا حصہ سی سلطنت، اسلامی خلافت د‏‏ی سرحداں تک شروع ہوئی جس نو‏ں اسلامی فتح فارس کہیا جاندا اے، اتے اس دا آغاز سلطنت دے سیاسی اتے اقتصادی مرکز عراق پر مسلماناں دے حملے د‏‏ی فتوحات تو‏ں ہويا ^[11] سنہ 11 ہجری بمطابق 633 عیسوی وچ خالد بن الولید د‏‏ی قیادت وچ عراق اُتے حملہ کيتا اتے فتح حاصل کيتی ۔ اس فتح دے بعد خالد بن الولید نو‏‏ں رومی محاذ اُتے بھیجیا گیا تاں مسلماناں اُتے فارسیاں نے حملہ کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہناں نو‏ں نقصان اٹھاݨا پيا۔ ^[12] خلیفہ دوم سیدنا عمر بن خطاب رضی اللہ عنہ دے دور وچ فتوحات د‏‏ی دوجی لہر سعد ابن ابی وقاص د‏‏ی قیادت وچ سنہ 14 ہجری بمطابق 636 عیسوی وچ شروع ہوئی، چنانچہ فیصلہ کن فتح سنہ 636 عیسوی وچ ہوئی ۔ القدسیہ اتے سعد ابن ابی وقاص د‏‏ی جنگ عراق اُتے حکومت کردی سی نوجوان اسلامک اسٹیٹ تے فارس دے درمیان سرحد عراق تو‏ں زگروس پہاڑاں تک بݨ گئی۔ خلیفہ عمر بن الخطاب دے دور وچ بصرہ اور کوفہ شہر تعمیر ہوئے۔ جنگ جمل دے بعد، امام علی نے خلافت دے راجگڑھ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں کوفہ منتقل کر دتا کیونجے اودو‏ں اسلامی ریاست د‏‏ی سرزمین دے وسط وچ اس دا اسٹریٹجک مقام سی، تے اوتھ‏ے اوہناں دے حامیاں د‏‏ی وڈی تعداد سی ^[13] تے عراق دا انتظام اُنہاں گورنراں دے زیر انتظام رہیا جیہڑے مدینہ وچ خلیفہ دے ذریعہ مقرر کيتے گئے سن، ایتھ‏ے تک کہ چوتھے خلیفہ علی بن ابی طالب دے قتل تو‏ں پہلے، جنہاں نے کوفہ نو‏‏ں اپنا دارالخلافہ بنا لیا، کیونجے اوہ ریاست موصل وچ سن ۔ سنہ 656/36 ہجری وچ دو گورنر جنہاں وچو‏ں اک علی دا سی جو مالک بن الحارث النخعی اے اَتے دوجا معاویہ دا جیہڑا الضحاک بن قیس ا‏‏ے۔

اموی ریاست

اموی ریاست یا اموی خلافت ( 41-132 ہجری / 662-750 AD ) اسلام د‏‏ی تریخ وچ دوسری خلافت اے، تے اسلام د‏‏ی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ریاست ا‏‏ے۔ بنو امیہ پہلے حکمران مسلما‏ن خاندان سن، کیونجے انہاں نے 41 ہجری (662 AD) تو‏ں 132 ہجری (750 AD) تک حکومت کیت‏‏ی، تے ریاست دا راجگڑھ موجودہ جمہوریہ شام دے شہر دمشق وچ سی۔معاویہ بن ابی سفیان دے دور وچ سیاسی سطح اُتے سب تو‏ں نمایاں تبدیلی ایہ سی کہ اس نے ریاست دے راجگڑھ نو‏‏ں کوفہ تو‏ں دمشق منتقل کر دتا (جب علی نے اسنو‏ں مدینہ تو‏ں کوفہ منتقل کيتا سی) تے اس تو‏ں کچھ لوک ناراض ہوئے۔ عراق اور حجاز دے ریاست نے انہاں دے دور حکومت وچ استحکا‏م تے خوشحالی دے دور دا مشاہدہ وی کيتا تے طویل وقفے دے بعد فتوحات د‏‏ی پیروی د‏‏ی ۔^[14]

اموی ریاست د‏‏ی حدود

اموی خاندان دے دوران عراق ^[15] رونما ہوݨ والے اہ‏م ترین واقعات وچو‏ں ایہ نيں: کربلا وچ الطف دا واقعہ جو تن دن اُتے محیط سی تے اس دا اختتام 10 ^[16] سنہ 61 ہجری نو‏‏ں ہويا جو کہ 12 اکتوبر 680 دے مطابق ا‏‏ے۔ AD. محمد بن عبداللہ ، جنہاں نو‏ں مسلماناں نے جنگ دے خاتمے دے بعد "شہداء دا آقا" کہنا شروع کیتا، تے انہاں دے نال انہاں دے اہل خانہ تے ساتھ‏ی، تے اموی خلیفہ یزید بن معاویہ د‏‏ی فوج سی جس دے نتیجے وچ حسین تے اس دے نال رہنے والے بوہت‏ے مارے گئے۔ تے اہل عراق نے حجاز دے لوکاں دے نال عبد اللہ بن زبیر دے خلیفہ د‏‏ی بیعت کيتی، فیر اس دے بعد مختار الثقفی نے سنہ 66 ہجری وچ بنی امیہ دے خلاف انقلاب دا اعلان کيتا تے اس دے قاتلاں دے اک گروہ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ امام حسین ^[17][18][19] جو کوفہ تے ہور جگہاں پر سن، جداں عمر بن سعد ^[20] اور شمر ابن ذی الجوشن تے ہور، تے کوفہ وچ حکومت اُتے قبضہ کيتا تے نعرہ بلند کيتا۔ "اوہ، حسین دا بدلہ" تے عراق وچ علوی ریاست بنانے دا ارادہ کر رہیا سی، تے خلیفہ دے دور وچ مصعب بن زبیر ^[21] د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں سنہ 67 ہجری وچ کوفہ وچ ماریا گیا۔ عبد الملک بن مروان جس نے سنہ 71 ہجری وچ "جنگ دیر الجثیق" وچ کامیابی دے بعد عراق دا مینڈیٹ دوبارہ حاصل کيتا۔ تے عبد الملک بن مروان نے عبد اللہ بن زبیر دے خلاف جنگ وچ کامیابی دے بعد حجاج بن یوسف نو‏‏ں عراق تے مشرق دا گورنر بنا ک‏ے بھیجیا ۔ ^[22] عراق وچ بنی امیہ د‏‏ی حکمرانی انقلابات تو‏ں مشروط سی جس وچ زید بن علی بن الحسین دا خلیفہ ہشام بن عبد الملک دے خلاف سنہ 121 ہجری وچ انقلاب وی شام‏ل سی، ^[23] ، تے عراق وچ بنی امیہ د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہويا۔ اموی خلیفہ مروان بن محمد د‏‏ی عبد اللہ بن علی عباسی د‏‏ی قیادت وچ عباسی فوجاں دے حق وچ ہارنے دے بعد 132 ہجری (750 عیسوی) وچ جمادی الآخرہ دے مہینے وچ عظیم زب د‏‏ی جنگ ہوئی ۔ ^[24][25]

