Ligota (Katowice)
dzielnica Katowic Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ligota (niem. Ellgoth, Idaweiche) – część Katowic[2], położna w zachodnim rejonie miasta, w granicach dzielnic Ligota-Panewniki (część Starej Ligoty i Nowa Ligota) oraz Załęska Hałda-Brynów część zachodnia (Stara Ligota), nad Kłodnicą.
| Część Katowic | |||
 Dawna siedziba urzędu gminy Ligota przy ulicy Piotrowickiej 83 | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Miasto | |||
| Dzielnica | |||
| Data założenia |
15 grudnia 1360[1] | ||
| W granicach Katowic |
15 października 1924 | ||
| SIMC |
0937698 | ||
| Strefa numeracyjna |
32 | ||
| Tablice rejestracyjne |
SK | ||
Położenie na mapie Katowic  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |||
| 50°13′29″N 18°58′07″E | |||
Ligota po raz pierwszy była wzmiankowana w 1360 roku jako wieś w księstwie pszczyńskim, rozwijając się pierwotnie w rejonie obecnej Starej Ligoty. Przez kilkaset lat była ona niezamieszkana aż do końca XVII wieku. W XIX wieku Ligota, wraz z doprowadzeniem kolei i powstaniu tutaj stacji kolejowej zaczęła się przekształcać w ośrodek przemysłowy, a także rozwijały się jej funkcje uzdrowiskowo-rekreacyjne. Na początku XX wieku ulica Franciszkańska stała się reprezentacyjną ulicą Ligoty, przy której powstały pensjonaty i restauracje. W 1924 roku Ligotę włączono do Katowic. W Nowej Ligocie w latach 30. XX wieku Urząd Wojewódzki wybudował kolonię urzędniczą, a w czasach Polski Ludowej wzniesiono w Ligocie kolejną zabudowę, w tym socrealistyczną w rejonie placu Miast Partnerskich. W okresie transformacji ustrojowej zlikwidowano większość zakładów przemysłowych, a tereny po nich w dużej części zrewitalizowano, tworząc m.in. Euro-Centrum Park Przemysłowy czy nowe osiedla mieszkaniowe: Książęce i Franciszkańskie.
Ligota ma przeważnie funkcję mieszkaniową przy udziale funkcji usługowej, głównie o zasięgu lokalnym. Z Miejskiego Domu Kultury „Ligota” w Katowicach, będącego jedną z najważniejszych instytucji kultury w Ligocie, wywodzą się takie grupy teatralne jak Kabaret Mumio czy Teatr Gry i Ludzie.
Do głównych tras przebiegających przez Ligotę należą ulice: T. Kościuszki (fragment DK81), Piotrowicka, Ligocka i Panewnicka. Położona w Ligocie stacja kolejowa Katowice Ligota jest jednym z większych węzłów kolejowych w Katowicach.
Geografia
Podsumowanie
Perspektywa
Ligota położona jest w zachodniej części Katowic i w swoich historycznych granicach obejmuje głównie dwie dzielnice: Załęską Hałda-Brynów część zachodnią (północna część Ligoty – tzw. Stara Ligota) i Ligota-Panewniki (południowa część Ligoty – część Starej Ligoty i Nowa Ligota), a fragmentarycznie także sięga terenów Piotrowic-Ochojca w rejonie ulicy Rzepakowej[3][4].
Historyczna granica gminy Ligota od strony północnej biegnie w rejonie dzisiejszych ulic: Brygadzistów, Ligockiej i Wodospady, potem wzdłuż Kłodnicy i na wschód od ulicy Rzepakowej, a dalej wzdłuż ulicy Kolejowej i rzeki Ślepiotki. Dalej granica rozdziela Ligotę i Panewniki w następującym śladzie: na północ w rejonie ulicy Warmińskiej i przez środek cmentarza przy ulicy Panewnickiej. Dalej okala ona od wschodu i północy kompleks panewnickiej bazyliki, biegnie na zachód wzdłuż Kłodnicy i na wschód wzdłuż Ślepiotki, po czym biegnie w przybliżeniu wzdłuż ulicy Kijowskiej na północ, okalając osiedle Kokociniec od wschodu i dalej od północy, gdzie łączy się z granicą miast Katowice i Chorzów[3].
Tereny Ligoty geologicznie położone są w niecce górnośląskiej[5], a obszar ten ma budowę zrębową. Zapadlisko to w okresie karbonu zostało wypełnione przez zlepieńce, piaskowce i łupki ilaste zawierające pokłady węgla kamiennego[6]. W okresie trzeciorzędu utworzyły się główne rysy rzeźby terenu Ligoty. Zasadnicze znaczenie dla rozwoju rzeźby miała w miocenie faza ruchów tektonicznych związanych z orogenezą alpejską. Spękaniu uległa wtedy płyta antyklinorium śląsko-krakowskiego, tworząc m.in. rów Kłodnicy zaczynający się na zachód od Ochojca i ciągnący się w kierunku zachodnim przez tereny Ligoty[7]. W czwartorzędzie obszar dzielnicy został prawdopodobnie pokryty przez lądolód skandynawski dwukrotnie[7]. Większą część terenu Ligoty budują plejstoceńskie piaski i żwiry fluwioglacjalne, a w mniejszym udziale piaski i żwiry glacjalne z głazami na glinie zwałowej[8]. W trwającym współcześnie holocenie następują zjawiska niszczenia i wyprzątania pokryw osadów plejstoceńskich[9]. Osady rzeczne występują w dolinach rzek, m.in. w dolinach Kłodnicy[8].
