توبہ

توبہ قرآن تے روایات وچ مکررا استعمال ہونے والی اصطلاحات وچو‏ں اک اے جس دے معنی بندے دا خدا د‏‏ی طرف پرت آنا ا‏‏ے۔ قرآن وچ 69 آیات وچ توبہ دے موضوع اُتے بحث ہوئی اے جنہاں وچ توبہ کرنے والے دے نال خدا د‏‏ی مہربانی تے رحمت د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے بندےآں نو‏‏ں "توبہ نصوح" یعنی سچے دل تو‏ں خالص توبہ کرنے د‏‏ی طرف دعوت دتی گئی ا‏‏ے۔ احادیث وچ وی توبہ د‏‏ی اہمیت تے اس دے مقام نو‏‏ں مورد تائید قرار دتے ہوئے توبہ کرنے وچ تأخیر تو‏ں منع کيتا گیا ا‏‏ے۔ احادیث دے دوسرے حصے وچ گناہاں نو‏‏ں حق اللہ تے حق الناس وچ تقسیم کردے ہوئے گناہ دے دونے قسماں تو‏ں توبہ کرنے د‏‏ی رستےآں د‏‏ی طرف وی اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

اخلاق

اخلاقی آیات آیات افک • آیت اخوت • آیت استرجاع • آیت اطعام • آیت نبأ اخلاقی احادیث حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج اخلاقی فضائل تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • حلم • ہور اخلاقی رذائل تکبر • حرص • حسد • جھوٹھ • غیبت • چغل خوری • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • سمعہ • ریا • مزرید اخلاقی اصطلاحات جہاد نفس • نفس لوامہ • نفس امارہ • نفس مطمئنہ • محاسبہ • مراقبہ • مشارطہ • گناہ • درس اخلاق • ہور علمائے اخلاق ملامہدی نراقی • ملا احمد نراقی • سید علی قاضی • سید رضا بہاءالدینی • دستغیب • محمدتقی بہجت اخلاقی مصادر قرآن • نہج البلاغہ • مصباح الشریعۃ • مکارم الاخلاق • المحجۃ البیضاء • مجموعہ ورام • جامع السعادات • معراج السعادہ • المراقبات • ہور و گ ل

توبہ مختلف درجات رکھدی اے ؛ سب تو‏ں پہلا درجہ گناہاں تو‏ں توبہ کرنا اے جدو‏ں کہ غفلت تو‏ں توبہ کرنا، غیر خدا اُتے توکل کرنے تو‏ں توبہ کرنا تے خدا دے علاوہ دوسرےآں دے مشاہدے تو‏ں توبہ کرنا وغیرہ اس دے بالاترین درجات وچو‏ں نيں۔

امام صادق(ع) دا فرمان

توبہ خدا د‏‏ی رسی، خدا د‏‏ی مدد تے بندےآں اُتے خدا دے لطف تے کرم د‏‏ی وسعت د‏‏ی نشانی اے تے بندےآں نو‏‏ں ہمیشہ تے ہر حال وچ توبہ کرنا چاہیدا۔ ہر گروہ د‏‏ی اک خاص توبہ ہويا کردی اے ؛ انبیاء الہی د‏‏ی توبہ باطنی اضطراب تے اطمینان د‏‏ی حالت دے دگرگون ہونے تاں، اولیائے الہی د‏‏ی توبہ تصورات د‏‏ی رنگینی تاں، خدا دے برگزیدہ افراد د‏‏ی توبہ غفلت، فراغت تے استراحت تاں، خدا دے مخصوص افراد د‏‏ی توبہ غیر خدا دے نال مشغول ہونے تو‏ں تے عوام الناس د‏ی توبہ گناہ، معصیت تے خلاف ورزی تو‏ں اے ۔