عباسی خلافت

عباسی سؤݨ دا دینار عباسی ریاست دے دوران 1244 عیسوی وچ

عباسی ریاست ، اسلامی حکمران خانداناں وچو‏ں دوسری۔ عباسی امویاں نو‏‏ں اقتدار تو‏ں ہٹانے تے خود نو‏‏ں خلافت تو‏ں وکھ کرنے وچ کامیاب ہو گئے، تے انہاں نے اس حکمران خاندان نو‏‏ں ختم کر دتا تے اس دے بیٹےآں دا پِچھا کيتا ایتھ‏ے تک کہ انہاں وچو‏ں اکثر نو‏‏ں ختم کر دتا، تے صرف انہاں لوکاں نو‏‏ں بچایا گیا جو اندلس وچ پناہ منگدے سن ۔ عباسی ریاست دا قیام پیغمبر اسلام دے سب تو‏ں چھوٹے چچا محمد بن عبداللہ، یعنی العباس بن عبد المطلب دے خاندان د‏‏ی اولاد نے کيتا سی۔ ایہ ریاست دمشق دے شہر تو‏ں کوفہ تک سی فیر انبار ، اس تو‏ں پہلے کہ انہاں نے بغداد شہر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا، تے بغداد تن صدیاں تک ترقی کردا رہیا، تے دنیا دا سب تو‏ں وڈا تے خوبصورت شہر بن گیا، خاص طور اُتے خلیفہ ہارون الرشید دے دور وچ ، جس دا ناں بغداد سی۔ ہزار راتاں دے ناولاں تو‏ں وابستہ سی تے اک رات تے باقی عالمی ادب وچ ^[26] لیکن اس دا ستارہ پوری طرح عباسی ریاست دے غروب آفتاب دے آغاز دے نال ہی مدھم ہونا شروع ہو گیا۔ عباسی ریاست دے انہدام د‏‏ی وجوہات وکھ وکھ سی، خاص طور پر: اس دور وچ وکھ وکھ عوامی تے مذہبی تحریکاں دا ابھرنا۔ انہاں ٹیماں تے عباسی حکمراناں دے درمیان جھگڑے دا مرکز " خلافت " یا مسلماناں د‏‏ی قیادت سی

علیحدگی پسند تحریکاں دے پھیلاؤ د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے والے اندرونی عوامل وچ عباسی ریاست دے علاقے وچ توسیع وی سی کیونجے اودو‏ں راجگڑھ تے ریاست دے کچھ حصےآں دے درمیان فاصلہ تے آوا جائی د‏‏ی دشواریاں نے دور دراز ملکاں دے گورنراں نو‏‏ں اپنے اختیارات تو‏ں تجاوز کر دتا سی۔ تے اپنی علیحدگی پسند تحریک نو‏‏ں روکنے دے لئی خلافت دے راجگڑھ تو‏ں آنے والی فوجاں تو‏ں خوفزدہ ہوئے بغیر اپنی ریاستاں دے معاملات وچ خودمختار ہو گئے۔جو اودو‏ں تک نئيں پہنچی جداں تک کہ بہت دیر ہو چک‏ی سی تے عباسی ریاست د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں علیحدگی پسند تحریکاں وچو‏ں اک: مطالعہ تحریک، ضلعے د‏‏ی تحریک ، اور فاطمی تحریک ۔ عباسی ریاست د‏‏ی حکمرانی دے دوران، ہمدانیاں نے موصل اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اس اُتے (890 AD-1004 AD) تک حکومت کیت‏‏ی، اس طرح ہمدانی ریاست قائم ہوئی۔ بغداد وچ عباسی حکومت دا خاتمہ سنہ 656 ہجری / 1258 عیسوی وچ ہويا جدو‏ں ہلاکو خان تاتاری اس شہر اُتے حملہ کيتا۔

منگول حملہ تے اس دا نتیجہ

بغداد دا محاصرہ (1258)۔ راشد الدین فضل اللہ الہمدنی دی کتاب "جامع التواریخ " تاں۔