Ligota położona jest na Wyżynie Śląskiej[10], na Płaskowyżu Bytomsko-Katowickim, będącym częścią mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13)[11]. Pod względem jednostek morfologicznych miejscowość ta prawie w większości znajduje się w Rowie Kłodnicy[12]. Jest to obniżenie tektoniczne, odwadniane przez górny odcinek Kłodnicy i jej dopływu – Ślepiotkę[13]. W rowie tym wykształciła się także dolina Kłodnicy[14]. Skrzyżowanie ulic Panewnickiej i Piotrowickiej w centrum Nowej Ligoty znajduje się na wysokości 275,3 m n.p.m.[15]
Ligota położona jest w całości w dorzeczu Odry, w zlewni Kłodnicy i jej dopływów[16]. Kłodnica ma charakter rzeki podgórskiej o dużej różnicy wysokości i znacznej zmienności przepływu[17]. Rzeka ta przepływa przez tę część Katowic w przebiegu zbliżonym do równoleżnikowego[16][15]. Klimat Ligoty nie wyróżnia się zbytnio od klimatu dla całych Katowic. Występuje tu klimat umiarkowany przejściowy. Średnia roczna temperatura w wieloleciu 1961–2005 dla stacji w pobliskim Muchowcu wynosi 8,1 °C, a średnia roczna suma opadów dla wielolecia 1951–2005 wynosiła 713,8 mm[18].
Pierwotnie tereny miejscowości porastały lasy będące częścią historycznej Puszczy Śląskiej[19]. Szata roślinna, podobnie jak i inne elementy środowiska przyrodniczego, zostały silnie przekształcone w wyniku procesów urbanizacyjnych i działalności przemysłowej[20]. Wysokimi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi charakteryzuje się zwłaszcza kompleks nieodległych Lasów Panewnickich[21]. Lasy te stanowią jedne z ważniejszych elementów struktury ekologicznej regionu[20]. Pod względem siedlisk przeważają tutaj bory sosnowe i mieszane, zaś lasy położone w północnej części Ligoty, przy granicy z Załęską Hałdą – Las Załęski, to lasy liściaste[22].
Do obszarów o ponadprzeciętnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, znaczących dla ochrony cennych gatunków roślin i zwierząt, bioróżnorodności, zapewnienia ciągłości ekologicznej i ochrony krajobrazu, położnych na terenie Ligoty należy Dolina Kłodnicy – tereny otwarte o powierzchni 54,5 ha, stanowiące zasadniczą część zdegradowanego, wymagającego regeneracji korytarza ekologicznego; część zachodnia doliny ma wysokie walory krajobrazowe i duże zróżnicowanie florystyczne[23].
Nazwa
Ligota, Wola czy Swoboda to jedne z typowych nazw kulturowych polskiego obszaru językowego nawiązujących do woli, która oznaczała czasowe uwolnienie osadników zakładających nową osadę od czynszów i robocizny. Owej woli czy swobodzie odpowiada znaczeniowo słowo Lgota – ulżenie osadnikom w ciężarach. Nazwy tego typu zbudowane są na tym samym rdzeniu słowotwórczym, który tkwi w formach ulga, ulżyć[24]. W 1550 roku miejscowość odnotowano pod nazwą Lhota, w 1692 roku jako Lgota, a w 1713 roku jako Ligota. W XVIII wieku zapisywano nazwę także jako Ligotka[25].
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Pierwsza wzmianka o Ligocie jako wsi w księstwie pszczyńskim pochodzi z dokumentu wystawionego w 1360 roku przez ówczesnego właściciela tych ziem, księcia opawsko-raciborskiego Mikołaja II z rody Przemyślidów dla możnowładcy polskiego Ottona z Pilczy. Pierwotna osada znajdowała się na terenie dzisiejszej Starej Ligoty w rejonie ulic Ligockiej, Załęskiej, Hetmańskiej i Rolnej[26][27].
W późniejszym okresie Ligota stała się opuszczoną, niezamieszkaną wsią. Stało się to już w XV wieku[28] prawdopodobnie na skutek szerzącej się epidemii, bądź została zniszczona podczas działań wojennych[26]. Przez następne ponad dwieście lat osada nie istniała, lecz pamięć o niej przetrwała, o czym świadczyło kilka archiwalnych dokumentów z XVI wieku[28], w tym m.in. dokument sprzedaży ziemi pszczyńskiej Turzonom z 1517 roku, który wspomina o pustej wówczas Ligocie[29] czy też dokument nadania lasu w Ligocie dla sołtysa Piotrowic w 1588 roku[29]. Ligota została zasiedlona ponownie dopiero w końcu XVII wieku, ale jeszcze w XVIII wieku zwana była Ligotką[29][26].
Ligota na początku XVIII wieku uzyskała prawa samodzielnej gminy z sołtysem wyznaczonym przez zarząd dominium księstwa pszczyńskiego[28]. Po 1680 roku w Ligocie zaczęli osiedlać się pierwsi chałupnicy[26], a w II połowie XVIII wieku Ligota była mała wsią zamieszkaną przez około 80 osób[30]. Od 1715 roku w Ligocie działała karczma, w której sprzedawano piwo produkowane w Tychach[26]. W 1742 roku tereny miejscowości po wojnach śląskich zostały włączone do Królestwa Prus[31]. Tereny te stały się częścią powiatu pszczyńskiego[32]. W XIX wieku osada Ligota zaczęła się rozwijać jako miejscowość letniskowa dla mieszkańców Katowic[33], co nasiliło się po wybudowaniu linii kolejowej łączącej Katowice z Murckami przez Ligotę oddanej do użytku 1 grudnia 1852 roku[34]. Powstanie w Ligocie stacji kolejowej w znaczący sposób przyczyniło się do urbanizacji osady[35]. Powstała reprezentacyjna ulica – późniejsza ulica Franciszkańska, wiodąca z budynku dworca kolejowego do powstałego na początku XX wieku klasztoru oo. franciszkanów w Panewnikach[36]. Powstały wzdłuż niej domy wypoczynkowe i restauracje[37].
Ligota z osady rolniczo-rzemieślniczej przekształciła się także w ośrodek przemysłowy. Na terenie Ligoty powstały: Górnośląska Fabryka Farb, Fabryka Chemiczna „Silesia”, Ligocka Fabryka Chemiczna (Rafineria) oraz Górnośląski Zakład Impregnacji Drewna[36]. W latach 30. i 40. XIX wieku nastąpił szybki rozwój ludnościowy Ligoty – ze 105 mieszkańców w 1830 roku do 215 w 1845 roku[26]. Pierwsza ligocka szkoła została założona przy ulicy Hetmańskiej w 1880 roku. Przy tej samej ulicy w latach 1904 i 1912 powstały kolejne budynki szkolne[38].
