From Wikipedia, the free encyclopedia
La mar Mediterranèa es una mar interiora situada entre Euròpa, Africa e Asia. Comunica a l'oèst amb l'ocean Atlantic per l'estrech de Gibartar, au nòrd-èst amb la Mar Negra per leis Estrechs dei Dardanèls e de Bosfòr e amb la Mar Roja per lo canau de Suèz. S'estend sus una superficia de 2,5 milions de quilomètres carrats.
Formada per lo raprochament dei placas tectonicas eurasiatica e africana, es una region geologicament activa. Pasmens, sa caracteristica geografica principala es son clima qu'entraïnèt lo desvolopament d'una agricultura especifica centrada sus lo tritic blat, olivier e vinha.
En causa de sa proximitat amb Mesopotamia, lo Bacin Mediterranèu conoguèt un desvolopament precòç marcat per l'emergéncia de civilizacions brilhantas coma aquelei de l'Egipte Anciana, de la Grècia Antica ò de l'Empèri Roman. Ansin, la region venguèt un centre politic, economic e culturau major que dominèt lo mond europèu fins au sègle XVII. Puei, en despiech d'un declin relatiu a respèct dau nòrd de l'Ocean Atlantic, demorèt un teatre estrategic de premiera importància onte transita encara 30% dau comèrci mondiau.
Le nom Mediterranèa ven dau latin mediterraneus que significa « au mitan dei tèrras », valent a dire dei tèrras dau mond conoissut per lei Romans. Pasmens, la mar Mediterranèa es, ò es estada, conoissuda sota de nombroseis apelacions de-lòng de l'istòria :
La màger part dei lengas dei pòbles que vivon a l'entorn de la mar Mediterranèa an una apelacion qu'es pròpia a sa cultura, soventei-fes una traduccion de la "mar dau mitan" ò de la "mar blanca" :
| Lenga | Vocabla |
|---|---|
| Albanés | Deti Mesdhe |
| Arabi | Al-Baħr Al-Abyad Al-Muttawasit (البحر الأبيض المتوسط, « la mar blanca dau mitan ») |
| Armèni | Միջերկրական ծով (Mitchergragan dzov - Midjerkrakan tsov) (Mar entre tèrras) |
| Berbèr | Ilel Agrakal (« la Mar d'entre tèrras », Ilel-Agr-Akkal) |
| Bulgar | Средиземно Море |
| Catalan | Mar Mediterrània |
| Còrs | Mare Terraniu |
| Croat | Sredozemno more |
| Espanhòu | Mar Mediterráneo |
| Francés | Mer Méditerranée |
| Grèc | Mesogeios Thalassa (Μεσόγειος Θάλασσα), e, aperavans, Asori Thalassa (Ἀσώρι Θάλασσα) |
| Ebrèu | ha-Yam ha-Tikhon (הים התיכון) « la mar dau mitan », adaptacion literala de l’alamand de Mittelmeer |
| Italian | Mar(e) Mediterraneo |
| Latin | Mare Mediterraneum, ò Mare Nostrum |
| Macedonian | Средоземно Море |
| Maltés | Baħar Mediterran |
| Occitan | mar Mediterranèa, mar Mediterrànea (Niçard), Mar Nòstra, Miegterrana (cultisme) |
| Romanés | Marea Mediterană |
| Rus | Средиземное море (« mar dau mitan dei tèrras») |
| Sèrbe | Sredozemno more (Средоземно море) (« mar dau mitan dei tèrras») |
| Eslovèn | Sredozemsko morje (« mar dau mitan dei tèrras») |
| Turc | Akdeniz (« la mar blanca » ò « mar dau Miegjorn». Aperavans, leis Turcs designavan lei ponchs cardinaus amb de colors : negre per ubac, roge per ponent, verd ò jaune per levant e blanc per miegjorn.) |
La mar Mediterranèa es una mar interiora, en cors de disparicion, qu'es un vestigi de l'ocean Tetis. Durant lo Triassic, aquel ocean separava lei continents Laurasia e Gondwana. Comencèt de se rebarrar durant lo Jurassic quand de blòts continentaus dei placas africana, arabica e indiana comencèron de se desplaçar vèrs lo nòrd onte percutiguèron Eurasia. Dins lo sector sud, gràcias a de desplaçaments tectonics agantant 50 mm/an, aqueu movement foguèt fòrçà rapid e Tetis s'i sarrèt i a 50 milions d'ans entraïnant la formacion d'Imalaia.
En revènge, foguèt pus lent dins la branca septentrionala onte la sarradura es totjorn en cors. Lo limit orientau de la Mediterranèa apareguèt probable i a 15-16 milions d'ans amb la collision entre la peninsula Aràbia e Eurasia que foguèt a l'origina de la formacion dei Monts Zagros. Pus a l'oèst, de movements geologics sarrèron l'estrech de Gibartar i a 5,96 milions d'ans. Aquò aumentèt fòrça l'evaporacion e la Mediterranèa foguèt pauc a pauc reducha a una tiera de lacs salats ocupants lei bacins pus prefonds. Pasmens, de tèrratrems tornèron durbir l'estrech i a 5,33 milions causant una remessa en aiga violenta dau bacin[1].
Ara, la montada d'Africa vèrs lo nòrd se perseguís amb una velocitat de 6 a 40 mm/an. D'un biais generau, es pus rapid dins la mitat orientala de la mar. A aqueu ritme, lo comolament complèt de la Mediterranèa deuriá aver luòc dins 50 milions d'ans. L'estenduda d'aiga seriá alora estada remplaçada per una importanta cadena de montanhas.