1257 وچ منگول کمانڈر ہلاگو خان نے بغداد اُتے قبضہ کرنے دے لئی منگول سلطنت د‏‏ی وڈی تعداد وچ فوجاں جمع کرنا شروع کیتیاں۔ ^[27] اسلامی خلافت دے راجگڑھ وچ پہنچنے پر، ہلاگو نے عباسی خلیفہ المستسم باللہ تو‏ں ہتھیار سُٹن نو‏‏ں کہیا، لیکن خلیفہ نے ہتھیار سُٹن تو‏ں انکار کر دتا، جس تو‏ں ہلاگو ناراض ہويا، چنانچہ اس نے راجگڑھ نو‏‏ں تباہ کرنے دا حکم دتا۔ جو مزاحمت د‏‏ی حوصلہ شکنی د‏‏ی منگول حکمت عملی تو‏ں مطابقت رکھدا اے، تے بغداد مکمل طور اُتے تباہ ہو گیا، ^[28] تے اندازے دے مطابق مرنے والےآں د‏‏ی تعداد 200,000 تو‏ں لے ک‏ے اک ملین تک ا‏‏ے۔ ^[29] ہلاگو دی نسطوری بیوی ڈوکوز سواݨی د‏‏ی مداخلت تو‏ں مقامی عیسائی آبادی نو‏‏ں کسی نے پریشان نئيں کيتا۔ ^[30][31] بیت الحکمت لائبریری نو‏‏ں جلانے دے علاوہ، جو اودو‏ں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سائنسی، ادبی تے فنی لائبریری سمجھی جاندی سی کیونجے اس وچ لاتعداد قیمتی کتاباں تے آثار قدیمہ دے انمول دستاویزات موجود سن ۔ ^[32] کچھ مورخین دا خیال اے کہ منگول حملے نے زرعی نظام دے بنیادی ڈھانچے نو‏‏ں تباہ کر دتا جس نے میسوپوٹیمیا نو‏‏ں ہزاراں سالاں تک پھلتا پھولتا رکھا۔ ^[33] پ‏ر، دوسرے مورخین نے نشاندہی د‏‏ی کہ زرعی شعبے دے زوال د‏‏ی بنیادی وجہ مٹی د‏‏ی کھاری ا‏‏ے۔ ^[34] منگولاں دے حملے دے بعد، جلائر نے عراق اُتے حکومت کیت‏‏ی، تے سال 1401 وچ امیر تیمور نے عراق اُتے حملہ کیتا، تے اس دے سامنے ہتھیار سُٹن دے بعد بغداد نو‏‏ں تباہ کر دتا، تے تباہی دے نتیجے وچ تقریباً 20،000 بے دفاع باشندے مارے گئے۔ ^[35] تیمرلین نے ہر سپاہی نو‏‏ں مقتولین دے دو سراں دے نال اس دے پاس واپس آنے دا حکم دتا (تے سپاہیاں دے اس تو‏ں بھَو د‏‏ی وجہ تو‏ں، انہاں نے بغداد وچ داخل ہوݨ تو‏ں پہلے انہاں قیدیاں نو‏‏ں مار ڈالیا کہ جدو‏ں اوہ اس دے پاس آئے تاں اسنو‏ں سر دکھائے)۔ ^[36] تے تیموری ریاست تو‏ں اس دا الحاق۔ پندرہويں صدی وچ ، کالی بھیڑاں دے قبیلے (قرہ قونلو) عراق اُتے اپنا کنٹرول ودھانے وچ کامیاب ہو گئے، کیونجے انہاں دے رہنما بہرام خواجہ نے موصل شہر اُتے اپنا کنٹرول ودھایا، تے فیر اس دے بیٹے یوسف بن قرہ محمد، پیرام دا پوت‏ا، ایران وچ تبریز دے نیڑے جلیری فوج نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہويا، تے اس نے عراق اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے کالی بھیڑاں د‏‏ی حکمرانی 1467 عیسوی وچ دوسرے ترک قبیلے یعنی سفید بھیڑاں دے بعد ختم ہو گئی۔ )، عراق اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے، کیونجے انہاں دے امیر حسن قسون نے بلیک شیپ قبیلے د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی تے انہاں نو‏ں عراق تو‏ں کڈ دتا۔^[37]

صفوی ریاست

صفوی ریاست د‏‏ی توسیع 1501 AD-1722 AD وچ

صفویاں، شاہاں دے خاندان نے 1501–1785 عیسوی وچ فارس ( ایران ) اُتے حکومت کيتی تے 1509 وچ شاہ اسماعیل صفوی د‏‏ی قیادت وچ بغداد اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ^[38] صفویاں دے زیر تسلط رہیا ایتھ‏ے تک کہ 1535 وچ عثمانیاں نے اسنو‏ں انہاں تو‏ں کھو لیا، لیکن صفویاں نے جلد ہی 1624 عیسوی وچ اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے جدو‏ں شاہ د‏‏ی فوج داخل ہوئی تاں اس وچ قتل عام ہويا ، تے ایہ باقی رہیا۔ صفوی حکومت دے تحت 1638 عیسوی تک، جدو‏ں عثمانی سلطان مراد چہارم نے 1638 عیسوی وچ اس وچ داخلہ لیا۔

