Remove ads
Jednoliścienne – grupa roślin okrytonasiennych o różnej randze systematycznej w zależności od systemu klasyfikacyjnego. W dawniejszych systemach klasa Liliopsida (np. w systemie Cronquista z 1981, systemie Takhtajana 1967–2009 i Reveala z 1999), współcześnie klad (grupa monofiletyczna) (ang. monocots bez rangi systematycznej) (system APG IV z 2016 r. i aktualizowany system według APweb) lub nadrząd liliopodobne Lilianae (system Ruggiero i in. z 2015). Należą tu rośliny zielne, rzadziej drzewiaste. Często z łodygą przekształconą w kłącze, o sympodialnym typie wzrostu, z liśćmi zwykle niepodzielonymi, całobrzegimi, kwiatami trzykrotnymi. Wytwarzają tylko jeden liść zarodkowy liścień (cotyledon) i od tej cechy pochodzi ich nazwa.
 Lilium kesselringianum | |||
| Systematyka[1] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Klad | |||
| Klad | |||
| Klad | |||
| Klasa | |||
| Klad |
jednoliścienne | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Monocotyledoneae de Candolle 1817: 122[2]. | |||
| Synonimy | |||
| |||
Jednoliścienne współczesne dzielone są na ok. 70 rodzin i ok. 56 tys.[4]–66 tys.[5] gatunków (stanowią ok. 22% gatunków okrytonasiennych)[1]. Należą tu m.in. pospolite rośliny cebulowe (ozdobne i użytkowe), trawy, ciborowate, storczyki i liliowate.
Remove ads
![Thumb](#/media/Plik:Osterholz-Scharmbeck,_Naturschutzgebiet_"Breites_Wasser"_--_2018_--_3021.jpg)
c.jpg)
- Łodyga
- Zielna, rzadziej zdrewniała (np. bambusowe i palmy), często bez przyrostu wtórnego na grubość[5], a jeśli występuje ma charakter „anormalny”[6]. Łodygi wyrastają zwykle z kłącza, są liczne i rozgałęziają się sympodialnie.
- Liście
- Zwykle pojedyncze, całe, wydłużone, mogą być siedzące lub pochwiaste, rzadko zróżnicowane są na ogonek liściowy i blaszkę liściową, pozbawione są przylistków[6]. Główne wiązki przewodzące równolegle lub łukowate (czasem wtórnie użyłkowanie siatkowate – u obrazkowatych, kolcoroślowatych, czy pochrzynowatych[4]) nie kończą się wolno. Liścień pojedynczy[5].
- Kwiaty
- Trójkrotne, okwiat w dwóch okółkach po trzy listki, zwykle niezróżnicowany (trójkrotne kwiaty występują też u blisko spokrewnionych grup – zieleńcowców i magnoliowych[4]). Pręciki wyraźnie zróżnicowane na główkę i nitkę.
- Nasiona
- Przeważnie bielmowe, zarodek z jednym liścieniem. Osadzony jest on w fazie zarodka szczytowo osłaniając bocznie umieszczony wierzchołek wzrostu[6].
- System korzeniowy
- Hipokotyl bardzo krótki. Korzeń pierwotny nie rozgałęziony, zwykle szybko zamiera. Korzenie przybyszowe bardzo liczne, stąd wykształca się zawsze system wiązkowy[5], często korzenie wyrastają wzdłuż dolnej części łodygi nadziemnej lub kłączy[6].
Remove ads
Cechą charakterystyczną budowy anatomicznej łodyg jednoliściennych jest walec osiowy z wiązkami przewodzącymi rozproszonymi nieregularnie w miękiszu (typu ataktostela), bez zwartego pierścienia tkanki twórczej. Przyrost wtórny obecny u nielicznych przedstawicieli odbywa się odmiennie niż u innych grup okrytonasiennych – tkanka twórcza znajdująca się w peryferyjnej części łodygi odkłada do wnętrza całe wiązki przewodzące razem z miękiszem[7]. W efekcie wiązki przewodzące rozproszone są po całej łodydze, kolateralnie zamknięte i przebiegają równolegle.
Remove ads
W rozwoju zarodkowym jednoliścienne wyróżniają się tym, że jedyny ich liścień pełni funkcję chłonną pobierając substancje odżywcze z bielma. Poza tym spełnia te same funkcje jak u innych okrytonasiennych tj. osłania merystem pędu i zwykle też prowadzi fotosyntezę. W celu pełnienia funkcji chłonnej część liścienia przekształca się w różnokształtne haustorium. U czosnkowych funkcję chłonną pełni szczytowa część liścienia, u komelinowatych boczny wyrostek, który u wiechlinowatych ma kształt tarczki. U arekowatych tarczka chłonna wyrasta z zarodka dopiero podczas kiełkowania[8].
