Loading AI tools
tajna organizacja wojskowa działająca w latach 1914–1921 Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Polska Organizacja Wojskowa (POW) – tajna organizacja wojskowa działająca w latach 1914–1921, początkowo na terenie Królestwa Polskiego, potem także w Rosji i innych ziemiach zaboru rosyjskiego oraz na terenie zaboru austriackiego. Związane z nią były luźno Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego, a także Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska oraz Polska Organizacja Wojskowa Litwy Kowieńskiej.
.jpg)
_(cropped).jpg)
Przez cały okres swego istnienia organizacja uznawała polityczne i wojskowe zwierzchnictwo Józefa Piłsudskiego, który był komendantem głównym POW[1]. Po kryzysie przysięgowym i aresztowaniu Piłsudskiego[1], jesienią 1917 komendantem głównym POW został najstarszy stopniem spośród pozostałych na wolności oficerów I Brygady, płk Edward Śmigły-Rydz; do grudnia 1917 utworzono Komendę Główną. Linię polityczną obozu piłsudczykowskiego ustalać zaś miał powstały latem 1917 ściśle zakonspirowany Konwent Organizacji A. Na czele prac politycznych Konwentu stał Jędrzej Moraczewski, na czele prac wojskowych – płk Edward Śmigły-Rydz.
Komendanci główni:
Przed wybuchem I wojny światowej na terenie Warszawy działały dwa środowiska prowadzące prace wojskowe związane z irredentą antyrosyjską. Były to Polskie Drużyny Strzeleckie kierowane przez Aleksandra Tomaszewskiego i liczące ok. 400 osób oraz Związek Walki Czynnej kierowany przez Romana Wegnerowicza i skupiający około 300 członków[2]. Z inicjatywy przybyłych w początkach sierpnia 1914 z Galicji – Karola Rybasiewicza (PDS) i Adama Koca (ZWC), po rozmowach 10 sierpnia nastąpiło połączenie obydwu organizacji. Na czele nowej struktury stanął Karol Rybasiewicz, a jego zastępcą został Adam Koc. Organizacja uznała zwierzchnictwo Józefa Piłsudskiego jako komendanta Wojsk Polskich. Od niego też oczekiwano rozkazów. W tym pierwszym okresie istnienia organizacji używającej nazwy Polski Związek Wojskowy koncentrowano się głównie na szkoleniu wojskowym, gromadzeniu broni oraz pracach wywiadowczych[3]. Przygotowywano się również do działań na wypadek zajęcia przez Niemców Warszawy w październiku 1914[4]. Organizacja weszła w skład Zjednoczenia Organizacji Niepodległościowych[5]. W tym czasie Piłsudski popierając warszawską inicjatywę skierował do Warszawy 13 października 1914 swojego emisariusza, a zarazem nowego komendanta ppor. Tadeusza Żulińskiego. To on właśnie po objęciu dowództwa 22 października 1914 nadał nazwę organizacji – Polska Organizacja Wojskowa[6].
Nowy komendant opracował zgodnie z wytycznymi Piłsudskiego Deklarację POW która stała się jej najważniejszym dokumentem programowym. Jednoznacznie stwierdzano w nim, że „celem POW jest zdobycie niepodległości Polski drogą walki zbrojnej”. Za głównego przeciwnika na tym etapie uznawano imperium rosyjskie. Znamiennym było, że artykuł 2 podkreślał tymczasowość frontu antyrosyjskiego i nie wykluczał tym samym podjęcia walki przeciwko innym zaborcom. Jednocześnie podkreślano, że „POW jest organizacją apolityczną grupującą ludzi różnych przekonań i może podlegać jedynie Rządowi Narodowemu”. W Deklaracji podkreślano związki łączące POW z Legionami Polskimi walczącymi przeciw Rosji[7]. W tym czasie POW weszła do Unii Stronnictw Niepodległościowych w której władzach zasiadał także Tadeusz Żuliński, ale współpracowano także ze środowiskiem Konfederacji Narodowej Polskiej i Blokiem Centrum. Już w pierwszych miesiącach działalności POW zbudowała podstawową siatkę organizacyjną która stała się bazą jej dalszego rozwoju (zob. niżej struktura organizacyjna). Rozpoczęto także działalność konspiracyjną w Wilnie, Moskwie i Petersburgu. POW prowadziła szkolenie wojskowe młodzieży oraz działalność wywiadowczo-dywersyjną na tyłach wojsk rosyjskich. W tym celu powołano do życia Oddział Lotny Wojsk Polskich (zob.) podporządkowany bezpośrednio Żulińskiemu.