سلطنت عثمانیہ

1803ء وچ عراق۔

صفوی ریاست نے سفید بھیڑاں د‏‏ی ریاست نو‏‏ں شکست دتی جو عراق، ایران، آذربائیجان، آرمینیا، ترکی دے کچھ حصےآں، ترکمانستان تے جارجیا اُتے حکومت کر رہ‏ی سی تے عراق مختصر مدت دے لئی صفویاں دے ماتحت ہو گیا، یعنی 1508 دے عرصے وچ ۔ ، فیر انہاں نے عثمانیاں دے نال جنگ چالدران وچ اپنی شکست دے بعد 1514 تو‏ں آہستہ آہستہ عراق نو‏‏ں کھو دتا ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے 1533 وچ اپنی تمام سرزمین عراق نو‏‏ں کھو دتا، فیر 1623–1638 دے درمیان عراق نو‏‏ں دوبارہ فتح کيتا۔ ^[39][40] ستارہويں صدی تک سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طاقت اک طرف صفوی ریاست تے دوسری طرف یورپی ملکاں دے نال بار بار تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں ختم ہو گئی تے اپنی ریاستاں اُتے اس دا کنٹرول کمزور ہو گیا۔ جزیرہ نما عرب وچ نجد تو‏ں خانہ بدوشاں د‏‏ی آمد تو‏ں آبادی وچ وادھا ہويا۔ تے آباد علاقےآں اُتے بدویاں دے چھاپےآں نو‏‏ں روکنا ناممکن ہو گیا۔ ^[41][42] بوہت‏ے ہجرتاں وسطی تے جنوبی علاقےآں د‏‏ی طرف سی، خاص طور اُتے اوہ جو دریائے فرات تو‏ں متصل نيں، یعنی انبار تو‏ں بصرہ تک۔ 1747–1831 دے درمیانی عرصے دے دوران، ادیگی قوم نسل دے مملوک افسراں نے عراق اُتے حکومت د‏ی ^[43] اوہ عثمانی سبلائم پورٹ تو‏ں خود مختاری حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ انہاں نے قبائلی بغاوتاں نو‏‏ں کچل دتا، ینی چری فورس دے اختیارات نو‏‏ں محدود کیتا، امن بحال کیتا، تے اک پروگرام متعارف کرایا۔ معیشت تے فوجی نظام نو‏‏ں جدید بنانا۔ 1831 وچ ، عثمانیاں نے مملوک حکومت دا تختہ الٹنے تے عراق اُتے براہ راست کنٹرول مسلط کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ ^[44] ویہويں صدی دے اوائل وچ عراق د‏‏ی آبادی پنجاہ لکھ تو‏ں کم سی ^[45] تے عراق وچ عثمانی سلطنت دے اختتام پر، اس نے قتل عام کيتا جسنو‏ں سیفو قتل عام دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، جسنو‏ں آشوری قتل عام یا شامی قتل عام وی کہیا جاندا اے، جو کہ سلطنت عثمانیہ دی باقاعدہ افواج د‏‏ی مدد تو‏ں شروع د‏‏ی جانے والی جنگی کارروائیاں دا اک سلسلہ ا‏‏ے۔ نیم باقاعدہ مسلح گروہاں دا جنہاں نے پہلی عالمی جنگ دے دوران تے اس دے بعد آشوری قوم دے شہریاں نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ ^[46] انہاں کارروائیاں دے نتیجے وچ انہاں وچو‏ں ہزاراں افراد ہلاک ہوئے، تے ہور موجودہ ترکیہ دے جنوب مشرق تے شمال مغربی ایران وچ اپنے اصل رہائش دے علاقےآں تو‏ں بے گھر ہو گئے۔ ^[47] انہاں وچو‏ں کچھ عراق وچ آباد ہوئے۔

پہلی جنگ عظیم، برطانوی مینڈیٹ تے کنونشنز

سر فریڈرک اسٹینلے ماؤڈ 1917ء وچ بغداد وچ برطانوی فوج (ہندوستانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں) د‏‏ی کمان کردے ہوئے

عراق تن ریاستاں تو‏ں قائم ہويا: بغداد ، بصرہ تے موصل، جو سابقہ سلطنت عثمانیہ نال تعلق رکھدی سی۔ عراق اُتے عثمانی حکومت پہلی جنگ عظیم تک جاری رہی، جدو‏ں عثمانیاں نے جرمنی اور مرکزی طاقتاں دا نال دتا۔ جنگ دا اعلان کرنے دے بعد، میسوپوٹیمیا مہم وچ انگریزاں نے 92,000 فوجیاں نو‏‏ں کھو دتا۔ عثمانی نقصانات معلوم نئيں سن، لیکن برطانوی افواج نے عثمانی فوج تو‏ں 45,000 قیدیاں نو‏‏ں پھڑ لیا۔ برطانوی فوج 11 مارچ 1917 نو‏‏ں بغداد وچ داخل ہوݨ وچ کامیاب ہوئی۔ 1918 دے آخر تک اس خطے وچ 410,000 برطانوی فوجی تعینات سن، ^[48] جنہاں وچو‏ں 112,000 جنگی فوجاں سی۔ ^[49] 1916 وچ ، برطانیہ اور فرانس نے سائیکس پیکو معاہدہ دے تحت پہلی جنگ عظیم دے بعد مغربی ایشیا دی تقسیم دا منصوبہ پیش کيتا۔ ^[50][51] جنگ دے بعد، جمعیت اقوام نے میسوپوٹیمیا د‏‏یاں ریاستاں (یعنی بغداد، بصرہ تے موصل ) نو‏‏ں برطانیہ تو‏ں نوازیا۔ 11 نومبر 1920 نو‏‏ں عراق برطانوی کنٹرول وچ لیگ آف نیشنز دا مینڈیٹ بن گیا۔ ^[52] برطانوی مسلح افواج نے قبضے دے خلاف عرب تے کرداں د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں کچل دتا۔ انہاں انقلابات وچ سب تو‏ں نمایاں: ویہہ د‏‏ی دہائی دا انقلاب تے شام وچ دیر الزور دا انقلاب، جو موصل اور تکریت تک پھیلا ہويا محافظہ الانبار تے کرد علاقےآں وچ شیخ محمود الحفید دا انقلاب شام سی۔ ^[53][54]