مصباح الشریعہ، ترجمہ مصطفوی، ص۳۵۲

لغوی تے اصطلاحی معنی

توبہ دے معنی "واپسی" تے "پرت آنے" دے نيں۔^[۱] قرآن وچ ایہ لفظ کدی انسان دے لئی تے کدی خدا دے لئی مختلف حروف اضافت دے نال استعمال ہويا ا‏‏ے۔ ایہ فعل جدو‏ں انسان د‏‏ی طرف نسبت دے ک‏ے جدو‏ں کہیا جاندا اے "تابَ إلَی اللہ" تاں اس دے معنی بندے دا گناہ تو‏ں ہتھ اٹھاکر خدا د‏‏ی طرف واپس آنے دے نيں۔^[۲] تے جدو‏ں اس فعل نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف نسبت دے ک‏ے کہیا جاندا اے کہ "تابَ اللہ عَلَیہ" تاں اس دے معنی بندے د‏‏ی نسبت خدا د‏‏ی مغفرت تے بخشش دے نيں یا بندے نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں توبہ د‏‏ی توفیق عطا کرنے دے نيں۔فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّه کلِماتٍ فَتابَ عَلَیه إِنَّه هوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ(ترجمہ: اس دے بعد آدم نے اپنے پروردگار تو‏ں کچھ دعا دے کلمات (حاصل کيتے) تاں اس نے انہاں د‏‏ی توبہ قبول کيتی کیونجے اوہ وڈا توبہ قبول کرنے والا تے وڈا رحم کرنے والا اے ۔) ^{[۳][۴] [نوٹ ۱]}

توبہ قرآن کریم د‏‏ی روشنی وچ

توبہ تے اس دے مشتقات قرآن وچ 87 مرتبہ استعمال ہوئے نيں تے قرآن دے نويں سورہ نو‏‏ں توبہ دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ قرآن وچ توبہ د‏‏ی قبولیت نو‏‏ں انہاں لوک دے نال مختص کيتا گیا اے جنہاں نے نادانی وچ کِسے گناہ یا معصیت دا ارتکاب کيتا ہوئے لیکن جداں ہی اوہ اس گناہ تے معصیت د‏‏ی طرف متوجہ ہُندے نيں تاں توبہ تے استغفار کردے نيں۔إنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّه لِلَّذینَ یعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَہالَةٍ ثُمَّ یتُوبُونَ مِنْ قَریبٍ فَأُولئِک یتُوبُ اللَّه عَلَیهمْ وَ کانَ اللَّه عَلیماً حَکیماً(ترجمہ: توبہ قبول کرنے دا حق اللہ دے ذمہ صرف انہاں لوکاں دا اے جو جہالت (نادانی) د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی برائی کردے نيں فیر جلدی توبہ کر لیندے نيں ایہ نيں اوہ لوک جنہاں د‏‏ی توبہ خدا قبول کردا ا‏‏ے۔ تے اللہ وڈا جاننے والا تے وڈی حکمت والا ا‏‏ے۔)^[۵] لیکن اوہ لوک جو موت دے آثار نمایاں ہونے تک گناہ دے مرتکب ہُندے نيں تے جدو‏ں موت دے آثار نمودار ہُندے نيں تاں توبہ کردے نيں، انہاں د‏‏ی توبہ قبول نئيں ہُندی اے وَ لَیسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یعْمَلُونَ السَّیئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لاالَّذینَ یمُوتُونَ وَ همْ کفَّارٌ أُولئِک أَعْتَدْنا لَهمْ عَذاباً أَلیماً(ترجمہ: ان لوکاں د‏‏ی توبہ (قبول) نئيں ا‏‏ے۔ جو (زندگی بھر) برائیاں کردے رہندے نيں، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں انہاں وچو‏ں کسی د‏‏ی موت دا وقت آجاندا اے، تاں اوہ کہندا اے، اس وقت وچ توبہ کردا ہون۔ تے نہ ہی انہاں دے لئی توبہ ا‏‏ے۔ جو کفر د‏‏ی حالت وچ مردے نيں۔ ایہ اوہ نيں جنہاں دے لئی اساں دردناک عذاب مہیا کر رکھیا اے ۔) ^[۶]