La mar Mediterranèa es una mar interiora prefonda e fòrça compartimentada[2]. Sa mitat occidentala s'estend de l'estrech de Gibartar a l'estrech de Sicília. Dominada per lo Bacin Argeroprovençau que se situa entre Provença, Corsega, Sardenha, Argeria, Marròc e Espanha, es principalament constituida per un plan abissau de 2 700 a 2 800 m de prefondor amb de fòssas que pòdon localament passar mai de 3 200 m. L'autre bacin major de la mitat occidentala de la mar es la Mar Tirrèna que se tròba entre Corsega, Sardenha, Sicília e peninsula italica. Pus pichon que lo precedent, es pasmens pus prefond amb un fons qu'aganta aisament de prefondors superioras a 3 000 m. Es un endrech geologicament actiu amb d'activitats sismicas e volcanicas (Ètna, Estrombòli, Vesuvi[3]...) importantas.
La Mediterranèa Orientala ocupa l'espaci entre l'Estrech de Sicília, la Mar Negra e lo canau de Suèz. Son relèu es marcat per la preséncia de doas zònas de subduccion. La premiera, situada au sud dau litorau de Grècia e de Creta, fòrma lei Fòssas Ellenicas que son l'endrech pus prefond de la mar (-5 226 m au larg dau Cap Matapan). La segonda s'estend au larg de Cirenaïca e d'Egipte ont es a favorizar l'emergéncia d'un ensems de montanhas (autors d'Erodòt) e d'una fòssa (lo plan abissau d'Erodòt). A l'oèst d'aquelei formacions, se tròba la Mar Ioniana que constituís un plan abissau prefond (mai de 4 000 m). Lo rèsta dau bacin orientau es ocupat per d'aigas de prefondor febla a mejana coma la mar Adriatica ò la mar Egèa. L'ensems de la region grècoturca es somesa a una activitat sismica intensa que causa regularament de tèrratrems murtriers.
La Mediterranèa es una mar tèba e salada que son idrografia es dominada per una evaporacion fòrça importanta (3 140 km3/an) e per l'intrada d'aiga venguda de l'Ocean Atlantic. D'efiech, au contrari de l'Ocean Atlantic, la colona d'aiga garda mai ò mens la meteissa temperatura (aperaquí 13°C) tota l'annada. Aqueu fenomèn s'explica per l'immersion deis aigas de superficia septentrionalas, que sa temperatura mejana varia de 14 a 17°C, durant lei periòdes fregs e eissuchs. La salinitat es compresa entre 36 e 39 ‰, çò qu'es una valor superiora a l'ocean (34,7 ‰). Aumenta vèrs l'èst en causa de l'evaporacion.
L'evaporacion es lo paramètre determinant de l'idrografia mediterranèa. Fòrça superiora ais apòrts dei precipitacions (1 000 km3/an) e dei rius principaus (400 km3/an), seriá susceptibla de baissar lo nivèu de la mar d'un centimètre cada an. Aquela pèrda es donc compensada per d'intradas d'aiga dempuei l'Ocean que generan un corrent orientat vèrs l'èst. Costeja lo litorau african fins a Egipte avans de seguir la còsta d'Orient Mejan. Puei, continua son camin vèrs l'oèst lòng de la riba septentrionala.
Lo clima dei regions litoralas de la Mediterranèa es de tipe mediterranèu ò arid. Es caracterizat per de pluejas feblas (sovent inferioras a 500 mm/an), de temperaturas mejanas autas e una evaporacion fòrça importanta (fins a 1 400 mm/an). Lei precipitacions an luòc durant la sason freja, generalament de novembre a març, gràcias a l'arribada de depressions eissidas dau frònt polar. En revènge, d'estiu, lo bacin es protegit per l'influéncia de l'anticiclòn atlantic e lo periòde i es caud e eissuch.
Aquelei sistèmas de pression pòdon activar de vents poderós que bofan dempuei lo sud (siròc...) ò lo nòrd (mistrau, vardar...). Son un aspèct fondamentau dau clima car aquelei vents pòrtan de massas d'èr eissuch se vènon d'un continent ò umid se passan au dessüs de la mar. De mai, son susceptibles d'entraïnar de tempèstas que complican la navegacion.
Lei ribas e lei regions litoralas de la mar Mediterranèa fòrman un bacin demografic relativament important que sa populacion èra, dempuei la fin dau sègle XX, a aumentar e a s'urbanizar. D'efiech, entre 1970 e 2000, lo nombre d'estatjants restant lòng dau litorau passèt de 96 a 141 milions (+ 51%). Aquela creissença aguèt subretot luòc sus la riba sud (+ 84%) mai tanben, en partida, dins lei regions nòrd (+ 17%).
En causa de l'espaci reduch de la faissa litorala, aquò entraïnèt una expansion rapida dei vilas e de l'urbanizacion. Ansin, au començament dau sègle XXI, lei ribas mediterranèas assostavan 85 aglomeracions de mai de 300 000 abitants. Culturalament e economicament, lei pus importantas èran Roma, Barcelona, Atenas, Alexàndria, Nàpols, Gènoa e Marselha que son de vilas amb una influéncia continentala.
Lingüisticament, lo Bacin Mediterranèu es format de tres regions principalas onte se parlan de lengas indoeuropèas (au nòrd) de lengas afroasiaticas (au sud e a l'èst) e lo turc (principalament en Anatolia). Lei doas premierei regions presentan de divisions supplementàrias. De mai, en causa de l'istòria trebolada de la region mediterranèa, un nombre fòrça important de minoritats lingüisticas existisson dins mai d'un país.
L'airau indoeuropèu cuerb de regions de lengas latinas (peninsula Iberica, Occitània, Itàlia, illas dau nòrd-oèst...), de lengas eslavas (en èx-Iogoslavia), de lenga grèga (Grècia, illas de la Mar Egèa, sud de Chipre) e de lenga albanesa (Albania, Kosova).