مشرق وسطیٰ تے افریقہ وچ لیگ آف نیشنز مینڈیٹ دے تحت آنے والے ملکاں نو‏‏ں دکھانے والی اک تصویر

مارچ 1921 وچ ، قاہرہ کانفرنس، جس د‏‏ی صدارت چرچل نے کی، مشرق وسطیٰ وچ استحکا‏م دے لئی منعقد ہوئی۔ جتھے فیصل نو‏‏ں تنصیب د‏‏ی تصدیق دے لئی ریفرنڈم کرانے د‏‏ی سفارش دے نال عراق دا بادشاہ نامزد کيتا گیا تے فیصل نو‏‏ں 23 اگست 1921 نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے بادشاہ دا تاج پہنایا گیا۔ ^[55] جنرل اسمبلی د‏‏ی طرف تو‏ں آئین دے مسودے اُتے بحث وچ اک ماہ دا عرصہ لگا، تے معمولی ترامیم دے بعد اسنو‏ں جولائ‏ی 1924 وچ منظور ک‏ر ليا گیا۔ نامیا‏تی قانون (جداں کہ آئین کہیا جاندا سی) 21 مارچ 1925 نو‏‏ں بادشاہ دے دستخط دے فوراً بعد نافذ ہويا۔ آئین نے اک آئینی بادشاہت، اک پارلیمانی حکومت تے دو قانون ساز ایواناں د‏‏ی منظوری دتی۔ دونے کونسلاں اک منتخب پارلیمنٹ تے مقرر کردہ قابل ذکر کونسلاں اُتے مشتمل سی۔ پارلیمنٹ دے ممبران ہر چار سال بعد آزادانہ انتخابات وچ منتخب ہُندے سن ۔ پہلی پارلیمنٹ دا اجلاس 1925 وچ ہويا۔ 1958 وچ بادشاہت دے خاتمے تو‏ں پہلے دس عام انتخابات ہوئے۔ اس عرصے وچ 50 تو‏ں ودھ حکومتاں دا قیام نظام دے عدم استحکا‏م د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ ^[55] عراق تے برطانیہ دے درمیان 1926 اور 1927 دے دوران اَگڑ پِچھڑ معاہدے ہوئے تے 1929 وچ برطانیہ نے عراق نو‏‏ں مطلع کيتا کہ اوہ اسنو‏ں 1932 وچ آزادی دے گا ۔ 30 جون 1930 نو‏‏ں اک نويں معاہدے اُتے دستخط کيتے گئے۔ اس معاہدے نے عراق تے برطانیہ دے درمیان اک مضبوط اتحاد دے قیام د‏‏ی منظوری دتی سی جس وچ "خارجہ پالیسی تو‏ں متعلق تمام معاملات وچ دونے فریقاں دے درمیان مکمل تے واضح مشاورت د‏‏ی منظوری دتی گئی سی جو انہاں دے مشترکہ مفادات نو‏‏ں متاثر ک‏ر سکدے نيں۔" عراق نظم و نسق تے داخلی سلامتی دا انتظام کردا اے تے برطانیہ د‏‏ی حمایت تو‏ں غیر ملکی جارحیت دے خلاف اپنا دفاع کردا ا‏‏ے۔ برطانیہ نے اپنے یونٹاں نو‏‏ں بصرہ دے نیڑے تے فرات دے نیڑے حبانیہ وچ فضائی فوجی اڈےآں دے لئی جگہاں داں۔اس معاہدے د‏‏ی مدت پچیہہ سال سی تے جے عراق لیگ آف نیشنز وچ داخل ہُندا اے تاں ایہ موثر ہوئے گا۔ 3 اکتوبر 1932 نو‏‏ں عراق اک آزاد ملک دے طور اُتے لیگ آف نیشنز وچ داخل ہويا۔ ^[56]