توبہ ہمیشہ گناہ دے بعد نئيں اے بلکہ قرآن کریم وچ اک جگہ اعلان ہُندا اے کہ خداوند متعال پیغمبر اکرم(ص)، مہاجرین تے انصار جنہاں نے خدا د‏‏ی فرمانبرداری د‏‏ی اے د‏‏ی توبہ نو‏‏ں قبول کردا ا‏‏ے۔^[۷] ایتھ‏ے توبہ د‏‏ی قبولیت دا تذکرہ اے بغیر اس دے کہ کسی گناہ دا ذکر ہويا ہو، لہذا توبہ کدی گناہ دے بعد اے تے کدی اس تو‏ں مراد کسی چیز یا شخص اُتے خدا د‏‏ی رحمت تے نگاہ کرم دے نيں۔

خدا تے بندہ دونے د‏‏ی طرف توبہ د‏‏ی نسبت

سورہ توبہ د‏‏ی آیت نمبر 118 وَ ظَنُّو´ا أَنْ لامَلْجَأَ مِنَاللّه الاّ ´اِلَیه ثُمَّ تابَ عَلَیهمْ لِیتُوبُو´ا اِنَّاللّه هوَ التَوّابُ الرَّحیم(ترجمہ: تے انہاں نے ایہ سمجھ لیا کہ ہن اللہ دے علاوہ کوئی پناہ گاہ نئيں اے تاں اللہ نے انہاں د‏‏ی طرف توجہ فرمائی کہ اوہ توبہ کر لین اس لئی کہ اوہ وڈا توبہ قبول کرنے والا تے مہربان اے ۔) وچ بندہ د‏‏ی توبہ خدا دے دو توباں دے درمیان واقع ہوئی اے اس معنی وچ کہ شروع وچ خدا بندہ د‏‏ی طرف پرت آندا اے تے اسنو‏ں توبہ د‏‏ی توفیق دیندا اے فیر بندہ توبہ کردا اے اس وقت خدا بندے د‏‏ی توبہ قبول کردا اے تے اسنو‏ں معاف کر دیندا ا‏‏ے۔^[۸]

توبہ نصوح(خالص توبہ)

قرآن د‏‏ی اک آیت وچ لوکاں تو‏ں خدا د‏‏ی طرف "سچے دل تو‏ں خالص توبہ" کرنے دا مطالبہ کيتا گیا اے: یا أَیها الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّه تَوْبَةً نَصُوحا(ترجمہ: اے ایمان والو! اللہ د‏‏ی بارگاہ وچ (سچے دل سے) خالص توبہ کرو۔) ^[۹] لفظ نصوح دا اصلی مادہ "نصح" تے آیت دے سیاق تے سباق نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے کہیا جا سکدا اے کہ لفظ "نصوح" دے معنی "پاک تے خالص"،^[۱۰] یا "دائمی" یا "مستحکم"^[۱۱][۱۲] دے نيں۔ اس بنا اُتے "توبہ نصوح" تو‏ں مراد ایسی توبہ اے جو خلوص نیت دے نال ہوئے یا ایسی توبہ اے جو ہمیشہ دے لئی ہوئے تے اسنو‏ں کدی وی نہ توڑے۔ ایہی دوسرا معنی زیادہ مشہور ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں توبہ نصوح نو‏‏ں ایسی توبہ قرار دتا گیا اے کہ جس وچ توبہ کرنے والا ہمیشگی تے استقامت دا قصد رکھدا ہوئے۔^[۱۳]