Schemat struktury organizacyjnej w tym okresie regulowała „Deklaracja POW” wydana przez komendanta Tadeusza Żulińskiego, ps. Roman Barski w październiku 1914. Zgodnie z nią na czele organizacji stał komendant „mianowany przez Komendę Główną Legionów Polskich”[8]. Komendantowi bezpośrednio podlegał wydział bojowy, zaś pozostałą częścią organizacji kierował za pomocą „zastępców i pomocników” którzy odpowiadali za poszczególne działy aktywności POW. Wchodzili oni w skład Komendy POW (zwanej też wówczas Polską Komendą Wojskową). Jej członkami poza kolejnymi komendantami ppor. Tadeuszem Żulińskim, Aleksandrem Sulkiewiczem, ps. „Michał” i mjr. Michałem Żymierskim byli: Karol Rybasiewicz ps. „Wilczyński”, Aleksander Tomaszewski, ps. „Wysocki”, Konrad Libicki ps. Buyno”, Adam Koc ps. „Witold” oraz Maria Kwiatkowska ps. „Ella”[9], a także dowódcy Oddziału Lotnego Wojsk Polskich[10]. W pracach Komendy uczestniczyli także emisariusze Józefa Piłsudskiego przedostający się przez linię frontu[11].
Polska Organizacja Wojskowa działała wówczas jedynie „na terenach zajętych przez wojska rosyjskie”. Obszar ten był podzielony na okręgi. Ich dowódcy posiadający bardzo dużą samodzielność odpowiadali za rozwój liczebny oraz za zapewnienie podstaw materialnych dla działalności POW. Na początku 1915 istniały cztery okręgi: warszawski (Adam Koc, Bogusław Miedziński, ps. „Świtek”), lubelski (Andrzej Turczyński-Brenner, ps. „Mieczysław II” i Tadeusz Herfurt ps. „Armak”, radomski (Karol Rybasiewicz) i siedlecki (Bogusław Miedziński, Józef Korczak ps. „Piotr”). Ponadto na prawach okręgu działały komendy POW w Petersburgu, Kijowie i Wilnie. Podstawową organizacjami miały być komendy miejscowe. Ich dowódcy zajmowali się werbunkiem nowych członków i ich wojskowym szkoleniem. W miarę rozwoju organizacji dopuszczano możliwość by kilka komend miejscowych tworzyło komendę obwodową. W tym czasie najsłabszą działalność przejawiały właśnie komendy miejscowe, stąd POW aż do końca omawianego okresu nie reprezentowała poważniejszej siły wojskowej[11]. Podanie dokładnej liczby członków POW w tym okresie jest niemożliwe. Według danych Komendy POW w czerwcu 1915 liczba członków wynosiła wówczas 1100 osób, z czego najwięcej w okręgu lubelskim (400 osób) i warszawskim (260 osób)[12]. Niektórzy przedwojenni autorzy zaliczali do członków POW wszystkich tych którzy w sierpniu 1915 zgłosili się do I Brygady Legionów – i w ten sposób szacując liczebność organizacji na ok. 4 tysiące osób[13]. Liczba ta niewątpliwie jest zawyżona i obejmuje nie tylko zaprzysiężonych członków organizacji, lecz także szerokie grono jej sympatyków, które zdecydowało się zasilić szeregi legionowe. Praktycznie w wyniku mobilizacji niemal wszystkich zaprzysiężonych i zdolnych do służby wojskowej członków latem 1915 organizacja przestała istnieć. Dotychczasową działalność nadal prowadziły odcięte linią frontu komendy na terenie Rosji i Ukrainy.