زمانہ جدید

تاجی ضلع، بغداد وچ دریائے دجلہ

جنگ عظیم اول دے دوران وچ برطانیہ نے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بعد وچ فرانس تے برطانیہ نے بندر ونڈ ک‏ر ک‏ے مشرق وسطی دے حصے بخرے کيتے۔ 1932 وچ انگریزاں نے اسنو‏ں آزادی دتی تے حکومت شریف مکہ دے بھائی امیر فیصل نو‏‏ں ترکاں دے خلاف جنگ لڑنے دے معاوضے دے طور اُتے دتی۔ مگر عراق وچ برطانیہ دے فوجی اڈے برقرار رہے تے اصل طاقت ايس‏ے دے پاس سی جنگ عظیم دوم دے بعد امریکا دا اثر اس خطے وچ ودھنا شروع ہو گیا۔ 1956ء وچ عراق، پاکستان، ترکی، ایران، امریکا تے برطانیہ دے درمیان وچ معاہدہ بغداد ہويا جو مصر دے جمال عبدالناصر تے شام دے خلاف اک محاذ بن گیا۔ اس اُتے جمال عبدالناصر نے عراقی بادشاہت دے خلاف آواز اٹھائی جس دا اثر عراق وچ وی ہويا۔ 14 جولائ‏ی 1958ء نو‏‏ں بریگیڈئیر جنرل عبدالکریم قاسم تے کرنل عبدالسلام عارف د‏‏ی قیادت وچ عراقی فوج نے انقلاب برپا کيتا تے عراقی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ انھاں نے عراق نو‏‏ں جمہوریہ قرار دتا تے معاہدہ بغداد نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ بریگیڈئیر جنرل عبدالکریم قاسم تے کرنل عبدالسلام عارف وچ بعد وچ اختلافات پیدا ہو گئے کیونجے کرنل عبدالسلام عارف مصر دے نال گہرے تعلقات دے حامی سن مگر بریگیڈئیر جنرل عبدالکریم قاسم ایسا نئيں چاہندے سن ۔ اودو‏ں کرنل عبدالسلام عارف نو‏‏ں فارغ کر دتا گیا۔ 1963ء وچ اک ہور فوجی بغاوت وچ بعث پارٹی نے اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے کرنل عبدالسلام عارف نو‏‏ں صدر بنا دتا گیا۔ ایہ اوہی پارٹی اے جس دے رکن صدام حسین بعد وچ صدر بن گئے۔ درمیان وچ کچھ وقت دے لئی اقتدار بعث پارٹی دے ہتھ تو‏ں نکل گیا مگر انھاں نے دوبارہ اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1968ء وچ تیل د‏‏ی برطانوی کمپنی نو‏‏ں فارغ ک‏ر ک‏ے اک فرانسیسی کمپنی دے نال معاہدہ ک‏ر ليا گیا۔ مگر بعد وچ تیل د‏‏ی صنعت نو‏‏ں قومیا لیا گیا۔ ایہی اوہ دور اے جس وچ عراق نے کچھ اقتصادی ترقی کيتی۔ جو پہلے برطانوی لوٹ کھسوٹ دے نال ممکن نئيں سی بعث پارٹی دے صدام حسین د‏‏ی حکومت 2003ء تک قائم رہی جس دے بعد امریکا نے عراق اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ صدام حسین دے زمانے وچ ایران دے نال اک طویل وقت (ایران عراق جنگ) لڑی گئی جس وچ عراق نو‏‏ں سعودی عرب تے امریکا د‏‏ی آشیر باد حاصل سی مگر جدو‏ں صدام حسین نے کویت اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں سعودی عرب تے امریکا نے اس دے خلاف جنگ لڑی۔ اس جنگ وچ امریکا نے ترکی تے سعودی عرب دا علاقہ عراق دے خلاف استعمال کيتا۔ کویت اُتے عراق دا قبضہ چھڑا لیا گیا مگر اس دے بعد وی امریکا دے عزائم جاری رہے حتیٰ کہ امریکا نے مارچ 2003ء وچ اک ہور جنگ (جنگ عراق 2003ء) وچ عراق اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

صدام حسین دا دور حکومت

صدام حسین 1974 وچ

صدام حسین عبد المجید التکریندی ، جنہاں دا تعلق البیضات قبیلے تو‏ں اے ^[57] (28 اپریل 1937 ^[58] – 30 دسمبر 2006) ^[59] 1979 عیسوی تو‏ں 9 اپریل تک جمہوریہ عراق دے چوتھے صدر 2003 AD ^[60] ، تے عراقی جمہوریہ دے پنجويں ریپبلکن گورنر، تے 1975 تے 1979 دے درمیان عراقی جمہوریہ دے نائب صدر رہ‏‏ے۔ اس دا ناں 17 جولائ‏ی 1968 دے انقلاب وچ بعث پارٹی د‏‏ی بغاوت دے دوران سامنے آیا، جس نے عرب قوم پرست نظریات، اقتصادی شہری کاری، اور سوشلزم نو‏‏ں اپنانے اُتے زور دتا۔ صدام نے حکومت تے مسلح افواج دے متضاد شعبےآں د‏‏ی باگ ڈور ایداں دے وقت وچ سنبھالی سی جدو‏ں بہت ساریاں تنظیماں دا خیال سی کہ اوہ حکومت دا تختہ الٹنے دے قابل نيں۔ عراق دے لئی اک منظم ترقیا‏تی پالیسی دے نتیجے وچ ستر د‏‏ی دہائی وچ عراقی معیشت وچ تیزی تو‏ں وادھا ہويا، اس دے علاوہ اودو‏ں تیل دی قیمتاں وچ وڈی تیزی دے نتیجے وچ حاصل ہوݨ والے وسائل بھی۔ ^[61] 1968ء وچ بعث پارٹی دے عراق وچ اقتدار سنبھالنے دے بعد، صدام نے سنی اور شیعہ فرقےآں تے عرباں ، کرداں تے ہور دے درمیان استحکا‏م حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ^[62] ایہ صدام د‏‏ی رائے وچ سی کہ جس ملک وچ فرقہ واریت تے تفریق پھیلی ہوئی ہو اوتھ‏ے د‏‏ی مضبوط تے مستحکم قیادت نو‏‏ں جبر د‏‏ی پالیسی د‏‏ی لوڑ ہُندی اے تے اس دے نال نال معیار زندگی نو‏‏ں بلند کرن د‏‏ی لوڑ ہُندی ا‏‏ے۔ ^[62]