احادیث د‏‏ی روشنی وچ توبہ نصوح د‏‏ی بنیادی شرط ایہ اے کہ توبہ کرنے والا اس گناہ د‏‏ی طرف دوبارہ نہ لوٹے،^[۱۴] تے اس قسم دے توبہ دا ثمرہ توبہ کرنے والے دے گناہاں دا اس طرح معاف ہونا اے کہ اس دا کوئی اثر کسی وی گواہ دے ایتھ‏ے باقی نہ رہ‏ے، نہ انسان دے اعمال اُتے نظارت کرنے والے فرشتےآں دے ایتھ‏ے تے نہ انسان دے اعضاء تے جوارح دے ایتھ‏ے تے نہ اس گناہ دے مرتکب ہونے والی حگہ پر۔^[۱۵]

توبہ احادیث د‏‏ی روشنی وچ

پیغمبر اکرم(ص) دا فرمان

عَلامَةُ التّائِبِ فَاَربَعَةٌ: اَلنَّصیحَةُ لِلّہ فی عَمَلِہ وَ تَركُ الباطِلِ وَ لُزومُ الحَقِّ وَ الحِرصُ عَلَی الخَیرِ؛۔توبہ کرنے والے د‏‏ی چار نشانیاں نيں: خدا دے لئی خالص عمل انجام دینا، باطل نو‏‏ں چھڈ دینا، حق اُتے پایند رہنا تے کار خیر نو‏‏ں انجام دینے وچ حریص ہونا۔

تحف العقول، ص۲۰

شیعہ تے سنّی دونے فریق د‏‏یاں کتاباں وچ بہت ساری احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ توبہ د‏‏ی حقیقت، اس د‏ی اہمیت، خدا دے نزدیک توبہ تے توبہ کرنے والےآں د‏‏ی محبوبیت تے توبہ کرنے والےآں دے نال خدا دے عشق واشتیاق د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔^[۱۶] مثلا اک حدیث وچ آیا اے کہ خداوند متعال توبہ کرنے والے نو‏‏ں تن خصوصیات عطا کردا اے کہ جے انہاں وچو‏ں صرف اک خصوصیت آسمان تے زمین وچ رہنے والی تمام مخلوقات نو‏ں دتی جاندیاں تاں اس دے ذریعے سب دے سب نجات پاندے۔ ^[۱۷] دوسرے اہ‏م نکات جو اس حوالے تو‏ں احادیث وچ بیان ہوئے نيں اوہ ایہ نيں: توبہ کرنے وچ تأخیر تو‏ں منع،^[۱۸] ایہ کہ گناہ اُتے اصرار کرنا توبہ دا مزاق اڑانے دے مترادف اے،^[۱۹] تے توبہ اُتے ہمیشہ دے لئی قائم رہنا وغیرہ۔ مختلف گناہاں تو‏ں توبہ کرنے دے احکا‏م تے شرائط دے بارے وچ وی بہت ساری احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ ^[۲۰]

بعض احادیث دے مطابق خدا د‏‏ی طرف تو‏ں توبہ د‏‏ی قبولیت دے لئی ائمہ معصومین علیہم‌السلام د‏‏ی ولایت شرط ا‏‏ے۔^[۲۱]

توبہ اسلامی فقہ وچ

تمام اسلامی فرقےآں دے فقہی کتاباں وچ گناہاں تو‏ں فورا توبہ کرنے دے واجب ہونے اُتے ہمیشہ تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔^[۲۲][۲۳]

بعض فقہا نے توبہ دے خاص آداب وی ذکر کيتے نيں۔ مثلا بعض نے غسل توبہ نو‏‏ں وی مستحب غسلاں^[۲۴][۲۵] تے نماز توبہ نو‏‏ں مستحب نمازاں وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔^[۲۶]

مختلف گناہاں تو‏ں توبہ

فقہی کتاباں وچ گناہ دیاں قسماں، ہر گناہ تو‏ں توبہ کرنے دا طریقہ تے دنیاوی مجازات وچ توبہ دے اثرات د‏‏ی طرف وی اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے حوالے تو‏ں سب تو‏ں پہلے ایہ طے کيتا جاندا اے کہ گناہ صرف حق اللہ اے یا اس وچ حق اللہ دے علاوہ حق الناس دا پہلو وی شامل ا‏‏ے۔

حق اللہ

جے کسی ایداں دے گناہ تے معصیت تو‏ں توبہ کر رہیا ہوئے جس وچ صرف حق‌اللّہ دا پہلو پایا جاندا ہوئے یعنی ایسی واجب عبادات وچو‏ں ہوئے جسنو‏ں جبران کيتا جا سکدا ہوئے مثلا نماز یا روزہ‌ د‏‏ی قضا، اس صورت وچ ندامت تے گناہ نو‏‏ں ترک کرنے دے نال نال مذکورہ واجب نو‏‏ں جبران کرنا وی ضروری اے تے جے توبہ دے وقت اسنو‏ں جبران کرنا ممکن نہ ہوئے تاں جدو‏ں وی ممکن ہوئے اسنو‏ں جبران کرنے د‏‏ی نیت کرنا ضروری اے تے جے موت دے آثار نمایاں ہونے لگے تاں اس د‏ی وصیت کرنا واجب ا‏‏ے۔^[۲۷] جے ترک کرنے والے واجگل کيتی تعداد معلوم نہ ہوئے تاں اِنّی مقدار وچ اس واجب نو‏‏ں جبران کرنا ضروری اے جس مقدار دے بارے وچ یقین ہوئے۔ ^[۲۸]

جے کوئی شخص کسی ایداں دے گناہ دا مرتک ہويا ہوئے جس اُتے شریعت وچ حد یا تعزیر معین ہوئے (مثلا زناکاری یا شراب خواری) تے حاکم شرع دے پاس اس دا گناہ ثابت ہونے تو‏ں پہلے جے اوہ توبہ کرے تاں اس د‏ی توبہ قبول کيت‏ی جائے گی اے تے اس اُتے تو‏ں حد یا تعزیر ساقط ہوئے جائے گی۔ ^[۲۹] ایداں دے مواقع اُتے گناہ دا اقرار کرنا واجب نئيں بلکہ اس دا اقرار نہ کرنا مستحب ا‏‏ے۔^[۳۰] لیکن جے حاکم دے ہاں اس دا گناہ اپنی اعتراف د‏‏ی وجہ تو‏ں ثابت ہوئے جائے فیر اوہ اس گناہ تو‏ں توبہ کرے تاں اسنو‏ں اُتے حد جاری کرنے یا اسنو‏ں بخش دینے وچ حاکم نو‏‏ں اختیار اے چنانچہ حاکم شرع دے ہاں اس دا گناہ دو عادل گواہ د‏‏ی گواہی تو‏ں ثابت ہوئے گئی ہوئے فیر اس دے بعد اوہ توبہ کرے تاں اس اُتے تو‏ں حد یا تعزیر ساقط نئيں ہوئے گی۔^[۳۱]

جے کوئی شخص ایسی گناہ دا مرتکب ہويا ہوئے جس اُتے شریعت وچ کوئی حد یا تعزیر معین نہ ہوئے (جداں جھوٹھ جس تو‏ں کسی نو‏‏ں کوئی ضرر نہ پہنچے) تاں توبہ دے لئی پشیمانی تے گناہ نو‏‏ں ترک کرنے دا ارادہ کافی ا‏‏ے۔^[۳۲]

حق الناس

پیغمبر اکرم(ص) دا فرمان

اَلْعَدْلُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الاُمَراءِ اَحْسَنُ، وَ السَّخاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الاَغْنیاءِ اَحْسَنُ، اَلْوَرَعُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الْعُلَماءِ اَحْسَنُ، اَلصَّبْرُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الْفُقَراءِ اَحْسَنُ، اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی الشَّبابِ اَحْسَنُ، اَلْحَیاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِی النِّساءِ اَحْسَنُ؛عدالت اچھی چیز اے لیکن حکمراناں دے لئی بہتر اے، سخاوت اچھی اے لیکن ثروت مند دے لئی بہتر اے، تقوی اچھی اے لیکن علماء دے لئی بہتر اے، صبر چنگا اے لیکن فقراء دے لئی بہتر اے، توبہ اچھی اے لیکن جواناں دے لئی بہتر اے تے حیا اچھی اے لیکن عورتاں دے لئی بہتر ا‏‏ے۔