Po zajęciu Królestwa przez państwa centralne, większość członków POW wstąpiła do Legionów Polskich, a organizacja działała półlegalnie. Jej polityczną reprezentacją w tym okresie pozostawał najpierw Komitet Naczelny Zjednoczonych Stronnictw Niepodległościowych, a następnie Centralny Komitet Narodowy, które próbowały w oparciu o współpracę z państwami centralnymi zbudować podstawy niepodległego państwa polskiego – rząd i armię polską[14]. Podstawą programową tej działalności miała być sformułowana przez Józefa Piłsudskiego koncepcja licytacyjna sprawy polskiej[15]. Stąd Piłsudski wstrzymał wstępowanie członków POW do Legionów, postanawiając odbudować i rozbudować organizację. Miała ona służyć Piłsudskiemu jako karta przetargowa w rokowaniach z państwami centralnymi w sprawie powołania armii i rządu polskiego. POW tym samym miała się stać alternatywą dla Legionów i stać się podstawą dla tworzonej pod egidą Tymczasowej Rady Stanu armii polskiej. O półlegalnym charakterze działalności POW w tym czasie może świadczyć odbycie 29 kwietnia 1917 w Zielonej pod Wawrem dużych ćwiczeń POW. Uczestniczył w nich między innymi Józef Piłsudski, Stefan Pomarański, Tadeusz Kasprzycki, Janusz Jędrzejewicz, Wacław Jędrzejewicz, Henryk Krok-Paszkowski i Janusz Gąsiorowski oraz inni członkowie Komendy Naczelnej POW. Rewolucja w Rosji, która spowodowała m.in. daleko idące deklaracje nowych władz rosyjskich wobec sprawy polskiej, a zarazem niechęć państw centralnych do dania Polakom rzeczywistych koncesji politycznych. spowodowały, że prowadzona pod egidą Centralnego Komitetu Narodowego polityka zakończyła się fiaskiem[16].
W związku ze zmianą strategii lewicy niepodległościowej po zajęciu całego Królestwa od jesieni 1915 podjęto działania na rzecz odbudowy struktur POW. Zadanie to powierzył Józef Piłsudski nowemu od 14 września 1915. Naczelnemu Komendantowi organizacji kapitanowi Tadeuszowi Kasprzyckiemu. Proces ten jednak z powodu braków kadrowych następował jednak powoli i aż do wiosny 1916 nie udało się wyjść poza fazę wstępnych prac organizacyjnych. Wysiłki w tym czasie skoncentrowano na wzroście liczebnym szeregów, mniej zwracając uwagę na budowę sformalizowanej struktury organizacji. W okresie od kwietnia do sierpnia 1916 udało się ujednolicić wreszcie normy organizacyjne. Bezpośrednią działalnością POW kierowała Komenda Naczelna, od kwietnia 1916 podzielona na trzy komisje: szkolną[17], wydawniczą[18] i organizacyjną[19]. Od drugiej połowy 1916 Kasprzycki kierował zarówno KN, jak i całą organizacją przy pomocy Ścisłego Sztabu do którego wchodzili: zastępca Komendanta Naczelnego – Kazimierz Sawicki, ps. „Zawisza”, referent polityczny – Walery Sławek, ps. „Gustaw” i adiutant Komendy Naczelnej – Bogusław Miedziński ps. „Świtek”[20]. Komendzie Naczelnej podlegały komendy okręgowe których organizację ukończono wiosną 1916 roku. Ich liczna początkowo wynosiła jedenaście (mniej więcej odpowiadały one dawnym guberniom), jednak w miarę rozrostu organizacji liczba ich rosła, by na jesieni 1916 osiągnąć liczbę dziewiętnastu, zaś wiosną 1917 dwadzieścia jeden, gdyż z okręgu VI kieleckiego wydzielono okręg VI a – miechowski, a z VIII lubelskiego okręg VIII a – zamojski.
| Okręgi Polskiej Organizacji Wojskowej (jesień 1916)[21] | ||
|---|---|---|
| Nr | Okręg | Terytorium – powiaty |
| I | Warszawa | miasto Warszawa |
| I a | warszawski | błoński, gostyniński, grójecki, kutnowski, łowicki, nieszawski, nowomiński, płoński, radzymiński, skierniewicki, sochaczewski, warszawski i włocławski, garwoliński, rawski |
| II | płocki | ciechanowski, lipnowski, mławski, płocki, przasnyski, rypiński, sierpecki |
| II a | pułtuski | pułtuski |
| III | kaliski | kaliski, kolski, koniński, słupecki, turecki, |
| IV | łódzki | miasto Łódź, pow. łódzki, łaski, brzeziński, łęczycki, sieradzki |
| V | piotrkowski | piotrkowski, radomszczański |
| V a | częstochowski | częstochowski, wieluński |
| V b | Zagłębie | będziński |
| VI | kielecki | jędrzejowski, kielecki, miechowski, olkuski, pińczowski, stopnicki, włoszczowski. |
| VII | radomski | iłżecki, kozienicki, koński, opatowski, opoczyński, radomski, sandomierski |
| VIII | lubelski | biłgorajski, chełmski, hrubieszowski, janowski, krasnostawski, lubartowski, lubelski, puławski, tomaszowski i zamojski, włodawski |
| IX | siedlecki | bialski, konstantynowski, łukowski, radzyński, siedlecki, sokołowski, węgrowski, |
| X | łomżyński | kolneński, łomżyński, makowski, mazowiecki, ostrołęcki, ostrowski, szczuczyński |
| XI | wileński | bez wyraźnie określonego terytorium |
Szybki rozwój struktur okręgowych połączony z ogólną rozbudową organizacji spowodował kolejne zmiany. W sierpniu 1916 dla sprawniejszego zarządzania POW utworzono wyższe jednostki organizacyjne, nazywane grupami okręgów. Obejmowały one: grupa A: okręgi I (Warszawa) i II a (pułtuski), grupa B: okręgi Ia (warszawski) II (płocki), grupa C: okręgi III (kaliski) i IV (łódzki), grupa D: V a (częstochowski) i Vb (Zagłębie), grupa E: okręgi V (piotrkowski), VI (kielecki), VII (radomski). Pozostałe okręgi: lubelski, siedlecki, łomżyński i wileński podlegały nadal bezpośrednio Komendzie Naczelnej. Rozwój liczebny organizacji wpłynął także na zmiany w strukturze samych okręgów, podzielonych od tej pory na obwody (obejmujące w zasadzie obszar jednego powiatu) którym podlegały komendy lokalne (większość z nich obejmowała działalnością miasto lub gminę). Komendy Lokalne prowadziły działalność za pomocą jednostek takich jak sekcje, plutony i kompanie. Najniższą komórką organizacyjną była sekcja licząca osiem osób. Ponadto w każdym okręgu od końca 1915 tworzono odrębne oddziały żeńskie[22].
Według danych Komendy Naczelnej POW organizacja w lipcu 1916 liczyła 5057 członków[23]. Jej liczebność jednak szybko rosła w drugiej połowie 1916. Na przełomie 1916/1917 roku według danych Komendy Naczelnej POW do organizacji należało 36 oficerów, 46 podchorążych, 440 podoficerów i 10 700 szeregowych, czyli ponad 11 200 członków[24]. W ocenie Józefa Piłsudskiego POW pod koniec marca 1917 liczyła już ok. 15 tysięcy zaprzysiężonych członków[25]. Napływ tak dużej rzeszy nowych ludzi do POW stawiał na jednym z pierwszych miejsc kwestię utrzymania dyscypliny w szeregach organizacji, stąd w tym czasie w jej ramach powołano nową formacje Żandarmerię[26]. Spowodowało to także konieczność przeprowadzenia reorganizacji Komendy Naczelnej. Zmiany wprowadzano stopniowo i pod koniec marca 1917 Komenda zamiast poprzednich trzech komisji dzieliła się na pięć wydziałów, które z kolei dzieliły się na referaty i sekcje.
| Struktura Komendy Naczelnej Polskiej Organizacji Wojskowej (marzec 1917)[27] | ||
|---|---|---|
| Nr Wydziału | zakres kompetencji | referaty i sekcje |
| I | sprawy wewnętrzne | referat spraw ogólnych i wewnętrznych organizacji |
| referat inspekcji o objazdów | ||
| kancelaria Komendy Naczelnej | ||
| referat poczty | ||
| II | sprawy wydawnicze i szkolnicwo | referat spraw szkolnych, programów i inspekcji szkolenia |
| komisja wydawnicza a) redakcje pism „Strzelec”, „Przegląd Wojskowy”, b) sekcja administracji i techniki wydawnictw, c) sekcja kartograficzna | ||
| Biblioteka i komisja prac o charakterze naukowym (słownictwo wojskowe, projekty ustaw wojskowych) | ||
| szkoła oficerska w Warszawie | ||
| III | sprawy polityczne i wychowanie ideowe | referat polityczny |
| referat propagandy na rzecz wojskowości polskiej | ||
| dział legionowy i opieki nad żołnierzami i ich rodzinami | ||
| IV | sprawy mobilizacji i ewidencji personalnej | Centralne Biuro Ewidencyjne |
| Centralne Biuro ds. Mobilizacji | ||
| referat spraw personalnych | ||
| referat do spraw Pomocniczych Komitetów Wojskowych | ||
| referat sanitarny | ||
| referat szkół zawodowych | ||
| V | skarbowość | referat organizacji i kontroli rachunkowości |
| kasa centralna i pensje | ||
| sekcja Polskiego Skarbu Wojskowego | ||
Od maja do sierpnia 1917 stopniowo zlikwidowano grupy okręgów. Po ich zniesieniu dowództwo POW powołało do życia dwie Ekspozytury Komendy Naczelnej: jedną dla okupacji austro-węgierskiej w Lublinie (dowódca Bogusław Miedziński, ps. „Świtek”, a następnie Kazimierz Kierzkowski, ps. „Jurkowski”), a drugą dla niemieckiej w Warszawie (dowódca Tadeusz Kasprzycki, ps. „Mrowiński” a zastępca Jan Opieliński, ps. „Zdanowicz”)[28].
Po kryzysie przysięgowym w lipcu 1917 gros osób z kierownictwa POW zostało aresztowane i internowane do obozów w Szczypiornie i Głodówce, a reszta przeszła do konspiracji. Rozpoczął się nowy etap w działalności POW – walki z państwami centralnymi o niepodległą Polskę. Organizacja odbudowała swoje struktury organizacyjne po represjach, podjęła także działalność w Galicji oraz zintensyfikowała działalność na terenach ogarniętego rewolucją imperium rosyjskiego (zob. niżej). Przygotowywano także plany anty-okupacyjnego wystąpienia w Królestwie Polskim oraz wyzwolenia Galicji (Planami tymi nie została objęta KN 3 – Wschód). Jedną z oznak zmieniającej się sytuacji było od lutego 1918 wzmożenia akcji przeciw władzom i garnizonom wojsk państw centralnych. Do najbardziej spektakularnych akcji w tym czasie należała akcja ekspropriacyjna pod Bąkowcem koło Radomia (12 października 1918), podczas której zdobyto sumę 1 800 000 koron, a także przeprowadzona w okupacji niemieckiej tzw. krwawa środa, czyli akcja likwidacji konfidentów i żandarmów (16 października 1918). Ze względu na postępujący rozkład monarchii habsburskiej akcja wyzwalania ziem polskich rozpoczęła się w Galicji. Akcję tą kierował za zgodą władz POW płk Bolesław Roja, który opierając się przede wszystkim na polskich żołnierzach służących w armii austro-węgierskiej doprowadził do rozbrojenia garnizonów tej ostatniej w zachodniej części Galicji, we wschodniej bowiem władze przejęli Ukraińcy. Ze bardziej spektakularnych akcji POW na tym terenie można wymienić rozbrojenie garnizonu rzeszowskiego i przejęcie kontroli nad tym miastem. Zmobilizowane galicyjskie oddziały POW zostały w większości przez Roję wysłane na front pod Przemyślem. W tym samym czasie POW przystąpiła do rozbrajania wojsk okupacyjnych w okupowanej przez Austro-Węgry części Królestwa. Działano tu zarówno przeciw okupantom, ale także przeciwko agendom mianowanej przez okupantów Rady Regencyjnej również próbującym przejąć władzę na tym terenie. W wyniku akcji POW w ciągu kilku pierwszych dni listopada opanowała ona główne ośrodki okupacji Lublin, Radom, Kielce i większość jej obszaru. Zarazem POW wraz z Pogotowiem Bojowym PPS stało się głównymi formacjami powstałego Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie, a Komendant Główny POW Edward Rydz-Śmigły został jego ministrem. Sygnałem do rozbrojenia Niemców w generalnym gubernatorstwie warszawskim stał się przyjazd 10 listopada 1918 Józefa Piłsudskiego do Warszawy z internowania w Magdeburgu. Akcję tę przeprowadziła POW wspierana przez organizacje bojowe związane z PPS i NZR, a także inne organizacje m.in. dowborczyków. Na ogół rozbrojenie przeprowadzono ze względu na demoralizację armii niemieckiej bez większych problemów, jednak w kilku miejscowościach (Koło, Mława, Międzyrzecz) doszło do większych starć i rozlewu krwi. Po przejęciu władzy przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego i powstaniu rządu Jędrzeja Moraczewskiego członkowie POW stali się w wielu przypadkach kadrami tworzonych formacji wojskowych i policyjnych.
Po załamaniu się planów budowy armii polskiej oraz rozwiązania kwestii polskiej w oparciu o państwa centralne czego widomą odznaką stał się kryzys przysięgowy na organizację spadły dotkliwe represje. Były one tym bardziej dotkliwe że w po powstaniu TRS nastąpiło niemal całkowite rozkonspirowanie POW. Niemcy chcąc sparaliżować niebezpieczną dla nich organizację w połowie lipca 1917 aresztowali większość członków Komendy Naczelnej oraz znaczną część dowódców okręgów, stanowiło to około 90 osób[29]. Represje spowodowały znaczny paraliż decyzyjny w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej. Według przedwojennej Encyklopedii Wojskowej zamarła działalność w pięciu z istniejących 21 okręgów. Przetrwały tam zaledwie nieliczne punkty konspiracyjne[28]. Spadła także znacznie liczebność organizacji – pod koniec 1917 miała ona skupiać ok. 6 tysięcy osób[30]. W nowej sytuacji zmiany wymagały przede wszystkim struktury dowodzenia i zasady funkcjonowania POW. Zadanie to przypadło nowemu komendantowi głównemu – pełniącemu tę funkcję od października 1917 płk Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi. Przede wszystkim podjął on decyzję o ścisłym zakonspirowaniu organizacji – pośrednio wpłynęło to niewątpliwie na spadek liczebności POW, gdyż część z członków została w poprzednim okresie zdekonspirowana. Należy także podkreślić, że w największym stopniu represje dotknęły przede wszystkim obszar okupacji niemieckiej, w austriackiej zaś miały one stosunkowo niewielki zasięg. Edward Rydz-Śmigły powołał do życia nową strukturę Komendę Główną POW z siedzibą w Krakowie, której trzon stanowi byli oficerowie legionowi, m.in. Julian Stachiewicz (szef sztabu), Włodzimierz Bochenek, Władysław Bortnowski, Bolesław Wieniawa-Długoszowski, Adam Dobrodzicki, Julian Hersztal, Wacław Lipiński, Witold Skokołowski, Franciszek Studziński. Pod koniec 1917 w związku z rozpoczęciem akcji budowy struktur organizacyjnych w Galicji powołano do życia Komendę Naczelną POW nr 2. Jej komendantem został Władysław Bończa-Uzdowski, a szefem sztabu Mieczysław Więckowski[31]. Nowej dynamiki pracom organizacyjnym nadały wydarzenia z lutego 1918 roku, gdy przez Królestwo i Galicję przetoczyła się fala protestów skierowanych przeciwko postanowieniom traktatu brzeskiego. Te powszechne nastroje społeczne sprzyjały odbudowie stanu liczebnego organizacji jednoznacznie już w tym czasie kojarzoną z walką o niepodległą Polskę. Zjawiskiem który ułatwiał ten proces był napływ do organizacji byłych wojskowych zarówno walczących wcześniej w Legionach (od marca 1918 Niemcy rozpoczęli zwalnianie internowanych w Beniaminowie, Szczypiornie i Łomży), jak i w armiach zaborczych. W Galicji szeregi organizacji zaczęli także zasilać dezerterzy z armii austro-węgierskiej[32]. Ważnym posunięciem było wprowadzenie na początku 1918 trzech kategorii członkostwa – „A” (ścisła), – „B” (przygotowawcza) – „C” (rezerwowa). Oddzielny status posiadały ponadto członkinie oddziałów żeńskich. Udało się wiosną 1918 odtworzyć Komendę Naczelną POW nr 1 w Warszawie pod dowództwa Jana Opielińskiego. Od maja 1918 dzieliła się ona na 2 grupy wydziałów. Grupa „A” obejmowała pięć wydziałów: I (personalno-ewidencyjny), II (szkolny), III (łączności), IV (agitacji), V (skarbowy) zaś grupa „B” trzy: VI (wywiadu i działań czynnych), VII (intendentury), VIII (szkolenia specjalnego)[33].
Pod koniec października 1918 struktura organizacyjna POW przedstawiała się następująco[34]:
Istniał Centralny Oddział Lotny oraz oddziały lotne we wszystkich Komendach Naczelnych i wszystkich okręgach działających na ziemiach polskich – pełniły one funkcję oddziałów dywersyjnych.
Okręgi dzieliły się na obwody i podobwody. Oddziały zorganizowano w nich w sekcje, plutony i kompanie. Istotną rolę w konspiracji odgrywały kobiety – działało ponad 20 oddziałów żeńskich POW zrzeszających ponad 1000 członkiń – zajmowały się one wywiadem, działalnością kurierską, prowadzeniem prac biurowych w sztabach oraz kierowały produkcją fałszywych dokumentów w Biurach Paszportowych. Działała także służba bezpieczeństwa, żandarmeria i sądy POW. Organem prasowym POW był od 1916 tygodnik Rząd i Wojsko.
Proces likwidacji tak dużej struktury jaką stanowiła POW pod koniec 1918 był siłą rzeczy rozciągnięty w czasie. Zapoczątkował go rozkaz Edwarda Rydza-Śmigłego z 11 listopada, który wcielił członków POW na terenie Galicji, a także KN nr 4 do Wojska Polskiego. Zakończyły go decyzje dowódcy okręgu warszawskiego WP płk Kazimierza Sosnkowskiego (29 listopada 1918) i dowódcy okręgu łódzkiego generała Aleksandra Osińskiego (8 grudnia 1918) dokonujące tego samego na terenie byłej okupacji niemieckiej. Do ostatecznego rozwiązania licznych spraw pozostałych po zlikwidowanej organizacji w miejsce komend okręgowych utworzono komisje likwidacyjne[35]. Ocenia się, że z terenów obu okupacji zmobilizowano do Wojska Polskiego ok. 26 000 członków POW. Stali się oni podstawą kadrową dla tworzonych wówczas 1, 5, 9 pp Leg. oraz 11, 17, 18, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 32, 33, 34, 35, 36 pp[36].
Członkowie POW brali także udział w powstaniu wielkopolskim, sejneńskim i w powstaniach śląskich. W okresie międzywojennym organizacjami kombatanckimi zrzeszającymi byłych członków POW były: Polska Organizacja Wolności, a następnie od 1929 Związek Peowiaków oraz Związek Peowiaczek. Ten ostatni wraz ze Związkiem Legionistów wydawał w latach 1937–1939 kwartalnik „Żołnierz Legionów i POW” poświęcony historii tych formacji.
Początki działalności POW na tym terenie datują się na koniec 1914 roku kiedy pierwszy komendant Tadeusz Żuliński nawiązał kontakt ze środowiskami irredenty antyrosyjskiej na tym terenie i włączył je w struktury powstającej organizacji. W tym czasie na prawach okręgów funkcjonowały komendy POW w Petersburgu (Franciszek Skąpski ps. „Franciszek Doliwa”), w Kijowie (Józef Bromirski, ps.: Jot”) i Wilnie (Eugeniusz Dobaczewski). Głównym ośrodkiem prac POW w Rosji pozostawał ośrodek petersburski, którego dowódca Franciszek Skąpski został w lipcu 1915 mianowany przez Żulińskiego komendantem naczelnym POW na Rosję[37]. Jego rola wzrosła jeszcze po sierpniu 1915 roku gdy Królestwo zostało odcięte linią frontu od Rosji i Ukrainy. Prężnie rozwijał się także ośrodek kijowski, w którym na wzór warszawski utworzono szkołę oficerską dla 50 słuchaczy[38]. Po akcie 5 listopada doszło do podziału w POW działającej w imperium rosyjskim. Komendant naczelny Franciszek Skąpski chciał wówczas zaprzestania działalności wojskowej i podjęcia przez POW tylko aktywności politycznej. Z tym nie zgadzała się kijowska organizacja POW na czele z Józefem Bromirskim. W rezultacie nastąpiło zerwanie łączności w POW między Petersburgiem a Kijowem. W kwietniu 1917 na skutek interwencji emisariuszy z kraju odbudowano jedność organizacji[39].
Po reorganizacji POW przeprowadzonej w październiku 1917 całością prac w byłym imperium rosyjskim kierowała Komenda Naczelna nr 3 w Kijowie. Jej pierwszym komendantem był Józef Bromirski (październik 1917 – marzec 1918) następnymi: Bogusław Miedziński (marzec – lipiec 1918), Leopold Lis-Kula ps. „Jeleński” (lipiec – listopad 1918). Szefem sztaby KN 3 pozostawał Tadeusz Schaetzel. W 1918 w skład KN 3 wchodziły następujące okręgi A – Kijów, B – Odessa, C – Płoskirów, D – Żytomierz, E – Winnica, F – Równe, G – Mińsk Litewski, L – Moskwa-Petersburg, M – Charków[40].
Po likwidacji POW w Kongresówce i Galicji w listopadzie 1918 KN-3 POW została ulokowana w Warszawie podporządkowana Naczelnemu Dowództwu WP[41]. W l. 1918-1921 spełniała zadania wywiadowcze na tyłach wojsk sowieckich. W tym czasie komendantami naczelnymi byli Przemysław Barthel de Weydenthal, Henryk Józewski, Stefan Bieniewski. Od połowy 1920 roku podzielona była na tereny, a te z kolei na okręgi. Teren A – ukraiński (obejmował okręgi: kijowski i charkowski), Teren B – Zagłębie Donieckie, Teren C – czarnomorski (okręgi I – odeski, II – krymski, III besarabski); Teren D – bliskiego wschodu (okręgi: I – Konstantynopol, II – Tyflis), Teren E – kozacki (Rostów n. Donem) Ponadto istniały struktury w Moskwie (Bronisław Nakoniecznikow-Klukowski) oraz krajach bałkańskich[42]. Oprócz tych struktur, na wschodzie działała pod koniec 1918 przejściowo Komenda Naczelna POW nr 5 z siedzibą w Mińsku której podporządkowane były organizacje POW na Litwie i Białorusi. KN 5 dowodził Mikołaj Gołębiowski, ps. Ildefons Krynicki. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej przekazała on ludzi i sprzęt do Samoobrony Litwy i Białorusi[36]
Naczelny Wódz dekretem z 17 maja 1922 roku odznaczył Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari „za czyny w byłej POW na Wschodzie (KN III)” niżej wymienionych oficerów i szeregowych[43]:
W ZSRR Polacy związani z POW byli prześladowani. W latach 30. wielu z nich zostało aresztowanych przez NKWD i rozstrzelanych (tzw. sprawa POW).
W Warszawie znajduje się postawiony w 1933 Pomnik Poległych Żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej. Na fasadzie Pałacu Prezydenckiego w Warszawie 10 listopada 2010 z inicjatywy i przy udziale Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego umieszczono tablicę upamiętniającą zaciągnięcie przez polskich żołnierzy warty przed Pałacem w sierpniu 1915. Jest to rekonstrukcja tablicy wiszącej na budynku w latach 30. Tekst na niej zamieszczony jest następujący: „W tym miejscu stolicy w dniu 5 sierpnia 1915 roku po raz pierwszy od dnia 8 września 1831 stanął jawnie na warcie żołnierz polski z Batalionu Warszawskiego Polskiej Organizacji Wojskowej”[46].
9 maja 1937 w Czernelicy odsłonięto tablicę upamiętniejącą POW[47].
Pomniki poświęcone żołnierzom Polskiej Organizacji Wojskowej ustanowiono w Lądku – Borku[48], Sieradzu[49], Bełchatowie[50], Janowie Podlaskim[51], Dąbrówce Kościelnej[52], Ciechanowie[53], Dratowie[54], Wysokiem Mazowieckim[55], Urzędowie[56], Zagórowie-Osinach[57], Sobieszynie[58], Wilczogębach[59]. Tablicę pamiątkowe dot. POW znajdują się w Dąbiu[60], Iłży[61], Łukowie[62], Kazimierzu Dolnym[63], Zamościu[64], Słupcy[65], Mińsku Mazowieckim[66], Radzyminie[67], Mławie[68]. Imię Polskiej Organizacji Wojskowej noszą: Szkoła Podstawowa nr 172 w Warszawie, Szkoła Podstawowa w Ostrówku, w pow. wołomińskim, zaś imię Żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej Szkoła Podstawowa nr 3 w Bełchatowie. W 1990 przywrócono nazwę ulicy Polskiej Organizacji Wojskowej w Łodzi, uprzednio istniała w latach 1934–1939[69]. Ulice Polskiej Organizacji Wojskowej znajdują się ponadto w Radzyminie, Sieradzu, Włocławku, Sandomierzu, Żyrardowie, Legionowie, Grójcu, Piotrkowie Trybunalskim. W ramach obchodów 20-lecia obrony Lwowa uchwałą Rady Miasta Lwowa z 21 listopada 1938 przemianowano ulicę Kadecką na Peowiaków[70][71]. Obecnie ulice Peowiaków są w Lublinie i Zamościu. Imieniem POW nazwano także Park – Ogród w Sławnie.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