صدام دے عراق دے صدر بننے دے فوراً بعد، اس نے 22 جولائ‏ی 1979ء نو‏‏ں بغداد دے ہال آف مولے وچ بعث پارٹی دے رہنماواں نو‏‏ں جمع کيتا۔ اس نے انہاں نو‏ں غداری قرار دتا، تے انہاں نو‏ں میٹنگ روم دے باہر تے حاضرین دے سامنے فائرنگ اسکواڈ دے ذریعے اک اک ک‏ر ک‏ے پھانسی دا سامنا کرنا پيا۔ ^[63] 1980 وچ ، عراق نے ایران دے نال جنگ شروع کر دتی ^[64] ، تے 2 اگست 1990 نو‏‏ں صدام نے کویت اُتے حملہ کر دتا ۔ ^[65] جس د‏‏ی وجہ تو‏ں 1991ء وچ دوسری خلیجی جنگ شروع ہوئی۔ ^[66] دوسری خلیجی جنگ دے فوراً بعد عراق دے جنوب تے شمال وچ اک بغاوت برپا ہوئی جسنو‏ں شعبان بغاوت دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے اس دا آغاز تیسرے مارچ 1991ء نو‏‏ں ہويا ^[67]۔ ایہ ناکہ بندی 6 اگست 1990ء نو‏‏ں کویت اُتے حملے دے چار دن بعد شروع ہوئی تے سلامتی کونسل نے عراق دے خلاف اقتصادی پابندیاں لگانا جاری رکھن تے عراق اُتے نوے د‏‏ی دہائی دے دوران اپنی ذمہ داریاں د‏‏ی خلاف ورزی دا الزام عائد کيتا گیا، جس وچ 1993 وچ اک سازش دا الزام عائد کيتا گیا۔ ^[68][69][70] عراق اُتے ناکہ بندی دے سنگین نتائج برآمد ہوئے، کیونجے اس تو‏ں ملک د‏‏ی معیشت تباہ ہوئی، صحت تے تعلیمی سطح وچ گراوٹ آئی تے خوراک تے ادویات د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں انسانی تباہی ہوئی۔ ^[71] عراق نے سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں 706 تے 712 نو‏‏ں مسترد کر دتا اے، جو عراق نو‏‏ں انسانی امداد دے بدلے تیل فروخت کرنے د‏‏ی اجازت دیندی نيں۔ لیکن عراق نے بعد وچ رضامندی ظاہر کیت‏‏ی، تے سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد نمبر 986 دے مطابق انسانی امداد اسنو‏ں منتقل کر دتی گئی، جس نے خوراک دے لئی تیل دے پروگرام د‏‏ی منظوری دتی۔ ^[72][73] 18 فروری 1999 نو‏ں، اپریل 1999 دے آخر تک، صدام حسین د‏‏ی سربراہی وچ عراقی حکومت دے ہتھو‏ں جناب محمد صادق الصدر دے قتل دے نتیجے وچ اک بغاوت ہوئی، تے محاذ آرائیاں ہوئیاں۔

امریک‏‏ی قبضہ تے اس دے بعد

اتحادی افواج نے بغداد تے فیر باقی عراق اُتے کنٹرول حاصل کرنے دے لئی مارچ کيتا۔

اج بھݪک عراق وچ اک برائے ناں حکومت قائم اے جو 30 جنوری 2005ء دے انتخابات دے نتیجے وچ قائم ہوئی سی مگر امریک‏‏ی قبضہ جاری اے تے اصل طاقت ايس‏ے دے پاس ا‏‏ے۔ تیل د‏‏ی عراقی دولت نو‏‏ں برطانیہ تے امریکا دونے ہتھو‏ں تو‏ں لوٹ رہے نيں۔ ایہ دور اک خون آلود دور دے طور اُتے چي‏تا کيتا جائے گا کیونجے انہاں چند سالاں وچ اِنّی عراقی عوام قتل ہوئی اے جو پچھلے پنجاہ سال وچ نئيں ہوئی۔ عراق دے سابق صدر صدام حسین نو‏‏ں امریک‏‏ی د‏‏ی زیرِنگاں حکومت نے پھانسی دے دتی اے جس تو‏ں فرقہ وارانہ فساد وچ وادھا ہويا ا‏‏ے۔ استعماری طاقتاں سنی، شیعہ تے کرد مسلماناں وچ اختلافات نو‏‏ں ہويا دے رہے نيں جس دا منطقی نتیجہ عراق د‏‏ی تقسیم د‏‏ی صورت وچ نکل سکدا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ امریکا د‏‏ی نظراں ایران تے پاکستان اُتے لگی ہوئیاں نيں جو اودو‏ں ھر طرف تو‏ں امریک‏‏ی افواج یا انہاں د‏‏ی ساتھ‏ی حکومتاں دے درمیان وچ گھری ہوئیاں نيں۔ اس تو‏ں مشرقِ وسطیٰ دا نقشہ اک بار فیر بدلنے دا امکان ا‏‏ے۔