La zòna afroasiatica es dominada per una larga region arabofòna (nòrd d'Africa, Orient Mejan...). Dins aquò, aquela region es pas omogenèa. En Magrèb, se tròban de minoritats aguent lo berbèr coma lenga mairala e la populacion israeliana parla subretot ebrieu. De mai, l'arabi de la vida vidanta i es devesit entre plusors dialèctes (egipcian, levantin, dialèctes occidentaus...) que presentan de còps de divergéncias importantas.
La region mediterranèa constituís una importanta zòna de contacte entre diferenteis airaus religiós : catolic au nòrd-oèst e au centre, ortodòx au nòrd-èst, musulman au sud e a l'èst e jusieu en Israèl-Palestina. De mai, coma brèç dau judaïsme e dau cristianisme, assosta plusors luòcs sants majors coma Jerusalèm, Roma ò Constantinòble.
Lei diferenteis airaus religiós son relativament omogenèas dins lei regions occidentalas e sud. En revènge, se tròban plusors minoritats religiosas dins la mitat orientala dau Bacin Mediterranèu e dins lei Balcans. Dins aqueleis endrechs, maugrat de temptativas deis autoritats religiosas per comunicar pacificament entre elei, la coabitacion es pas totjorn aisada. En particular, en certanei regions, lei questions religiosas son un paramètre important de conflictes en cors ò latents (Palestina, Chipre, èx-Iogoslavia, etc.). De mai, certanei minoritats, coma lei musulmans d'Israèl ò lei còptes d'Egipte, son victimas de discriminacion e son la buta de movements religiós extremistas.
Fòrça ancian, lo poblament dau bacin mediterranèu data d'au mens 130 000 ans segon de vestigis descubèrts en Creta. Lòngtemps, la mar representèt un obstacle important ai comunicacions. Per exemple, lo Neolitic comencèt tre la fin dau milleni VII avC a l'entorn de la Mar Egèa e arribèt solament a la fin dau milleni seguent dins lei regions pus occidentalas. Entraïnèt la sedentarizacion progressiva deis abitants e l'aparicion de l'agricultura e dau norrigatge.
Rapidament, de rets de cambi se metèron en plaça amb d'autrei regions coma Mesopotamia. Favorizèron lei progrès tecnics amb leis adaptacions d'espècias de blat e d'òrdi originàrias d'Orient Mejan, l'importacion dau norrigatge dau moton dempuei Iran e la difusion de la terralha. En parallèl, lei societats mediterranèas desvolopèron pauc a pauc de culturas pròprias de fruchs (ametlas, figas...) e de leguminosas. Enfin, durant lo milleni IV avC, aguèt luòc la domesticacion de l'olivier e de la vinha.
Lei premierei civilizacions mediterranèas apareguèron durant l'Edat dau Bronze en Egipte, en Anatolia e en Grècia. La pus anciana sembla aquela deis illas Ciclades qu'emergiguèt vèrs 3200 avC. Famosa per sei figurinas de maubre, participèt largament au comèrci mediterranèu. Dispareguèt vèrs 1900 avC, probablament victima de la naissença de la piratariá. Foguèt rapidament remplaçada per lei Minoencs (2700-1200 avC) que sei marins agantèron lei ribas de Sicília e dominèron la Mediterranèa Orientala. Pasmens, a partir de 1400 avC, lei Minoencs declinèron au profiech de la civilizacion micenèa, originària de Peloponès.
En Anatolia, se desvolopèt la civilizacion itita. Plaçada a una crosiera importanta dau comèrci de coire, venguèron rapidament una poissança militara de remarca. Durant lo milleni II avC, fondèron un important empèri capable de luchar victoriosament còntra Egipte e Babilònia. En particular, prenguèron lo contraròtle dau pòrt marchand d'Ugarit onte passava la màger part dei cargements de coire e de fèrre de l'Èst mediterranèu. Pus au sud, Egipte formèt un estat poderós tre la fin dau milleni III avC. Fòrça poblada gràcias a una agricultura druda, èra capabla d'intervenir militarament en Siria. Segon lei periòdes, dispausava pereu d'una flòta militara.
Aquel òrdre foguèt trebolat per una crisi grèva que se debanèt entre 1206 e 1150 avC. Per de rasons mau conegudas, la màger part dei vilas importantas entre Grècia e Egipte foguèron destruchas per de pòbles mau identificats, dichs Pòbles de la Mar dins lei tèxtes egipcians. Aquò entraïnèt la disparicion dei civilizacions micenèa, minoenca e itita e l'abandon definitiu de plusors vilas. Fin finala, lei Pòbles de la Mar foguèron arrestats per l'armada egipciana après una tiera de batalhas saunosas.
Après la crisi dau sègle XII avC, lo comèrci mediterranèu foguèt largament restaurat per lei Fenicians. Installats dins de ciutats-estats ben protegidas lòng dau litorau dau Liban actuau (Biblos, Sidon, Tir...), bastiguèron un important ret de comptadors marchands en Africa (onte fondèron Cartage), dins lo sud de la peninsula Iberica e dins leis illas de la Mediterranèa Occidentala. Venguèron ansin la principala poissança comerciala de Mediterranèa entre lei sègles X e VIII avC. Aquò favorizèt la difusion de la cultura feniciana, especialament aquela de son alfabet qu'es a l'origina de l'alfabet grèc. Pasmens, a partir dau sègle VIII, la reaparacion d'empèris poderós en Mesopotamia tornèt menaçar lei ciutats fenicians. Après divèrsei combats e revòutas, perdiguèron son independéncia mai capitèron de mantenir son autonòmia e la màger part de son influéncia economica.
Dins aquò, aquelei dificultats permetèron ai Grècs de colonizar lo rèsta dei ribas mediterranèas. D'efiech, après un periòde de trèbols que durèt dau sègle XII au sègle VIII avC, Grècia s'estabilizèt a partir dau sègle VII avC. Fòrça influenciats per lei Fenicians, comencèron de colonizar la mar Mediterranèa e la mar Negra. En particular, s'installèron dins lo sud d'Itàlia, en Cirenaïca, en Asia menora, en Sicília, en Corsega, dins la region de Marselha e dins la region d'Emporion.
A partir dau sègle VI avC, l'expansionisme coloniau grèc entraïnèt una fòrta aumentacion dau comèrci mediterranèu. Grècia conoguèt ansin un periòde de prosperitat marcat per lo desvolopament d'estructuras socialas novèlas (democracia...) e per una activitat intellectuala intensa (filosofia, matematicas, astronomia...). Atenas ne'n foguèt lo centre principau e la ciutat fondèt un empèri maritim en Mar Egèa a l'eissida dei Guèrras Medicas. Pasmens, son egemonia foguèt pas acceptada per la Grècia Continentala. Après una lònga guèrra (431-404 avC), leis Atenencs foguèron batuts per una coalicion menada per leis Espartencs. Dins aquò, ges de ciutat capitèt d'instaurar son egemonia d'un biais permanent durant lo sègle seguent.
Aquela instabilitat favorizèt l'emergéncia d'un reiaume poderós en Macedònia. Après divèrsei guèrras, capitèt de sometre Tebas e Atenas a l'eissida de la batalha de Queronèa (338 avC). Puei, sota la direccion d'Alexandre lo Grand (336-323 avC), conquistèt l'Empèri Aquemenida. Aquò entraïnèt l'installacion de rèis grècs en Pèrsia, en Orient Mejan e en Egipte e la mitat orientala de la Mediterranèa comencèt de s'ellenizar. Autra consequéncia, la fondacion de plusors vilas ò pòrts novèus, coma Alexàndria ò Ròdes, desplacèt lei rotas comercialas tradicionalas en direccion d'Egipte. Aquela evolucion foguèt renforçada per lei guèrras recurrentas entre estats grècs que devastèron Siria, Fenicia e Palestina.
Fondada au sègle IX avC per de Fenicians de Tir, Cartage venguèt pauc a pauc la premiera poissança maritima de Mediterranèa Occidentala. Aquò li permetèt de tirar profiech dau retard tecnologic globau de l'Oèst. D'efiech, sei naviris li permetèron de crompar a bas prètz de matèrias premieras fòrça interessantas (esclaus, estam deis Illas Britanicas, argent de Sardenha...) per alimentar son industria e produrre de bens manufacturats a destinacion dei ciutats pus desvolopadas. A son apogèu, lo territòri cartaginés s'estendiá sus lo litorau de Magrèb, de Libia e de la peninsula Iberica e sus leis illas de Corsega, de Sardenha e de Sicília. Pauc a pauc, i introguèron de sabers novèus (cultura d'oliviers, de figuieras...).
Pasmens, a partir de la segonda mitat dau sègle III avC, Cartage se turtèt a l'expansionisme roman. Après doas guèrras duras, de 264 a 241 avC e de 219 a 201 avC, lo territòri cartaginés foguèt reduch a una pichona enclava tunisiana. Dins aquò, per empedir tota renaissença de son enemic, Roma decidèt de lo destrurre definitivament après una tresena guèrra que durèt de 149 a 146 avC.
Apareguda vèrs 3 150 avC, la civilizacion egipciana antica capitèt de s'adaptar ai vengudas deis aigas de Nil per metre en plaça una agricultura druda. Venguèt rapidament un centre culturau, economic e tecnic major amb la construccion de monuments coma lei piramidas, la realizacion d'importants progrès scientifics e tecnologics (medecina, matematicas, aigatge, papirus...) e l'invencion dau naviri. D'un biais generau, son art, son arquitectura e sei divinitats se difusèron dins tot lo bacin mediterranèu.
Politicament, lo país conoguèt tres periòdes de poissança que son dichs Ancian Empèri (vèrs 2700-2200 avC), Empèri Mejan (2033-1786 avC) e Empèri Novèu (vèrs 1580-1077 avC). Puei, declinèt pauc a pauc en causa de l'aparicion de rivaus poderós en Mesopotamia, especialament leis Assirians e leis Aquemenidas qu'ocupèron lo país. Enfin, en 332 avC, foguèt envaïda per Alexandre lo Grand e una monarquia grèga i prenguèt lo poder. Ellenizèt rapidament lo país e i desvolopèt la vila portuària d'Alexàndria que venguèt lo premier centre economic de la region.
Vila d'Itàlia Centrala amb de ressorsas limitadas, Roma podiá se fisar d'una organizacion militara novèla (la legion romana) que li donèt un avantatge militar quasi incontestat fins a la fin dau sègle IV apC. A partir dau sègle V avC, capitèt ansin pauc a pauc de venir la poissança dominanta de la peninsula e comencèt de manifestar d'ambicions expansionistas en Mediterranèa. Aquò entraïnèt la formacion d'un important empèri qu'unifiquèt pauc a pauc l'ensems dau bacin mediterranèu. Leis etapas principalas d'aquelei conquistas foguèron, la presa dau domeni iberic dei Cartaginés (201 avC), la destruccion de Cartage ela meteissa e de Macedònia (146 avC), l'eliminacion dau Reiaume de Pònt (80 avC) e l'annexion d'Egipte (30 avC).
La poissança maritima romana permetèt d'eliminar la piratariá mediterranèa e un periòde de patz e de prosperitat, dich pax romana, comencèt. Foguèt marcada per la difusion de la cultura latina – que marquèt prefondament Gàllia e la peninsula Iberica – e per lo desvolopament dau comèrci maritim. La latinizacion regardèt tanben lo nòrd d'Africa mai franc de Cartage (restaurada a la fin dau sègle I avC), aquelei regions èran pauc desvolopadas e malaisadas de tenir. En revènge, la mitat orientala dau bacin demorèt largament sota l'influéncia culturala de Grècia.
A partir dau sègle II apC, l'Empèri Roman comencèt de declinar en causa d'una aumentacion de la pression militara lòng de sei frontieras e de guèrras civilas recurrentas entre pretendents au tròne. De mai, son equilibri intèrna foguèt trebolat per lo desplaçament de la capitala de Roma a Constantinòble e per lo desvolopament dau cristianisme. Aquela religion capitèt pauc a pauc de s'impausar coma l'unica religion de l'Empèri, çò qu'entraïnèt la formacion d'una Glèisa poderosa mai ò mens contraròtlada per l'emperaire.
Per ne'n facilitar la defensa, l'Empèri foguèt devesit après lo rèine de Teodòsi Ièr (379-395). Pasmens, la mitat occidentala, tròp pauc poblada, mau capitèt de resistir ai Grandeis Invasions de 406 e dispareguèt en 476. Laissèt la plaça a un ensems de reiaumes fondats per de pòbles germanics (Francs, Visigòts, Alamans...). En revènge, l'Empèri d'Orient, ben protegit per lei fortificacions de sa capitala, capitèt de se mantenir fins a 1453.
_e_Khanat_Bulgar_(996).png)
L'Empèri Roman d'Orient, centrat sus Constantinòble, capitèt de se mantenir fins a 1453. Inicialament, foguèt la continuacion dirècta de l'Empèri e, durant lo rèine de Justinian Ièr (527-565), un important esfòrç militar foguèt engatjat per assaiar de tornar conquerir lei territòris que fasián partida de l'Empèri d'Occident. Pasmens, a partir dau sègle VII, deguèt faciar una tiera d'invasions e perdiguèt Orient Mejan, Egipte e Africa au profiech deis Arabs e una partida dei Balcans au profiech de nomadas venguts de l'estèpa (Bulgars...).
L'Empèri capitèt de subreviure en Grècia e en Anatolia. Au sègle X, tornèt venir la premiera poissança europèa gràcias a una tiera de reformas militaras. En parallèl, abandonèt pauc a pauc sei trachs latins e adoptèt la cultura grèga, preponderanta dins la region. Au nivèu religiós, estructurèt l'ortodoxia entraïnant la separacion definitiva entre lei Glèisas d'Occident e d'Orient. Demorèt tanben centre intellectuau e culturau de premiera importància gràcias au raionament de Constantinòble. En particular, seis apòrts artistics favorizèron l'aparicion de la Renaissença en Euròpa Occidentala e son drech, d'origina romana, inspirèt mai d'un còdi juridic ulterior.
Son declin definitiu comencèt amb sa desfacha de Manzikert (1071) que suscitèt lei Crosadas. Aqueleis expedicions, vengudas d'Occident per tornar conquistar Jerusalèm, foguèron mau contraròtladas per lei Bizantins. De mai, lei marchands bizantins comencèron d'èsser durament concurrenciats per leis Italians, çò que privèt lo tesaur imperiau de revenguts importants. Ansin, en 1204, a l'instigacion dei Venecians, la Quatrena Crosada pilhèt la capitala e ocupèt lei regions centralas de l'Empèri. Se Constantinòble foguèt represa en 1261, lei Bizantins mau capitèron de se redreiçar. Menaçats per lei Turcs, foguèron vassalizats per leis Otomans e finalament annexats après lo sètge de Constantinòble de 1453.
Ai sègles VII e VII, aguèt luòc un cambiament important amb la penetracion araba d'Orient Mejan a Hispania. Aquò entraïnèt la formacion d'un espaci arab e musulman en oposicion amb lo mond crestian. La Mediterranèa venguèt ansin una frontiera entre Euròpa, au nòrd, e Africa au sud. De segur, aquela oposicion foguèt jamai totala e de cambis importants contunièron de se debanar. De còps, i aguèt tanben d'alianças militaras entre crestians e musulmans. Pasmens, d'un biais generau, la division religiosa alimentèt mai d'un conflicte e favorizèt lo retorn de la piratariá.
Leis Arabs creèron plusors estats poderós coma lo Califat Omeia (661-750), lo Califat Abassida (750-945[4]), lo Califat de Còrdoa (929-1031) ò lo Califat Fatimida (969-1171) que transformèron de vilas coma Còrdoa, Lo Caire, Damasc (e tanben Bagdad pus a l'èst) en centres majors. En particular, i traduguèron leis òbras dei Grècs Ancians, çò que permetèt de perseguir lei trabalhs dei sabents grècs e de realizar de descubèrtas novèlas (matematicas, quimia...).
Pasmens, en causa de l'abséncia de reglas de succession clara, lei reiaumes arabs conoguèron un declin rapid que menèt a sa fragmentacion politic. Menaçats per la reaccion militara de l'Occident Catolic, passèron ansin pauc a pauc sota lo contraròtle de mercenaris crestians, negres e, subretot, turcs.
En declin après leis invasions dau sègle V apC, l'Euròpa Occidentala retrobèt pauc a pauc son unitat amb lei victòrias dei Francs, sostenguts per la Glèisa Catolica, que conquistèron pauc a pauc Gàllia, una partida d'Alemanha e lo nòrd d'Itàlia. Simbòl d'aquela poissança, en 800, lo papa coronèt emperaire lo rèi Carlesmanhe (768-814). Tre lo començament dau sègle IX, aqueu redreiçament de la poissança militara dei regions catolicas, entraïnèt de conflictes violents ambé lei musulmans d'Al Andalús. Pauc a pauc, aquelei guèrras s'estendèron dins l'ensems dau bacin mediterranèus e culminèron amb lei Crosadas, expedicions destinadas a conquerir Jerusalèm.
Dins la Peninsula Iberica, una lònga tiera de combats, dicha Reconquista, entraïnèt l'expulsion progressiva dei musulmans. La batalha decisiva foguèt aquela de Las Navas de Tolosa en 1212. Pasmens, la reconquista s'acabèt pas avans 1492. En Orient Mejan, la Premiera Crosada capitèt de prendre Jerusalèm e de fondar un ensems de marchas militaras (1099). Dins aquò, lei crestians mau capitèron d'avançar mai e, maugrat d'autrei crosadas, lei Turcs tornèron conquistar Siria e Palestina en 1291. Enfin, en Sicília, se formèt un reiaume normand amb Palèrme coma capitala. Sostenguèt activament lei Crosadas e la piratariá còntra lei naviris musulmans mai deguèt, per assegurar son estabilitat intèrna, adoptar d'estructuras susceptibles de contentar sa populacion qu'èra una mescla de catolics, d'ortodòxs e de musulmans.
A partir dau sègle XI, aprofichant l'esfòrç de guèrra necessitat per lei Crosadas, lei republicas marchandas italianas conoguèron un desvolopament fòrça important. Après l'eliminacion de Pisa en 1284 (batalha de La Meloria), Venècia e Gènoa demorèron lei doas poissanças marchandas unicas de la peninsula e se partejèron lei zònas economicas : Alexàndria e lei rotas venent d'Asia e deis Índias per lei Venecians e la Mar Negra e lo desbocat dei caravanas d'Asia Centrala per lei Genoès.
La basa de la poissança veneciana èra son arsenau que sei metòdes de trabalh (cadena, estandardizacion...) prefiguravan aquelei de la Revolucion Industriala. Permetent de construrre de flòtas marchandas omogenèas que podián aisament èsser convertidas en esquadras militaras, donèt a Venècia lo primat navau en Mediterranèa fins a l'emergéncia de la poissança otomana. Ansin, gràcias a d'alianças cambiantas amb Constantinòble, lei Crosats ò lei princes musulmans, lei Venecians constituïguèron un empèri maritim comprenent la Mar Adriatica, lo sud de Grècia, la màger part de la Mar Egèa e Chipre.
Principala rivala de la Republica Serenissima, Gènoa capitèt de tornar prendre lo ròtle dei Venecians a Constantinòble après aver sostengut la reconquista de la vila per lei Bizantins. Aquò li permetèt d'obtenir l'accès a la Mar Negra. En parallèl, lei Genoès establiguèron de posicions solidas en Alexàndria e organizèron mai d'un viatge d'exploracion vèrs l'oèst onte foguèron a l'origina de la descubèrta deis Illas Canàrias e de Madèira. Capitèron pereu de diversificar son economia per venir, amb Florença, un dei principaus centres financiers d'Euròpa.
A partir dau sègle XIV, l'equilibri mediterranèu foguèt trebolat per l'emergéncia de l'Empèri Otoman que conquistèt pauc a pauc Anatolia, la màger part dei Balcans, Siria, Palestina e la quasi totalitat de la riba sud. Aquò entraïnèt la disparicion de l'Empèri Bizantin (1453), la disparicion politica deis estats arabs e l'installacion de populacions musulmanas en Anatolia e dins lei Balcans.
En Mediterranèa, en fòra dei Bizantins, lei victimas principalas d'aquela expansion foguèron lei Venecians e lei Genoès que deguèron abandonar sei possessions en Mar Negra e en Mediterranèa Orientala. En 1571, una coalicion crestiana capitèt d'arrestar l'avançada turca en Mar Adriatica a la batalha de Lepanta. En revènge, lo contraròtle de la mar entre Espanha e Magrèb demorèt lòngtemps disputat e lei pòrts d'Argeria e de Tunisia venguèron de repaires de piratas fins au sègle XIX. Dins lei Balcans, la frontiera s'estabilizèt a partir dau començament dau sègle XVIII.
Aguent sota sa dominacion de populacions fòrça diferentas (Turcs, Arabs, Grècs, Armènis...), l'Empèri Otoman desvolopèt un modèl de societat relativament subtiu per assegurar l'equilibri entre lei diferentei comunautats. De mai, situat entre Euròpa e Pèrsia, foguèt a l'origina d'una cultura brilhanta e la poissança economica de Constantinòble foguèt rapidament restaurada après lo sètge de 1453.
La descubèrta dau Cap de Bona Esperança (1488) e d'America (1492) permetèron a de naviris portugués, espanhòu e olandés de crompar dirèctament espècias en Índia e en Insulíndia. Inicialament, aquò aguèt ges d'efiech sus lo comèrci mediterranèu car lo passatge per lo sud d'Africa representava un còst considerable. Pasmens, a partir dau sègle XVII, leis Espanhòus, lei Portugués e leis Olandés ocupèron pauc a pauc lei regions productritz e impausèron de monopòlis de transpòrt en favor de sei marchands.
Ansin, durant lo sègle XVII, lei progrès coloniaus deis Europèus en Asia trevirèron lo circuit dei cambis mondiaus. L'Ocean Atlantic ne'n venguèt un centre important, çò qu'entraïnèt lo declin progressiu de l'economia mediterranèa. L'aparicion dau comèrci triangular confiermèt aquela tendància e, durant lo sègle XVIII, lei grands pòrts europèus se situan principalament lòng dau litorau atlantic. Enfin, lei grandei poissanças navalas dau periòde (Anglatèrra, Províncias Unidas) èran desenant situadas en Atlantic ò concentravan sei fòrças dins aquel ocean (França, Espanha).
Lo transferiment dei rotas comercialas vèrs l'Atlantic entraïnèt lo declin dei poissanças mediterranèas. Lei pus tocadas foguèron lei republicas marchandas italianas que se concentrèron sus sei domenis terrèstres. Demorèron de centres culturaus importants mai perdiguèron tota importància politica. Dispareguèron a l'eissida dei Guèrras Revolucionàrias. De son caire, leis Espanhòus s'interessavan principalament au mantenement de sei liames amb sei colonias americanas e avián pauc d'interès economics de defendre en Mediterranèa. França, que demorèt la premiera poissança europèa fins a la Guèrra de Sèt Ans (1756-1763), èra dins una situacion similara. Dins aquò, aprofichèt lo declin genoès per crompar Corsega.
Lo declin pus espectacular foguèt aqueu de l'Empèri Otoman que conoguèt una crisi grèva a partir dau sègle XIX. Premier, perdiguèt lo contraròtle de territòris alunchats qu'èran totjorn estats mau contraròtlats per Constantinòble (Argier, Tunis, etc.). Puei, deguèt faciar leis ambicions de sei vesins, subretot Russia, e la difusion dau nacionalisme entre lei pòbles crestians. Entre 1798 e 1878, perdiguèt ansin la màger part de sei territòris europèus e africans.
Aquelei reviradas foguèron a l'origina de divèrsei temptativas de modernizacion e de reorganizacion. Pasmens, se turtèron au conservatisme d'una partida deis elèits. Minèron tanben lei finanças publicas entraïnant la mesa en plaça d'una tutèla francobritanica sus l'economia otomana. Enfin, empachèron pas leis enemics de l'Empèri de perseguir son desmantelament li laissant unicament un pichon domeni europèu e sei territòris asiatics. En 1914, per assaiar de restaurar son independéncia plena, Constantinòble chausiguèt lo camp deis Empèris Centraus. Pasmens, foguèt finalament batut e l'Empèri dispareguèt en 1920.
Dins lo rèsta de la Mediterranèa musulmana, lo declin foguèt encara pus grèu. Militarament inferiors ai marinas europèas, leis estats barbarescs deguèron renonciar a la piratariá après una tiera d'incursions occidentalas còntra lei pòrts de Magrèb. Puei, en 1830, França decidèt de començar la conquista sistematica d'Argeria per i fondar una colonia de poblament.
L'industralizacion de l'Euròpa Occidentala, la colonizacion d'Africa per leis Europèus (especialament aquela d'Argeria per lei Francés) e la dubertura dau canau de Suèz tornèron donar un ròtle major a la Mediterranèa. D'efiech, lo canau venguèt rapidament una artèria centrala dau comèrci mondiau amb lo passatge de 1 000 naviris en 1875. En 1900, aqueu èra de 3 400 e agantèt 5 000 avans la Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918). D'itineraris non negligibles existián tanben entre Marselha e lei colonias francesas d'Africa.
Dins aquel encastre, se la mar ela meteissa èra plus una fònt de ressorsas economicas importantas, son contraròtle èra necessari per protegir la rota deis Índias[5]. Durant lei sègles XVIII e XIX, lei Britanics i ocupèron plusors basas importantas coma Gibartar (1704), Malta (1800), Chipre (1878) e Egipte. Empachèron tanben lei Rus de destrurre l'Empèri Otoman per accedir a la Mediterranèa Orientala. De son caire, en Mediterranèa Occidentala, França renforcèt sa preséncia amb la creacion ei pòrts militars de Mers el Kebir (1868) e de Bizerte (1886).
La mar Mediterranèa foguèt un teatre segondari dei tres grands conflictes dau sègle XX. Dins aquò, son contraròtle èra important per d'economias de guèrra en quista de matèrias premieras. Durant la Premiera Guèrra Mondiala, leis Aliats ne'n prenguèron aisament lo contraròtle car leis esquadras britanicas, francesas e italianas i èran fòrça superioras ai flòtas austriana e otomana. Aquò li permetèt de desbarcar de tropas en Grècia per liberar Serbia e atacar Bulgaria. En revènge, poguèron pas rompre la defensa turca deis Estrechs (batalha dei Dardanèls).
La Segonda Guèrra Mondiala veguèt lei combats pus acarnats entre l'Aisse (Alemanha, Itàlia) e lei Britanics (jonhats per leis Estatsunidencs en 1942). En dificultat après la desfacha francesa de 1940 e la conquista alemanda dei Balcans, l'armada britanica capitèt de defendre Egipte a la batalha d'El Alamein. Una còntra-ofensiva menada en Libia la menèt en Tunisia onte foguèron ajudada per leis Aliats desbarcants en Argeria e en Marròc (operacion Torch). Lo 13 de mai de 1943, lei darrierei tropas germanoitalianas presentas en Africa capitulèron. Dos mes pus tard, leis Aliats comencèron la conquista d'Itàlia. Pasmens, foguèron blocats per la Wehrmacht qu'aprofichèt ben lo relèu italian per alentir seis adversaris fins a la fin de la guèrra.
Après 1945, leis Estatsunidencs i installèron una flòta d'un biais permanent per ne'n blocar l'accès ai Sovietics. Aquò illustrèt mai l'afebliment dei poissanças mediterranèas qu'èran plus capablas de se defendre elei meteissei. De son caire, l'URSS obtenguèt de basas navalas en Siria mai sa flòta mediterranèa èra fòrça inferiora ai mejans alinhats per l'OTAN dins la region.
En 1956, una crisi grèva opausèt França, lo Reiaume Unit e Egipte quand lo govèrn nacionalista dau Cairo nacionalizèt la companhiá dau canau. S'acabèt per una victòria politica egipciana e per la sarradura dau canau durant quauqueis ans. D'efiech, a partir de 1948, la Mediterranèa Orientala foguèt tocada per lo conflicte entre Israèl e sei vesins arabs. Aquò trebolèt lo trafegue maritim e entraïnèt una sarradura dau canau de 1967 a 1975.
En Mediterranèa, la descolonizacion comencèt tre la fin de la Segonda Guèrra Mondiala e s'acabèt au començament deis ans 1960. Entraïnèt de conflictes saunós en Argeria (guèrra d'Argeria), en Chipre e en Palestina (conflicte araboisraelian). Subretot, es a l'origina d'un retàrd economic marcat dins lei país de la riba sud agravat per lo sostèn portats per leis Occidentaus – ò per lei Sovietics pendent la Guèrra Freja – a de govèrns autoritaris. Au començament dau sègle XXI, la mar Mediterranèa aparéis donc tornarmai coma una frontiera. Aquel efiech es renforçat per lei barrieras frontalieras instauradas per l'Union Europèa per empachar l'intrada de migrants africans.