Remove ads
Przez długi czas jeszcze w XX wieku jednoliścienne traktowano jako siostrzany takson dla dwuliściennych. Na przełomie XX i XXI wieku taki uproszczony podział okrytonasiennych bywał stosowany ze względów „pragmatycznych”[9] lub ze względu na brak pewności co do wyników badań filogenetycznych[5]. W XXI wieku monofiletyzm jednoliściennych, jak i pozycja w obrębie okrytonasiennych, nie budzi istotnych zastrzeżeń[4][1]. Z pewnością, zanim wyodrębniły się jednoliścienne, w obrębie dawnych okrytonasiennych powstały linie rozwojowe, spośród których do czasów współczesnych zachowały się takie grupy jak amborellowce, grzybieniowce, Austrobaileyales, magnoliowe i zieleńcowce[4][1], ewentualnie dwie ostatnie grupy wyewoluowały po oddzieleniu się jednoliściennych[10]. W systemach APG (1998, 2003, 2009) przyjmowano, że jednoliścienne są najwyraźniej grupą siostrzaną wszystkich późniejszych linii ewolucyjnych dwuliściennych, zwanych dwuliściennymi właściwymi. Niejasna pozostawała tylko ich relacja filogenetyczna w stosunku do rogatkowatych (bywały włączane do wspólnego kladu z jednoliściennymi). W 2010 opublikowano wyniki analiz molekularnych, z których wynika, że jednoliścienne mogą tworzyć wspólny klad z magnoliowymi i zieleńcowcami, pozostając wobec tych grup w pozycji siostrzanej[11]. Badania podsumowane w 2020 wskazują raczej na odrębne pochodzenie tych grup, przy czym jednoliścienne wskazywane są jako starsze, a magnoliowe i zieleńcowce jako oddzielone później z wspólnego pnia prowadzącego do dwuliściennych właściwych[10].
Najstarsze ślady kopalne jednoliściennych pochodzą sprzed 120 milionów lat (pyłek roślin obrazkowatych), podczas gdy wyodrębniły się od innych okrytonasiennych, według różnych szacunków w okresie między 200 a 130 milionów lat temu, według ostatnich obliczeń najprawdopodobniej około 156–164 miliony lat temu[1].
O monofiletyzmie jednoliściennych świadczy szereg ewolucyjnie nowych cech (apomorfii). Nie wszystkie jednak cechy wskazywane często jako charakterystyczne (np. trójkrotne kwiaty[5]) są cechami apomorficznymi – mają one bowiem starsze pochodzenie. Do cech nowych i właściwych dla jednoliściennych należą[4]:
- obecność w plastydach rurek sitowych inkluzji białkowych o klinowatym kształcie (typ P2, odnaleziony dotychczas niezależnie od jednoliściennych tylko u roślin z rodzaju kopytnik), funkcja adaptacyjna tego rodzaju plastydów jest nieznana,
- walec osiowy z wiązkami przewodzącymi rozproszonymi nieregularnie w miękiszu (ataktostela), bez zwartego pierścienia tkanki twórczej,
- równoległe unerwienie liści, przy czym wtórnie u niektórych grup jednoliściennych wtórnie wykształciło się ponownie unerwienie siateczkowate i odwrotnie – u niektórych roślin nienależących do jednoliściennych powstało unerwienie równoległe (np. u babki),
- pojedynczy liścień. Cecha ta jest ekstremalną zmianą, która jednak w zaczątkowej postaci obserwowana jest także u innych grup okrytonasiennych, u których inicjacja rozwoju liścieni nie następuje równocześnie[8].
- Filogeneza jednoliściennych według Angiosperm Phylogeny Website[1]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Pozycja systematyczna według Yanga i in. (2020)[10]
| ← |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Remove ads
W systemie klasyfikacji Cronquista i w systemie Takhtajana jest to jedna z dwóch klas należących do okrytonasiennych (obok dwuliściennych). W systemie Reveala z lat 1994–1999 jest to jedna z 5 klas (dwuliścienne zostały podzielone). W systemach APG (1998, 2003 i 2009) jednoliścienne stanowią klad bez odrębnie określonej kategorii systematycznej. Reveal w systemie z 2007 r. zalicza do jednoliściennych 3 z 12 podklas okrytonasiennych, którym jako całości nadał rangę klasy (jednoliścienne nie stanowią w takim ujęciu jednego taksonu)[12]. W systemie Ruggiero i in. z 2015 całe jednoliścienne stanowią nadrząd liliopodobne Lilianae jako jedna z 18 linii rozwojowych okrytonasiennych tej rangi[13].