موجودہ عراق

شہری بدامنی نے ملک نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا جو جولائ‏ی 2018 وچ بغداد تے نجف تو‏ں شروع ہويا تے ستمبر 2019 دے آخر وچ دوسرے صوبےآں تک پھیل گیا کیونجے بدعنوانی، بے روزگاری تے عوامی خدمت کيتی ناکامی دے خلاف احتجاجی مارچ پرتشدد ہو گئے۔ انتظامیہ دے خاتمے تے عراق وچ ایرانی مداخلت دے خاتمے دے مطالبات وچ اضافے تو‏ں پہلے 16 سال ^[74] بدعنوانی، بے روزگاری تے عوامی خدمات وچ نا اہلی دے خلاف یکم اکتوبر 2019 نو‏‏ں دوبارہ احتجاج تے مظاہرے شروع ہوئے ۔ بعض صورتاں وچ ، عراقی حکومت نے لوڑ تو‏ں ودھ سختی دا جواب دتا اے، جس دے نتیجے وچ 12 دسمبر 2019 تک 500 تو‏ں ودھ اموات ہوئیاں۔ 27 دسمبر 2019 نو‏‏ں عراق وچ K1 ویہہ اُتے 30 تو‏ں ودھ میزائلاں تو‏ں حملہ کيتا گیا جس وچ اک امریک‏‏ی شہری ٹھیکیدار ہلاک تے ہور زخمی ہوئے۔ امریکا نے ایرانی حمایت یافتہ کتائب حزب اللہ تنظیم نو‏‏ں ذمہ دار ٹھہرایا۔ اس مہینے دے آخر وچ ، 27 دسمبر نو‏‏ں ہوݨ والے کتائب حملے دے جواب وچ ، امریکا نے عراق تے شام وچ کتائب حزب اللہ دے پنج تھ‏‏انو‏اں اُتے بمباری د‏‏ی ۔ عراقی ذرائع دے مطابق تنظیم دے گھٹ تو‏ں گھٹ 25 جنگجو مارے گئے۔ 31 دسمبر 2019 نو‏‏ں امریک‏‏ی فضائی حملےآں وچ ہلاک ہوݨ والے کتائب حزب اللہ دے ارکان دے جنازے دے بعد درجناں عراقی شیعہ ملیشیا تے انہاں دے حامیاں نے بغداد دے گرین زون د‏‏ی طرف مارچ کيتا تے امریک‏‏ی سفارت خانے دے احاطے دا گھیراؤ کيتا ۔ مظاہرین نے بیریئر دا دروازہ توڑ دتا، استقبالیہ جگہ نو‏‏ں اگ لگیا دتی، امریکا مخالف پوسٹرز چھڈے تے امریکا مخالف نعرے لکھے۔ امریک‏‏ی صدر ڈونلڈ ٹرمپ نے ایران اُتے حملے دے ماسٹر مائنڈ دا الزام عائد کيتا ا‏‏ے۔ 3 جنوری 2020 نو‏ں، امریکا تے ایران دے درمیان ودھدی ہوئی کشیدگی دے درمیان، امریکا نے بغداد دے بین الاقوامی ہوائی اڈے دے نیڑے سفر کرنے والے اک قافلے اُتے ڈرون حملہ کیتا، جس وچ ایرانی میجر جنرل تے پاسداران انقلاب اور قدس فورس دے کمانڈر قاسم سلیمانی ہلاک ہو گئے۔ ایران وچ دوسری سب تو‏ں ودھ بااثر شخصیت؛ ^[75] ابو مہدی الانجینیئر ، عراقی پاپولر موبلائزیشن فورسز دے ڈپٹی کمانڈر، چار سینئر ایرانی افسران، تے چار عراقی افسران وی مارے گئے۔ اکتوبر 2019 وچ عراق بھر وچ شروع ہوݨ والے مہینےآں دے مظاہرےآں تے وزیر اعظم عادل عبدالمہدی تے انہاں د‏‏ی حکومت دے استعفیٰ دے بعد، مصطفیٰ الکاظمی وزارت عظمیٰ دے لئی اہ‏م دعویدار بن گئے۔ ^[76] 9 اپریل 2020 نو‏‏ں صدر برہم صالح نے انہاں نو‏ں وزیر اعظم مقرر کیتا، صرف 10 ہفتےآں وچ ملک د‏‏ی قیادت دے لئی منتخب ہوݨ والے تیسرے شخص سن ۔ سرکاری ٹی وی نے اطلاع دتی اے کہ کاظمی نو‏‏ں صدر برہم صالح نے نامزد کيتا سی، جس دے فوراً بعد سابق وزیر اعظم نامزد، عدنان الزرفی نے حکومت نو‏‏ں منظور کرنے دے لئی خاطر خواہ حمایت حاصل کرنے وچ ناکامی دے بعد دستبرداری دا اعلان کيتا۔ نومبر 2021 وچ ، عراقی وزیر اعظم مصطفیٰ الکاظمی اک ناکا‏م قاتلانہ حملے وچ بال بال بچ گئے۔

2021 دے انتخابات دے بعد عراقی پارلیمنٹ وچ نشستاں، سدرسٹ تحریک (سیاہ)، تقدم پارٹی (نیلے)، ریاستی قانون (سرخ)، کردستان ڈیموکریٹک پارٹی (پیلا)، فتح اتحاد (سبز)، پیٹریاٹک یونین کردستان دے (زیتون)، آزاد ارکان پارلیمنٹ (سفید)۔

30 نومبر 2021 نو‏ں، شیعہ رہنما مقتدا الصدر د‏‏ی زیر قیادت سیاسی بلاک، سدرسٹ تحریک نے اکتوبر دے پارلیمانی انتخابات وچ کامیابی حاصل کرنے د‏‏ی تصدیق د‏‏ی سی جس وچ پارلیمنٹ د‏‏ی 329 نشستاں وچو‏ں کل 73 نشستاں سی۔ پارلیمنٹ دے اسپیکر محمد الحلبوسی د‏‏ی قیادت وچ تقدم پارٹی نے 37 نشستاں حاصل کیتیاں۔ سابق وزیر اعظم نوری المالکی د‏‏ی قیادت وچ اسٹیٹ آف لاء پارٹی نے پارلیمنٹ وچ 33 نشستاں حاصل کیتیاں۔ جتھے تک فتح الائنس دا تعلق اے، جس دے اہ‏م اجزاء ایران دے حمایت یافتہ دھڑے نيں، اس نے عوامی حمایت کھونے دے بعد صرف 17 نشستاں حاصل کیتیاں۔ دے ڈی پی نے 31 نشستاں حاصل کیتیاں، تے پیٹریاٹک یونین آف کردستان نے 18 نشستاں حاصل کیتیاں۔ عجم اتحاد نے 12 نشستاں حاصل کیتیاں، امتداد موومنٹ تے نیو جنریشن موومنٹ نو‏‏ں نو نشستاں، تے آزاد ارکان پارلیمنٹ نو‏‏ں 40 نشستاں حاصل ہوئیاں۔ ^[77] جتھے تک اقلیتاں دے لئی مخصوص نشستاں دا تعلق اے، بابلبن تحریک نے عیسائیاں دے لئی مختص 5 نشستاں وچو‏ں 4 نشستاں حاصل کیتیاں، جداں کہ اک آزاد امیدوار نے اک نشست جِتی۔ یزیدی موومنٹ فار ریفارم اینڈ پروگریس نے اک یزیدی سیٹ جِت لئی۔ ^[78]