Na początku I powstania śląskiego, 17 sierpnia 1919 roku powstańcy na kilka godzin zdobyli stację kolejową w Ligocie, przerywając połączenie Katowic z Żorami[39]. Podczas przeprowadzonego 20 marca 1921 roku na Górnym Śląsku plebiscytu, na 2023 uprawnionych mieszkańców gminy Ligota 1401 z nich opowiedziało się za przyłączeniem do Polski, a 573 za przynależnością do Niemiec[40]. W czasie III powstania śląskiego Ligota była jednym z rejonów koncentracji sił powstańczych grupy Walentego Fojkisa przed atakiem na Katowice, a z ligockiej stacji kolejowej odjeżdżały pociągi z oddziałami powstańczymi[41]. W 1923 roku przy ulicy Hetmańskiej został postawiony pomnik upamiętniający 11 ligocian, którzy polegli podczas III powstania śląskiego. Został ona zniszczony przez Niemców w 1939 roku i odbudowany w 1962 roku[42].
W 1921 roku Ligota znalazła się w granicach Polski[38]. Na mocy ustawy Sejmu Śląskiego z 15 lipca 1924 roku gminę Ligota Pszczyńska wraz z kilkoma innymi gminami włączono do Katowic. Ustawa weszła w życie 15 października 1924 roku[43]. W 1935 roku Ligotę włączono w obręb dzielnicy Ligota-Brynów[44].
Jeszcze w czasie powstań śląskich i plebiscytu w Ligocie działały polskie organizacje społeczne i związkowe, w tym m.in. chór „Lutnia”, gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, czy Stowarzyszenie Kobiet. Organizacje miały swoją siedzibę w budynku szkoły, którą przed I wojną światową przekształcono w ochronkę dla dzieci[41].
Na początku lat 30. od książąt pszczyńskich odkupiono lasy po południowej stronie ulicy Panewnickiej, co umożliwiło zabudowę terenów Nowej Ligoty, gdzie została wzniesiona kolonia domów urzędniczych. W Ligocie powstała kanalizacja, a w 1928 roku ogłoszono konkurs na budowę w Ligocie politechniki, szkoły pielęgniarskiej i zakładu bakteriologiczngo, jednak w związku z wielkim światowym kryzysem gospodarczym z zamierzeń tych zrezygnowano[45]. W okresie międzywojennym nastąpił także umowny podział Ligoty na Starą, kojarzoną ze środowiskiem robotniczym i na Nową – kojarzoną z inteligencją[38]. W tym czasie w Ligocie powstały także nowe zakłady przemysłowe, w tym zakład chemiczny produkujący tlen i wodór przy ulicy Starej Kłodnickiej[46].
3 września 1939 roku został uszkodzony przez saperów Wojska Polskiego most nad Kłodnicą przy ulicy Piotrowickiej. W tym samym dniu w okolicach wiaduktu na ulicy Piotrowickiej za linią kolejową doszło do wymiany ognia między idącymi w kierunku Katowic żołnierzami Wehrmachtu a obrońcami miasta, spośród których 4 poległo, a 20 zostało rannych. Strzelanina miała także miejsce w okolicach dworca kolejowego[47]. Wkrótce po zajęciu Ligoty, Niemcy zniszczyli ligocki Pomnik Powstańców Śląskich[48].
Od października 1939 roku nałożono obowiązek posługiwania się poza domem wyłącznie językiem niemieckim. W 1941 roku jeńcy sowieccy zaczęli budować nowe osiedle domów wielorodzinnych tzw. „stodół”. W 1943 roku na terenie Ligoty Niemcy osadzili około 200 wysiedlonych z Alzacji Francuzów z rodzinami. Podczas niemieckiej okupacji w latach 1939–1945, na terenie Ligoty znajdował się obóz dla Polaków wypędzanych z Górnego Śląska do Generalnego Gubernatorstwa[49]. Wojska niemieckie wycofały się z Ligoty rano 26 stycznia 1945 roku wysadzając trzy mosty nad Kłodnicą oraz nastawnię główną i południową na stacji kolejowej, a następnego dnia pojawiły się w Ligocie wojska Armii Czerwonej[50].
Po działaniach wojennych zaczęto w Ligocie organizować struktury nowej komunistycznej władzy, a siedziba komitetu PZPR znajdowała się początkowo w budynku przy skrzyżowaniu ulic Książęcej i Piotrowickiej[51]. Okres Polski Ludowej był czasem wielu nowych inwestycji na terenie Ligoty. Na początku lat 50. XX wieku w rejonie ulic Piotrowickiej, Panewnickiej, Zielonogórskiej i Koszalińskiej rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego dla kilkunastu tysięcy mieszkańców[46]. Z uwagi na szkody górnicze część zabudowy Starej Ligoty ulegała w tym okresie powolnej degradacji, a w miejscach po wyburzonych domach powstały nowe bloki wielorodzinne[52]. W 1966 roku na granicy Ligoty i Panewnik rozpoczęto budowę zespołu kliniczno-dydaktycznego Śląskiej Akademii Medycznej przy ulicy Medyków. Pierwszy etap zakończono w 1979 roku[46].
16 września 1991 roku Rada Miejska w Katowicach przyjęła uchwałę, na mocy której 1 stycznia 1992 roku podzielono Katowice na 22 pomocnicze jednostki samorządowe określając obszary ich działania. Tym samym powołano jednostkę samorządową nr 6 „Ligota – Panewniki”[53]. Trzy lata później, 29 września 1997 roku, wraz z reformą podziału administracyjnego Katowic, wyłączono z terenów Ligoty-Panewniki nową dzielnicę – Załęska Hałda-Brynów część zachodnia, która objęła m.in. część terenów Starej Ligoty[54].
Po 1989 roku na terenie Ligoty dokonano także licznych remontów i inwestycji. Wyremontowano m.in. siedzibę Miejskiego Domu Kultury „Ligota” w Katowicach i szereg placówek oświatowych w miejscowości. Rozbudowano infrastrukturę głównych ulic i chodników. Rozwinęła się także nowa sieć handlowo-usługowa[54], a duża część ligockich zakładów przemysłowych przestała istnieć[38]. W rejonie skrzyżowania ulic T. Kościuszki i Kolejowej powstał jeden z większych kompleksów handlowo-usługowych w Katowicach – Galeria Libero, którego budowę ukończono w listopadzie 2018 roku[55].
Gospodarka
Podsumowanie
Perspektywa
Ligota początkowo rozwijała się jako wieś rolnicza z młynem i karczmą[33]. Uprawiano tutaj żyto, jęczmień i owies, a także tatarkę, groch i chmiel[56]. Do końca XVIII wieku na obszarze współczesnych Katowic głównym źródłem utrzymania tutejszych mieszkańców nadal była gospodarka rolna oraz leśna[57].
Ligota w XIX wieku z osady rolniczo-rzemieślniczej przekształciła się w ośrodek przemysłowy, do czego przyczyniło się powstanie linii kolejowej[36][58]. Zakłady przemysłowe koncentrowały się w rejonie wybudowanej w 1851 roku bocznicy kolejowej do huty „Ida” (wzdłuż obecnych ulic bp. T. Szurmana i Książęcej). Po likwidacji huty nie rozebrano bocznicy, a wzdłuż niej zaczęły powstawać także inne zakłady[59]. Szczególnie intensywnie przemysł w Ligocie rozwijał się do czasu I wojny światowej, a po tym czasie nie zrealizowano tutaj żadnych większych inwestycji[60]. Do tego czasu na terenie Ligoty powstały m.in. Górnośląska Fabryka Farb (powstała pod koniec XIX wieku[42]), Fabryka Chemiczna „Silesia”, Ligocka Fabryka Chemiczna (Rafineria) oraz Górnośląski Zakład Impregnacji Drewna[36].
Fabryka Chemiczna „Silesia” działała do końca XIX wieku przy ulicy Piotrowickiej, w miejscu marketu Netto. Produkowano w niej m.in. kwas solny i sól glauberską. Istniała ona do lat 60. XX wieku. Obok niej działała Ligocka Fabryka Chemiczna (Rafineria), w której najpierw wyrabiano tlen i wodór, a po przebranżowieniu na rafinerię przerabiano w niej naftę oraz oleje mineralne i tłuszcze maszynowe. Po II wojnie światowej otwarto w jej miejscu magazyny paliwowe CPN-u, a potem bazę Orlenu[42]
Wraz z rozwojem przemysłowym Ligota stała się także atrakcyjną miejscowością turystyczną dla rozwijających się Katowic[36].
W latach międzywojennych w Ligocie powstały nowe zakłady przemysłowe, w tym przy ulicy Starej Kłodnickiej zakład chemiczny produkujący tlen i wodór[46]. Przy ulicy Kolejowej powstał na przełomie lat 20. i 30. XX wieku Zakład Gazowy „Dissous”, następnie „Gazakumulator”. Pod koniec swojego istnienia, na początku XXI wieku, wchodził on w skład „Polgazu”[61].
Jednym z największych przedsiębiorstw działających w czasach Polski Ludowej na terenie Ligoty był założony w 1945 roku Centrostal Górnośląski przy ulicy Stalowej, który zajmował się obrotem wyrobami hutniczymi na rynku krajowym i zagranicznym[62]. W sąsiedztwie w tamtym okresie działały także: magazyny chemiczne (ul. Kolejowa 19) oraz Baza Transportowa Budownictwa Przemysłowego – późniejszy Transbud-Katowice (ul. Kolejowa 17)[63]. W miejscu tartaku „Ligota” ulokowało się Przedsiębiorstwo Montażu Urządzeń Górniczych (późniejsze Przedsiębiorstwo Montażu Konstrukcji Stalowych i Urządzeń Górniczych, z własną szkołą zawodową, ulokowaną najpierw przy ulicy Kijowskiej, a potem przy ulicy Książęcej)[63], powstałe w 1951 roku na bazie Fabryki Sprzętu Górniczego i Odpylaczy Kopalnianych, w 1948 roku przekształcone w Główne Warsztaty Mechaniczno-Kotarskie[59]. W sąsiedztwie PEMUG-u powstała Baza Transportu Energomontażu Południe i Baza Przedsiębiorstwa Montażu Urządzeń Energetycznych Przemysłu Węgłowego[63].
Okres współczesny, trwający od lat 90. XX wieku, charakteryzuje się schyłkiem surowcowych czynników miastotwórczych Katowic, stopniową eliminacją uciążliwych funkcji produkcyjnych i rewitalizacją terenów poprzemysłowych, a także likwidacją znacznej części bocznic kolejowych[64]. W tym okresie duża część ligockich zakładów przemysłowych przestała istnieć[38], a większość miejscowych terenów przemysłowych była sukcesywnie zabudowywana przez nowe inwestycje mieszkaniowe, przekształcając stopniowo Ligotę w ośrodek mieszkaniowy[63]. Tereny przemysłowe i usługowe, w tym składy i bocznice kolejowe koncentrują się głównie przy ulicy Kolejowej, gdzie siedzibę mają, według stanu z początku 2023 roku, m.in. firmy logistyczne JAS-FBG (ul. Kolejowa 17)[65] i Transbud-Katowice[66], w sąsiedztwie przy ulicy Stalowej 1 dystrybutor wyrobów hutniczych ArcelorMittal Distribution Solutions Poland[67].
Przy ulicy Ligockiej 103 w Starej Ligocie siedzibę ma Grupa Euro-Centrum. Działanie grupy zapoczątkowano w 2004 roku. Na mocy porozumienia spółki z Urzędem Miasta Katowice utworzono Euro-Centrum Park Przemysłowy, który składa się z kompleksu budynków biurowych, w których w 2017 roku funkcjonowało blisko 100 firm. Powstał on w latach 2006–2008 na zrewitalizowanych terenach po Zakładach Aparatury Chemicznej „Wimach” i fabryce farb. W 2007 roku działalność rozpoczął Park Naukowo-Technologiczny Euro-Centrum[68].
W Ligocie przy ulicy T. Kościuszki działa galeria handlowa Libero[69]. Galeria ta składa się z ponad 150 sklepów i punktów usługowych, a także ze strefy restauracyjnej. Wraz z nimi działają także obiekty kulturalno-rekreacyjne – kino sieci Helios, kręgielnia i centrum fitness[70].
Transport
Podsumowanie
Perspektywa
Jedyną drogą ponadpowiatową przebiegającą przez tereny Ligoty jest droga krajowa nr 81, biegnąca przez teren miejscowości w ciągu ulic T. Kościuszki i Kolejowej. Droga ta jest trasą wylotową Katowic w kierunku południowym do Mikołowa, Żor i Skoczowa. Do dróg głównych przechodzących przez Ligotę należą ciągi ulic: Kolejowa – Panewnicka, Ligocka – Piotrowicka – Armii Krajowej oraz ulica T. Kościuszki. Drogi te ostatecznie zaklasyfikowano jako trasy zbiorcze z uwagi na ich parametry techniczne uniemożliwiające ich klasyfikację jako dróg klasy G. Drogi zbiorcze wiążą ze sobą poszczególne jednostki strukturalne[71].
Do pozostałych ważniejszych ulic biegnących przez Ligotę należą następujące drogi:
- Ulica Franciszkańska – lokalna droga w centralnej części dzielnicy, położona w Nowej Ligocie, biegnąca prawie na całym odcinku w przybliżeniu równoleżnikowo, łącząca bezpośrednio ligocki dworzec kolejowy na stacji Katowice Ligota na wschodzie z terenami panewnickiego kompleksu klasztornego na zachodzie[72]; jest to droga powiatowa klasy drogi lokalnej (L)[73],
- Ulica Kłodnicka – droga we wschodniej części Ligoty, biegnąca w przybliżeniu równoleżnikowo; łączy Nową Ligotę z Brynowem w rejonie Centrum Przesiadkowego Brynów w dzielnicy Piotrowice-Ochojec[72]; jest to droga powiatowa klasy drogi lokalnej (L)[73],
- Ulica Załęska – droga w północnej części Ligoty, łącząca tereny Starej Ligoty z Załęską Hałdą i dalej z Załężem[72]; jest to droga powiatowa klasy drogi lokalnej (L)[73],
- Ciąg ulic: Hetmańska i Rolna – drogi łączące centralną część Starej Ligoty z Brynowem w kierunku wschodnim[72]; są to drogi powiatowe klasy drogi lokalnej (L)[73].
W Ligocie pomiędzy ulicami Zielonogórską a Kolejową położona jest stacja kolejowa Katowice Ligota. Na stacji tej znajduje się dworzec kolejowy (przy skrzyżowaniu ulic Panewnickiej i Franciszkańskiej), semafory świetlne, dodatkowe tory, a także dwa zadaszone perony, do których prowadzi przejście podziemne[74]. Na stacji Katowice Ligota, według rozkładu ważnego w okresie od 11 grudnia 2022 roku do 11 marca 2023 roku, zatrzymywały się pociągi dwóch spółek: Koleje Śląskie i Leo Express[75].
Linię kolejową z Katowic do Ligoty i dalej do Murcek oddano do użytku 1 grudnia 1852 roku. Inwestorem było Towarzystwo Kolei Górnośląskiej, lecz linię wydzierżawiono raciborskiemu Towarzystwu Kolei Wilhelma[34]. W tym samym czasie oddano do użytku bocznicę kolejową z linii kolejowej Kolei Górnośląskiej[59] do powstałej w latach 1845–1848[35] huty „Ida”[59]. Powstanie w Ligocie stacji kolejowej w znaczący sposób przyczyniło się do urbanizacji osady[35]. 20 grudnia 1858 roku przedłużono z Mikołowa do Ligoty linię kolejową Kolei Wilhelma, prowadzącej z Nędzy przez Rybnik i Orzesze[34]. W ramach rozbudowy sieci kolejowej na początku XX wieku, 1 października 1904 roku otwarto trasę kolejową Ligota – Bielszowice – Gliwice, a 2 listopada 1912 roku odcinek Ligota – Podlesie – Tychy[76]. Powstał także nowy, trzeci wówczas, gmach ligockiego dworca kolejowego, który wzniesiono z konieczności obsługi wzrastającego ruchu pielgrzymkowego do panewnickiego klasztoru oraz rozwijającego się przemysłu w Ligocie[77]. Lata 80. i 90. XX wieku to czas stopniowego ograniczania i zawieszania przewozów osobowych. 25 września 1994 roku zawieszono połączenia pasażerskie na odcinku Katowice Ligota – Katowice Murcki – Tychy, a 1 czerwca 1997 roku na trasie Katowice Ligota – Ruda Kochłowice – Gliwice[78].
Publiczny transport zbiorowy w granicach Ligoty realizowany jest wyłącznie w formie połączeń autobusowych organizowanych przez Zarząd Transportu Metropolitalnego (ZTM)[79], zaś głównym operatorem linii przebiegających przez teren dzielnicy jest PKM Katowice[80]. Na początku 2023 roku z przystanku Ligota Poleska odjeżdżało 15 linii autobusowych (w tym 2 nocne), z przystanku Ligota Medyków 11 linii (w tym 2 nocne), a z przystanku Stara Ligota Załęska także 11 linii (w tym 2 nocne)[81]. Autobusy te zapewniają połączenia zarówno do innych części Katowic, jak i też do innych miast Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, w tym do Chorzowa, Rudy Śląskiej czy Gliwic[82].
Naprzeciw dworca kolejowego stacji Katowice Ligota, u zbiegu ulic Panewnickiej i Franciszkańskiej, znajduje się Centrum Przesiadkowe Ligota. Jest wyposażone w stanowiska autobusowe, parking dla rowerów i dla 110 samochodów, miejsca dla taksówek, stację rowerów miejskich i punkt Kiss & Ride[83].
Architektura i urbanistyka
Podsumowanie
Perspektywa
Pierwotnie zabudowa Ligoty rozwijała się w rejonie dzisiejszej Starej Ligoty (rejon współczesnych ulic: Ligockiej, Załęskiej, Hetmańskiej i Rolnej)[84]. W XVIII budownictwo Ligoty miało charakter rozproszony[85]. Mapa Christiana Friedricha von Wrede z 1749 roku wskazuje, iż zabudowa Ligoty w tym czasie dalej koncentrowała się w rejonie Starej Ligoty, zaś na terenach nowej Ligoty rósł wówczas las[86]. Według mapy Pruskiego Sztabu Generalnego z 1827 roku istniały trzy skupiska zabudowy Ligoty, pozostając nadal osadą rozproszoną. Najliczniejsze było w części północnej i obejmowało 13 zagród. Drugie znajdowało się pomiędzy północnym brzegiem Kłodnicy a drogami na linii wschód-zachód, a trzecie w rejonie młyna przy moście przez Kłodnicę. W tym czasie wśród obiektów gospodarczych zaznaczono dwa młyny, wapiennik oraz kamieniołom[35]. Według mapy generalnej księstwa pszczyńskiego z lat 1863–1867 zabudowa Ligoty przekroczyła już linię Kłodnicy, kierując się na południe[86].
Na przełomie XIX i XX wieku uformowała się zwarta zabudowa o charakterze miejskim w rejonie ulicy Hetmańskiej w Starej Ligocie oraz w rejonie stacji kolejowej[87]. W Starej Ligocie, w otoczeniu szkoły przy ulicy Hetmańskiej, otwartej w 1880 roku, powstały wielorodzinne budynki – familoki. Podobna zabudowa została wzniesiona w rejonie ulic: Ligockiej, Szadoka, Załęskiej, Stromej i Filarowej w Szadoku. Większość z niej z uwagi na szkody górnicze i naturalną wymianę tkanki miejskiej została wyburzona[36]. Powstanie w Ligocie stacji kolejowej w znaczący sposób przyczyniło się do urbanizacji osady[35]. Obok stacji kolejowej powstały domy wypoczynkowe i restauracje w rejonie ulicy Franciszkańskiej, w tym willa dyrektora Ligockiej Fabryki Chemicznej[37]. W efekcie budowy w Panewnikach kompleksu klasztoru i bazyliki franciszkanów w latach 1903–1908 centrum Ligoty zaczęło się przesuwać na południe od Kłodnicy, a granice zabudowy pomiędzy Ligotą a Panewnikami zaczęła się zacierać[88].
Po północnej stronie ulicy Panewnickiej, w latach międzywojennych Dyrekcja Kolei Państwowych w Katowicach wybudowała osiedle dla swoich pracowników (rejon ulic Emerytalnej i Zgody)[88]. Budowę osiedla rozpoczęto na przełomie lat 20. i 30. XX wieku[89]. W Starej Ligocie w latach 30. XX wieku w rejonie ulic Wozaków, Filarowej, Pokładowej i Rębaczy powstało osiedle robotnicze dla górników kopalni „Wujek”[89].
W latach międzywojennych w Nowej Ligocie wzniesiono nowe założenie urbanistyczne. Powstała tutaj kolonia jednorodzinnych domów urzędniczych. Tereny pod budowę kolonii Urząd Wojewódzki zakupił do dyrekcji kopalń księcia pszczyńskiego w 1929 roku[90]. Kolonia budowana od 1936 roku była zaplanowana jaki modelowa dzielnica mieszkaniowa przemysłowego miasta i powstawała według zasad nowoczesnej urbanistyki z zastosowaniem nowoczesnych form architektury. Plan kolonii nawiązywał do idei miasta-ogrodu i otrzymał szachownicowy układ ulic nazwanych od ówczesnych regionów Polski[91].
W 1941 roku z inicjatywy niemieckiego okupanta w Nowej Ligocie rozpoczęto budowę nowych budynków wielorodzinnych – tzw. „stodół”. Osiedle obejmowało rejony ulic Bronisławy, Warmińskiej i Śląskiej. Składają się na nie dwukondygnacyjne budynki kryte dachem dwuspadowym[92].
Nasilenie rozwoju architektoniczno-urbanistycznego Ligoty nastąpiło w okresie PRL-u. W latach 50. XX wieku zaczęto zabudowywać tereny ulic Panewnickiej, Piotrowickiej, Kołobrzeskiej i Zielonogórskiej. W I etapie powstały wokół prostokątnych placów czteropiętrowe bloki[93], wybudowane w latach 50. XX wieku w stylu socrealizmu[92]. Jednym z tych placów jest plac Miast Partnerskich, a swoją nazwę zyskał w 2010 roku[94]. W II etapie wzniesiono pierwsze, eksperymentalne bloki z wielkiej płyty[93]. Powstały w latach 1963–1965 w obrębie ulic Świdnickiej, Koszalińskiej oraz obok ligockiego dworca kolejowego. W tym też okresie powstał też nowy budynek dworca kolejowego, zastępując dotychczasowy[52]. W III etapie rozwoju Nowej Ligoty wzniesiono wieżowce mieszkalne[93].
W 1959 roku z okazji planowanej wizyty Nikity Chruszczowa specjalnie dla niego zamówiono u architekta Augustyna Boronia plany nowoczesnej na owe czasy rezydencji, którą następnie wzniesiono w lesie otaczającym Ligotę. Sam Chruszczow nigdy budynku nie widział, gdyż w związku z nieudanym zamachem na niego do jakiego doszło w Sosnowcu zmieniono plany wizyty i dygnitarz nocował gdzie indziej. Od lat 70. XX wieku do 1995 roku mieściła się w nim Klinika Endokrynologii Dziecięcej[95].
Z uwagi na szkody górnicze część zabudowy Starej Ligoty ulegała powolnej degradacji. W miejscu po wyburzonych domach[52] w latach 60. XX wieku w rejonie ulic Ligockiej i Filarowej wybudowano kilkupiętrowe bloki mieszkalne[96], a w latach 70. XX wieku wieżowce mieszkalne powstały w rejonie ulicy Ligockiej, a niskie i wysokie bloki w rejonie ulic Wodospady, Grzyśki i Hetmańskiej[97].
Od połowy lat 90. XX wieku nasilił się proces stopniowej renowacji zabudowy Ligoty – głównie termomodernizacji. Do udanych modernizacji zalicza się m.in. budynek dworca kolejowego na stacji Katowice Ligota, gmach Miejskiego Domu Kultury „Ligota” w Katowicach czy Filii nr 7 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach[98]. Nowe inwestycje to poza pojedynczymi domami jednorodzinnymi głównie budynki handlowo-usługowe w rejonie ulic Ligockiej, Piotrowickiej i Armii Krajowej[98]. Wzniesiono też kilka większych osiedli mieszkaniowych. Na krańcach Starej Ligoty, w rejonie ulic Kijowskiej, Braci Mniejszych i bp. T. Szurmana zostało wybudowane osiedle Franciszkańskie[99]. Budowę osiedla rozpoczęto w 2014 roku[100]. Wzniesiono również osiedle Książęce, które składa się z kilku czterokondygnacyjnych bloków wielorodzinnych[98].