Po odkryciu powiązań filogenetycznych w końcu XX wieku i na początku XXI w., w istotny sposób zmienił się układ i relacje między poszczególnymi taksonami jednoliściennych[1].
Podział i powiązania filogenetyczne w obrębie jednoliściennych
- Kladogram według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)[1]
| ← |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Wykaz rzędów i rodzin
- Wykaz taksonów niższego rzędu według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)[1]
- rząd: Acorales – tatarakowce
- rodzina Acoraceae – tatarakowate
- rząd: Alismatales – żabieńcowce
- rodzina: Scheuchzeriaceae – bagnicowate
- rodzina: Cymodoceaceae – bałwanicowate
- rodzina: Tofieldiaceae – kosatkowate
- rodzina: Limnocharitaceae – limnocharysowate
- rodzina: Butomaceae – łączniowate
- rodzina: Araceae – obrazkowate
- rodzina: Aponogetonaceae – onowodkowate
- rodzina: Posidoniaceae – posydoniowate
- rodzina: Potamogetonaceae – rdestnicowate
- rodzina: Ruppiaceae – rupiowate
- rodzina: Maundiaceae
- rodzina: Juncaginaceae – świbkowate
- rodzina: Zosteraceae – zosterowate
- rodzina: Alismataceae – żabieńcowate
- rodzina: Hydrocharitaceae – żabiściekowate
- rząd Petrosaviales
- rodzina: Petrosaviaceae
- rząd pochrzynowce (Dioscoreales)
- rodzina: Taccaceae – krąpielowate
- rodzina: Nartheciaceae – łomkowate
- rodzina: Dioscoreaceae – pochrzynowate
- rodzina: Burmanniaceae – trójżeńcowate
- rząd Pandanales – pandanowce
- rodzina: Cyclanthaceae – okolnicowate
- rodzina: Pandanaceae – pandanowate
- rodzina: Stemonaceae
- rodzina: Triuridaceae – tryurydowate
- rodzina: Velloziaceae
- rząd Liliales – liliowce
- rodzina: Campynemataceae
- rodzina: Corsiaceae – korsjowate
- rodzina: Smilacaceae – kolcoroślowate
- rodzina: Alstroemeriaceae – krasnolicowate
- rodzina: Liliaceae – liliowate
- rodzina: Melanthiaceae – melantkowate
- rodzina: Petermanniaceae
- rodzina: Philesiaceae
- rodzina: Ripogonaceae
- rodzina: Colchicaceaea – zimowitowate
- rząd szparagowce (Asparagales)
- rodzina: Amaryllidaceae – amarylkowate
- rodzina: Asteliaceae – asteliowate
- rodzina: Blandfordiaceae
- rodzina: Boryaceae
- rodzina: Doryanthaceae
- rodzina: Hypoxidaceae – przyklękowate
- rodzina: Ixioliriaceae
- rodzina: Iridaceae – kosaćcowate
- rodzina: Lanariaceae
- rodzina: Orchidaceae – storczykowate
- rodzina: Asparagaceae – szparagowate
- rodzina: Tecophilaeaceae
- rodzina: Asphodelaceae – złotogłowowate
- rodzina: Xeronemataceae
Klad komelinowe (commelinids):
- rząd Arecales – arekowce
- rodzina: Arecaceae – arekowate
- rodzina: Dasypogonaceae
- rząd Poales – wiechlinowce
- rodzina: Flagellariaceae – biczycowate
- rodzina: Bromeliaceae – bromeliowate
- rodzina: Cyperaceae – ciborowate
- rodzina: Ecdeiocoleaceae
- rodzina: Xyridaceae – łuczydłowate
- rodzina: Mayacaceae – majakowate
- rodzina: Eriocaulaceae – niedotrawowate
- rodzina: Typhaceae – pałkowate
- rodzina: Rapateaceae
- rodzina: Restionaceae – rześciowate
- rodzina: Juncaceae – sitowate
- rodzina: Thurniaceae – turniowate
- rodzina: Poaceae – wiechlinowate
- rodzina: Joinvilleaceae – żuanwiliowate
- rząd Commelinales – komelinowce
- rodzina: Haemodoraceae – hemodorowate
- rodzina: Hanguanaceae
- rodzina: Commelinaceae – komelinowate
- rodzina: Philydraceae
- rodzina: Pontederiaceae – rozpławowate
- rząd Zingiberales – imbirowce
- rodzina: Musaceae – bananowate
- rodzina: Costaceae – kostowcowate
- rodzina: Heliconiaceae – helikoniowate
- rodzina: Zingiberaceae – imbirowate
- rodzina: Lowiaceae
- rodzina: Marantaceae – marantowate
- rodzina: Cannaceae – paciorecznikowate
- rodzina: Strelitziaceae – strelicjowate
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads