Okolnicowate

Okolnicowate (Cyclanthaceae) – rodzina roślin z rzędu pandanowców. W jej obrębie wyróżnia się 12 rodzajów liczących 225 gatunków. Współcześnie zasięg rodziny obejmuje Amerykę Środkową, Antyle i północną część Ameryki Południowej (na północ od środkowej Boliwii i południowo-wschodniej Brazylii^[3]). Skamieniałości rodzaju Cyclanthus znaleziono także na terenie Europy Zachodniej^[1]. Z powodu zewnętrznego podobieństwa do palm rośliny te dawniej łączono w systemach klasyfikacyjnych z rodziną arekowatych, później wyodrębniano jako odrębny rząd^[3] i w końcu, ze względu na pokrewieństwo potwierdzone dowodami molekularnymi i morfologicznymi^[4], w nowszych ujęciach okolnicowate są rodziną siostrzaną dla pandanowatych^[1]. Znaczenie użytkowe ma łyczkowiec dłoniasty (Carludovica palmata), który jest ważną rośliną włóknodajną^[5] (wytwarza się z niego m.in. kapelusze panama^[3]). Większość przedstawicieli rośnie w runie wilgotnych lasów równikowych^[3] (zarówno na nizinach, jak i w górach do 3000 m n.p.m.^[4]).

Owocujący okaz łyczkowca dłoniastego

Pokrój łyczkowca dłoniastego

Okolnicowate

Dicranopygium yacu-sisa
Systematyka[1]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Klad	rośliny naczyniowe
Klad	Euphyllophyta
Klad	rośliny nasienne
Klasa	okrytonasienne
Klad	jednoliścienne
Rząd	pandanowce
Rodzina	okolnicowate
Nazwa systematyczna
Cyclanthaceae Poit. ex A. Rich. J.B.G.M. Bory de Saint-Vincent, Dict. Class. Hist. Nat. 5: 222. 15 Mai 1824[2]
Typ nomenklatoryczny
Cyclanthus Poit. ex A. Rich. (1824)[2]

Morfologia

Pokrój

Okolnicowate to byliny zwykle z mocnym kłączem z którego końca wyrasta pęk liści przypominających młode liście palm. Rzadziej pęd jest krótki, drewniejący i nadziemny lub ma postać długiej, pnącej łodygi osiągającej nawet 30 m długości, przytrzymującej się pni drzew za pomocą korzeni przybyszowych^[3].

Liście

Umieszczone są na łodydze skrętolegle lub dwurzędowo, zwykle ogonkowe, u nasady obejmują łodygę. Blaszka liściowa może być niepodzielona, dwudzielna od szczytu lub podzielona dłoniasto, rzadko pierzaście^[5][4].

Kwiaty

Drobne, niepozorne i promieniste zebrane są w kolbowate kwiatostany o mięsistej osi, czasem otoczone pochwą liściową i kilkoma liśćmi okrywy. Na kolbach wyrastających w kątach liści lub na szczycie pędu, występują zarówno kwiaty męskie, jak i wyraźnie odmienne od nich kwiaty żeńskie. Kwiaty męskie cechują się wielką liczbą pręcików wynoszącą u różnych gatunków od 10 do 150. Okwiat na nich nie występuje lub jest zredukowany do pojedynczego okółka. Kwiaty żeńskie wyjątkowo jak na przedstawicieli jednoliściennych są czterokrotne – słupek górny powstaje ze zrośnięcia czterech owocolistków i zawiera cztery rozszerzone łożyska z licznymi zalążniami, w których zalążki położone są ściennie^[3]. Okwiat w kwiatach żeńskich jest także czterokrotny lub zredukowany; zdarza się w tych kwiatach także płonny okółek czterech pręcików, co świadczy o tym, że rośliny te wywodzą się od przodków posiadających kwiaty obupłciowe^[5].

W podrodzinie Carludovicioideae w kwiatostanie spiralnie ułożone kwiaty żeńskie otoczone są czterema kwiatami męskimi. Spod listków okwiatu żeńskich kwiatów wyrastają długie, nitkowate wyrostki wabiące owady zapylające^[3].

Owoc

Mięsista jagoda z licznymi nasionami^[4]. Zwykle podczas dojrzewania owoce zrastają się z sobą i z mięsistą kolbą kwiatostanu, tworząc owoc zbiorowy^[5][3].

Systematyka

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)^[1]

pandanowce	Velloziaceae tryurydowate Triuridaceae Stemonaceae pandanowate Pandanaceae okolnicowate Cyclanthaceae

Podział na rodzaje^[6]

podrodzina Cyclanthoideae

• Cyclanthus Poit. – okolnica

podrodzina Carludovicioideae

• Asplundia Harling
• Carludovica Ruiz & Pav. – łyczkowiec
• Chorigyne R.Erikss.
• Dianthoveus Hammel & Wilder
• Dicranopygium Harling
• Evodianthus Oerst.
• Ludovia Brongn.
• Schultesiophytum Harling
• Sphaeradenia Harling
• Stelestylis Drude
• Thoracocarpus Harling

Zastosowanie

Najważniejszą rośliną pod względem ekonomicznym z rodziny jest łyczkowiec dłoniasty (Carludovica palmata). Z młodych ogonków liściowych i liści tego gatunku wyplata się kapelusze panama (jeden kapelusz powstaje z 6 liści, rocznie eksportowanych jest około 1 miliona kapeluszy, głównie z Ekwadoru). Starsze liście służą do wyplatania koszy i mat. Liście różnych gatunków, głównie z rodzajów łyczkowiec (Carludovica) i Asplundia służą do robienia strzech. Rośliny z rodzaju Asplundia używane są poza tym w leczeniu skutków ukąszeń przez węże^[4].

Przypisy

1. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-01-23] (ang.).
2. James Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium. [dostęp 2010-12-07]. (ang.).
3. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 518–520, seria: Wielka Encyklopedia Przyrody. ISBN 83-7079-779-2.
4. Heywood V.H., Brummitt R.K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 362–363. ISBN 1-55407-206-9.
5. Słownik botaniczny. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.). Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6. Brak numerów stron w książce
6. World Checklist of Selected Plant Families. [dostęp 2011-02-24].

Kontrola autorytatywna (takson):

• J9U: 987007530055905171

Encyklopedie internetowe:

• SNL: Cyclanthaceae

Identyfikatory zewnętrzne:

• EoL: 8209
• Flora of North America: 10242
• GBIF: 7703
• identyfikator iNaturalist: 71489
• IPNI: 77126752-1
• ITIS: 42517
• NCBI: 25913
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:77126752-1
• identyfikator Tropicos: 42000340
• identyfikator taksonu Fossilworks: 55802
• CoL: 8TW