Kultura
Podsumowanie
Perspektywa
Tradycje zorganizowanej działalności kulturalnej w Ligocie sięgają początków XX wieku. Wówczas to powstał chór „Lutnia”, działający w latach 1910–1954. Początkowo nosił on imię Stanisława Wyspiańskiego, a później im. Piotra Maszyńskiego[101]. W latach międzywojennych w Ligocie działała biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych. W 1935 roku ligocka filia posiadała 1330 tomów, z których korzystało wówczas 346 czytelników[102]. W budynku przy ulicy Piotrowickiej 90, gdzie dawniej mieściła się restauracja St. Mandeckiego, a potem J. Jesielli, w połowie lat 50. XX wieku (lub w latach 30. XX wieku[103]) rozpoczęło działalność kino „Bajka”[104]. W czasach Polski Ludowej przez krótki czas funkcjonował Zakładowy Dom Kultury przy zakładzie „PEMUG”, który zajmował pomieszczenia po dawnej restauracji Hildebrandt[105].
Historia Miejskiego Domu Kultury „Ligota” sięga 1982 roku. W tym czasie kierująca jednym ze Społecznych Ognisk Muzycznych Elżbieta Jasiok uzyskała budynek na siedzibę ogniska oraz filię Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach przy ulicy Franciszkańskiej. Rok później utworzono Miejski Dom Kultury. W latach 1986–1991 działał tam Teatr GuGalander, z którego wywodzą się Kabaret Mumio oraz Teatr Gry i Ludzie[106]. W MDK „Ligota” odbywają się różnego rodzaju zajęcia dla dzieci, dorosłych i seniorów. Spośród zajęć stałych na początku 2023 roku organizowano tutaj m.in.: zajęcia plastyczne dla dzieci, malarskie dla dzieci i młodzieży, nauki gry na instrumentach muzycznych, lekcje śpiewu, zajęcia z ceramiki dla dzieci i dorosłych, zajęcia teatralne dla dzieci i dorosłych czy lekcje zumby. Działa tu też m.in. grupa malarska „Impast” i zespół marżonetek „Akcent”[107].
Od 1995 roku Miejski Dom Kultury „Ligota” w Katowicach zaczął organizować rokrocznie w maju Święto Kwitnących Głogów – cykliczną imprezę plenerową, na której prezentowano swoje osiągnięcia artystyczne, a także odbywały się parady orkiestr, teatry uliczne i występy estradowe[108]. Wydarzenie to odbywa się przy amfiteatrze w Zadolu[109].
Na terenie Ligoty funkcjonują, według stanu z połowy 2023 roku, trzy filie Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach: Filia nr 5 (ul. Braci Mniejszych 2)[110], Filia nr 7 (ul. Franciszkańska 25)[111] i Filia nr 32 (ul. Grzyśki 19a)[112].
Oświata i instytucje
Podsumowanie
Perspektywa
Pierwotnie uczniowie z Ligoty uczęszczali do szkoły w Mikołowie. Pierwsza zaś wzmianka o placówce przy parafii św. Wojciecha pochodzi z 1575 roku[113]. Z tej szkoły uczniowie Ligoty korzystali zaś w wyjątkowych wypadkach[114]. W 1819 roku w nowym budynku szkolnym rozpoczęła działalność szkoła w Piotrowicach, a w koszt jej wybudowania dołożyły się również gmina Ligota. W 1824 roku do tej placówki uczęszczały 36 z Ligoty[115]. W 1874 roku mieszkańcy Ligoty wystąpili o zezwolenie na budowę własnej szkoły powszechnej[36]. Budowę placówki przy ulicy Hetmańskiej 1 w Starej Ligocie[42] rozpoczęto w 1879 roku i zakończono rok później[36]. Przy tej samej ulicy w latach 1904 i 1912 powstały kolejne budynki szkolne[38].
W 1938 roku oddano do użytku budynek szkoły przy ulicy Panewnickiej 13. W dniu 26 stycznia 1939 roku rozpoczęła w niej działalność Publiczna Szkoła Powszechna nr 21, przeniesiona z ulicy Hetmańskiej[116], a w 1959 roku otrzymała numer 7, stając się Szkołą Podstawową i Liceum Ogólnokształcącym. Rozdział szkół nastąpił 1 września 1966 roku[117] i od tego momentu placówka jest siedzibą VII Liceum Ogólnokształcącego im. Harcerzy Obrońców Katowic w Katowicach[118].
W 1952 roku rozpoczęto budowę gmachu Szkoły Podstawowej nr 34 im. M. Kopernika przy ulicy Zielonogórskiej 3, a naukę w niej zainaugurowano jesienią 1956 roku[77]. W 1959 roku powstała Szkoła Podstawowa nr 35. Była to jedna z Tysiąclatek[94]. Szkoła Podstawowa nr 64 im. Ratowników Górskich w Katowicach przy ulicy Medyków 27 powstała w 1966 roku także jako jedna z „Tysiąclatek”[119]. W wyniku reformy oświaty z 1999 roku część szkół na terenie miejscowości przekształcono w gimnazja[120]. Były to:
- Szkoła Podstawowa nr 35 – Gimnazjum nr 21[120] (w Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 21 w Katowicach)[121],
- Szkoła Podstawowa nr 64 – Gimnazjum nr 23[120] (w Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 23 w Katowicach)[122].
Później zespoły te likwidowano, przekształcając je w samodzielne gimnazja. W 2000 roku Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 21 w Katowicach przekształcono w Gimnazjum nr 21 w Katowicach, zaś 3 grudnia 2004 roku szkole nadano imię Adeli Korczyńskiej[121]. W 2004 roku Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 23 w Katowicach przekształcono w Gimnazjum nr 23 w Katowicach[122]. W 2019 roku w wyniku kolejnej reformy oświaty Gimnazjum nr 21 im. A. Korczyńskiej w Katowicach przekształcono w Szkołę Podstawową nr 35 z Oddziałami Dwujęzycznymi im. A. Korczyńskiej w Katowicach[121], zaś wcześniej, bo 1 września 2017 roku Gimnazjum nr 23 Oddziałami Integracyjnymi im. Ratowników Górskich w Katowicach przekształcono w Szkołę Podstawową im. Ratowników Górskich w Katowicach[123].
W połowie 2023 roku na terenie Ligoty swoją siedzibę miały następujące placówki oświatowe (szkoły podstawowe i wyższe szczeble edukacji):
- Szkoły podstawowe:
- Niepubliczna Szkoła Podstawowa „aAcademy” (ul. Zielonogórska 1)[124],
- Niepubliczna Szkoła Podstawowa „Wesołe Słoneczka” (ul. Hetmańska 7)[125],
- Szkoła Podstawowa nr 61 im. Polskich Kawalerów Maltańskich Specjalna w Katowicach (ul. Kołobrzeska 8)[126],
- Szkoły średnie:
- VII Liceum Ogólnokształcące im. Harcerzy Obrońców Katowic w Katowicach (ul. Panewnicka 13)[127],
- Zespoły szkół:
- Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 14 w Katowicach (ul. Zielonogórska 23)[128]:
- Miejskie Przedszkole nr 15 z Oddziałami Integracyjnymi w Katowicach (ul. Zielonogórska 23)[129],
- Miejskie Przedszkole nr 76 w Katowicach (ul. Kołobrzeska 20)[130],
- Miejskie Przedszkole nr 89 w Katowicach (ul. Zadole 26a)[131],
- Szkoła Podstawowa nr 35 z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Adeli Korczyńskiej w Katowicach (ul. Zielonogórska 23)[132],
- Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 15 w Katowicach (ul. Zielonogórska 3)[133]:
- Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 14 w Katowicach (ul. Zielonogórska 23)[128]:
Przy ulicy Medyków na pograniczu Ligoty i Panewnik znajduje się kompleks instytucji opieki zdrowotnej: Górnośląskie Centrum Zdrowia Dziecka im. św. Jana Pawła II (jeden z największych szpitali dziecięcych w Polsce, otwarty 29 maja 1999 roku; ul. Medyków 16) oraz Uniwersyteckie Centrum Kliniczne im. prof. Kornela Gibińskiego (funkcjonujący pierwotnie jaki Centralny Szpital Kliniczny od 19 sierpnia 1974 roku[119]; jedna z dwóch placówek; ul. Medyków 14[136]). Są to szpitale Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach[137].
Religia
Największą wspólnotą religijną w Ligocie jest kościół rzymskokatolicki. Pierwotnie rzymskokatoliccy wierni z terenów Ligoty przynależeli do parafii św. Wojciecha w Mikołowie, będącej częścią dekanatu pszczyńskiego od połowy XIV wieku[138]. W 1914 roku franciszkanie z Panewnik przejęli duszpasterstwo w Panewnikach, Ligocie i Piotrowicach, jednak bez tworzenia odrębnej wspólnoty parafialnej, która została powołana 1 września 1933 roku jako kuracja, a 12 lutego 1934 roku jaki pełnoprawna parafia[139].
Według stanu z połowy 2023 roku na terenie dawnej gminy Ligota żadna parafia rzymskokatolicka nie ma swojej siedziby, a wierni tego wyznania należą do położonych po sąsiedzku parafii: św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Panewnikach[140], św. Rodziny i św. Maksymiliana Kolbego w Brynowie[141] i Matki Bożej Różańcowej w Zadolu[142].
W Ligocie w tym czasie siedziby miały następujące placówki innych wyznań i obrządków:
- Buddyjski Ośrodek Medytacyjny w Katowicach (ul. Kredytowa 8/10)[143],
- Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w Katowicach (ul. Franciszkańska 19/1)[144].
Sport i rekreacja
Podsumowanie
Perspektywa
Początkiem zorganizowanej działalności sportowej w Ligocie stała się akcja Volks- und Jungendspiele. Rozwijała się ona zwłaszcza od 1910 roku, po tym jak jej protektorem stał się książę pszczyński. W Ligocie akcja ta odegrała pionierską rolę w kształtowaniu się zorganizowanej kultury fizycznej[145]. W programie ligockiego ruchu Turn- und Sportverein były: palant, piąstkówka i tamburyno[146]. Działalność rekreacyjna zaczęła się rozwijać od początku XX wieku, kiedy to nad Kłodnicą w Ligocie zaczęły pojawiać się tzw. ludowe kąpieliska[147].
Po I wojnie światowej powstały pierwsze polskie organizacje kultury fizycznej na terenie współczesnej dzielnicy[148]. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Ligota zostało założone 14 marca 1920 roku z inicjatywy Augustyna Świtały. W 1935 roku liczyło ono 62 członków[149]. W 1924 roku w Ligocie został założony klub sportowy „Ligocianka” Ligota, reaktywowany w 1945 roku. Klub ten dysponował boiskiem przy ulicy Książęcej, a w klubie prowadzono sekcje piłki nożnej (w 1938 roku klub awansował do Ligi Śląskiej), hokeja na lodzie i teatralną[150]. W latach 1922–1939 w Ligocie działało łącznie 8 organizacji sportowych[151].
BKS Sparta Katowice został założony w 1946 roku jako Tęcza Katowice. Pod swoją obecną nazwą działa od 1956 roku. Działał on początkowo przy Wojewódzkim Zrzeszeniu Sportowym. W klubie prowadzono sekcje: akrobatyki sportowej, gimnastyki sportowej, koszykówki, piłki nożnej, piłki ręcznej, podnoszenia ciężarów siatkówki i skoków do wody[152]. Siedziba klubu znajduje się przy ulicy St. Żeromskiego 4[153].
W latach 1959–1964 działał Klub Sportowy „Budowlani” Ligota (w tacha 1956–1958 jako KS „Elektrobudowa”), uważany za jednego ze spadkobierców Ligocianki Ligota. W 1964 roku nastąpiła fuzja klubu ze Spartą Katowice. W Budowlanych Ligota działały sekcje: piłki nożnej, podnoszenia ciężarów i siatkówki mężczyzn[154].
Ludzie urodzeni w Ligocie
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.