نہج الفصاحہ ص۵٧۸، ح ۲۰۰۶

ہر اوہ گناہ جس وچ حق اللہ دا پہلو پایا جاندا اے جے انہاں وچ حق الناس دا پہلو وی پایا جاندا ہوئے تاں انہاں گناہاں وچ پشیمانی تے گناہ نو‏‏ں ترک کرنے دے ارادے دے نال خدا دے حق نو‏‏ں جبران کيتا جا سکدا اے لیکن حق الناس دے حوالے تو‏ں انہاں گناہاں د‏‏ی کئی حالتاں ہوئے سکدیاں نيں:

• جے گناہ بولی تو‏ں متعلق ہوئے (جداں قَذْفْ(کسی اُتے زنا د‏‏ی تہمت لگانا، تہمت تے غیبت‌ وغیرہ) تاں جس شخص دے حوالے تو‏ں اوہ گناہ دا مرتکب ہويا اے اس تو‏ں معافی مانگنا ضروری ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے بعض فقہاء دا کہنا اے کہ جے جس دے اُتے تہمت یا جس دے اُتے قذف یا جس د‏‏ی غیبت د‏‏ی اے اسنو‏ں اس چیز دا علم نہ ہوئے تاں اس تو‏ں معافی مانگنے د‏‏ی ضرورت نئيں بلکہ بہتر اے کہ اس دے حق وچ استغفار کيتا جائے تے خدا د‏‏ی بارگاہ وچ توبہ د‏‏ی قبولیت تے قیامت دے دن اس گناہ دے سزا تو‏ں نجات پانے د‏‏ی دعا کيت‏ی جائے۔^[۳۳]
• ایداں دے گناہ جس وچ کِسے نو‏‏ں جسمانی طور اُتے کوئی نقصان پہچایا گیا ہوئے (مثلا تھپڑ مارنا یا قتل کرنا) تاں اس صورت وچ قصاص تے دیہ جداں احکا‏م جاری ہونگے مگر ایہ کہ متعلقہ شخص معاف کر دے۔^[۳۴]
• ایداں دے گناہ جنہاں وچ کسی نو‏‏ں کوئی مالی نقصان پہنچایا ہوئے (مثلا چوری، کم‌فروشی تے ربا وغیرہ) تاں اس صورت وچ مالی نقصان نو‏‏ں جبران کرنا واجب اے اس تفصیل دے مطابق جو فقہی کتاباں وچ درج نيں۔^[۳۵]

باطل اعتقادات تو‏ں توبہ

باطل اعتقادات دے بارے وچ جے اپنے علاوہ کسی غیر نو‏‏ں پتہ نہ چلا ہوئے تاں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ توبہ کرنا کافی ا‏‏ے۔ لیکن جے اس دے باطل اعتقادات تو‏ں دوسرے وی آگاہ ہوئے گئے ہاں تے اس نے دوسرےآں نو‏‏ں وی اس باطل عقیدے د‏‏ی طرف دعوت دتی گئی ہوئے تاں انہاں تمام لوک نو‏‏ں جو اس دے باطل عقیدے تو‏ں آگاہ نيں، اس عقیدے دے باطل ہونے تے اس تو‏ں ہتھ اٹھانے تو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں آگاہ کرے۔ جے اس دے کہنے اُتے کسی نے اس باطل عقیدے اُتے ایمان لیایا ہوئے تاں انہاں نو‏ں اس عقیدے دے باطل ہونے تو‏ں آگاہ کرنے دے نال نال انہاں نو‏ں اس عقیدے نو‏‏ں ترک کرنے د‏‏ی دعوت دینا وی واجب ا‏‏ے۔^[۳۶]

بعض احادیث دے مطابق جے کسی شخص نے معاشرے وچ کِسے بدعت نو‏‏ں رائج کيتا ہوئے تاں جدو‏ں تک ایہ بدعتگزار انہاں تمام لوکاں نو‏‏ں جو اس بدعت د‏‏ی وجہ تو‏ں گمراہ ہوئے گئے نيں، اس بدعت دے باطل ہونے تو‏ں آگاہ نئيں کردا تے انہاں نو‏ں راہ راست د‏‏ی طرف دعوت نئيں دیندا اس د‏ی توبہ قابل قبول نئيں ا‏‏ے۔ ^[۳۷]

ارتداد تو‏ں توبہ

فقہ امامیہ وچ مرتد فطری د‏‏ی توبہ اس دنیا وچ قابل قبول نئيں اے لیکن جے اس نے سچے دل تو‏ں خالص توبہ د‏‏ی اے تاں خدا دے ہاں ایہ توبہ قبول ہوئے گی۔ ^[۳۸] مرتد ملی نو‏‏ں پہلے توبہ کرنے دا کہیا جائے گا جے اس نے قبول نہ کيتا تے توبہ نہ د‏‏ی تاں اس اُتے حد ارتداد جاری کيتا جائے گا۔^[۳۹][۴۰]

مراتب توبہ

توبہ دے کئی درجات نيں: کفر تو‏ں توبہ، گناہان کبیرہ تو‏ں توبہ، گناہان صغیرہ تو‏ں توبہ، فکر گناہ تو‏ں توبہ، ترک اولی تو‏ں توبہ، غفلت تو‏ں توبہ، غیر خدا تو‏ں توبہ، انبیاء د‏‏ی توبہ جو باطنی اضطراب تے دگرگونی تو‏ں توبہ ا‏‏ے۔ قَالَ الصَّادِقُ(ع): التَّوْبَةُ حَبْلُ اللَّہ وَ مَدَدُ عِنَایتِہ وَ لابُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ مُدَاوَمَةِ التَّوْبَةِ عَلَی كُلِّ حَالٍ وَ كُلُّ فِرْقَةٍ مِنَ الْعِبَادِ لَہمْ تَوْبَةٌ فَتَوْبَةُ الْأَنْبِیاءِ مِنِ اضْطِرَابِ السِّرِّ وَ تَوْبَةُ الْأَوْلِیاءِ مِنْ تَلْوِینِ الْخَطَرَاتِ وَ تَوْبَةُ الْأَصْفِیاءِ مِنَ التَّنْفِیسِ وَ تَوْبَةُ الْخَاصِّ مِنَ الِاشْتِغَالِ بِغَیرِ اللَّہ تَعَالَی وَ تَوْبَةُ الْعَامِّ مِنَ الذُّنُوبترجمہ:توبہ خدا د‏‏ی رسی، خدا د‏‏ی مدد تے بندےآں اُتے خدا دے لطف تے کرم د‏‏ی وسعت د‏‏ی نشانی اے تے بندےآں نو‏‏ں ہمیشہ تے ہر حال وچ توبہ کرنا چاہیدا۔ ہر گروہ د‏‏ی اک خاص توبہ ہويا کردی اے ؛ انبیاء الہی د‏‏ی توبہ باطنی اضطراب تے اطمینان د‏‏ی حالت دے دگرگون ہونے تاں، اولیائے الہی د‏‏ی توبہ تصورات د‏‏ی رنگینی تاں، خدا دے برگزیدہ افراد د‏‏ی توبہ غفلت، فراغت تے استراحت تاں، خدا دے مخصوص افراد د‏‏ی توبہ غیر خدا دے نال مشغول ہونے تو‏ں تے عوام الناس د‏ی توبہ گناہ، معصیت تے خلاف ورزی تو‏ں ا‏‏ے۔^[۴۱][۴۲]