En parallèl, la mar Mediterranèa garda son ròtle d'aisse major dau comèrci maritim internacionau (30% dau trafegue marchand mondiau, 20% dau transpòrt d'idrocarburs). Conjugat amb lo desvolopament dau torisme (31% dau torisme mondiau dins lo corrent deis ans 2000) e l'aumentacion importanta de la demografia observada dempuei leis ans 1970, aquò comença de pausar de problemas environamentaus grèus.
L'agricultura mediterranèa èra tradicionalament organizada a l'entorn dau blat, de l'olivier e de la vinha. Pasmens, uei, durant lo sègle XX, lei culturas alimentàrias foguèron estadas pauc a cha pauc remplaçadas per d'agrums, de fruchs (melons, aubricòts, persègues, cerieisas...) e d'èrbas (tomatas, merinjanas, carchòfas, pebrons, caulets...) destinats a l'exportacion. Per exemple, Marròc abandonèt, dins lo corrent deis ans 1970, sei culturas de blat per lei remplaçar per de pèças d'oliviers e de tomatas. Uei, l'espaci agricòla mediterranèu es donc una region especializada qu'expòrta de produchs caracteristics de son clima (olivas, òli, vin, agrums, etc.) e qu'impòrta, en retorn, lei produchs que li mancan (cerealas...).
La pesca es pereu una activitat tradicionala de la region. D'efiech, en despiech d'aigas pauc favorablas a respèct dei litoraus oceanics e d'una disparicion rapida de mai d'una sèrva piscicòla, la consumacion de pes i demòra relativament importanta. Leis espècias pus cercadas son generalament lo ton, la sardina e l'anchòia.
L'industrializacion dau Bacin Mediteranèu es fòrça inegala amb de regions fòrça industrializadas e d'endrechs largament dedicats a l'agricultura, ais activitats minieras au torisme. Leis industrias tradicionalas (siderurgia, rafinatge de petròli, metallurgia, produccion automobila, produccion textila...) i an una gròssa importància.
D'un biais generau, lei regions industrialas pus ancianas son aquelei de la vau de Pò e de Barcelona que se formèron tre lo sègle XIX dins l'encastre de la Revolucion Industriala. La premiera assosta totjorn la premiera industria mediterranèa amb de companhiás d'importància internacionala coma Fiat. Au sègle XX, aquelei zònas foguèron completadas per l'emergéncia d'autrei pòls industriaus, generalament centrats sus l'industria petroliera, coma aqueu de Marselha en Occitània ò d'Augusta en Sicília. En revènge, lei país colonizats de la riba sud foguèron excluchs d'aqueu movement. Son industrializacion comencèt a la fin dau sègle XX amb la delocalizacion d'usinas, especialament dins leis industrias automobilas e textilas, en Magrèb.
Enfin, se fau citar dos cas particulars que son Turquia e Israèl. Lo premier centrèt son economia sus leis exportacions dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX. Uei, conoís un desvolopament fòrt en matèria de siderurgia, de metallurgia, de construccion automobila e de rafinatge de petròli. Lo segond capitèt de desvolopar, tre sa creacion, una industria sofisticada qu'es un exportator major d'equipaments electronics e militars.
Aparegut dins la region au començament dau sègle XX, lo torisme i atirèt 310 milions de personas en 2015, siá un tèrç dei toristas internacionaus, gràcias a d'atots variats (activitats balneàrias, gastronomia, cultura rica...). Aquò representa un apòrt economic important e certanei país son fòrça despendents de l'activitat toristica. Per exemple, es lo cas d'Egipte onte lo sector toristic formava 11% dau PIB en 2010.
Pasmens, aqueu flux es vengut una constrencha environamentala en mai d'una region. D'efiech, lo torisme i entraïna de concentracions de populacions anormalament importantas durant lei sasons eissuchas. Trebolan leis abitats marins e litoraus (erosion, pollucion, etc.) e exercisson una pression sus lei ressorsas naturalas (aiga, etc.). Menaça tanben la fauna e la flòra, especialament leis espècias aqüaticas coma lei fòcas, lei tortugas e lei cetacèus.
Un aspèct important de l'economia mediterranèa actuala es l'existéncia d'inegalitats economicas fòrça importantas entre lei país dau Nòrd, especialament aquelei dau nòrd-oèst dau Bacin, e lei país dau Sud. Per exemple, en 2017, lo PIB italian èra mai d'uech còps superior au PIB egipcian en despiech d'una populacion mens importanta.
Aqueleis escarts favorizan uei de delocalizacions e una despendéncia acrescuda dau Sud a respèct dau Nòrd. Per exemple, en 2017, mai de 60% deis exportacions tunisianas èran a destinacion de França, d'Alemanha e d'Itàlia. Favorizan tanben de migracions umanas dau Sud vèrs lo Nòrd, creant de problemas de manca de man d'òbra qualificada au Sud e de racisme au Nòrd.
La mar Mediterranèa e lei tèrras vesinas son un espaci relativament paure d'un ponch de vista biologic. D'efiech, en causa d'una aiga cauda e d'una concentracion febla de fosfat que limita la creissença dau fitoplancton, la biomassa marina i es significativament pus febla qu'aquela de l'Ocean Atlantic. Dins aquò, presenta un taus d'endemisme fòrt e es una importanta fònt de biodiversitat amb 8-9% deis espècias identificadas presentas dins una mar representant solament 0,8% de l'ocean mondiau. La situacion es similara per la fauna e la flòra terrèstra que dèu s'adaptar a de condicions fòrça eissuchas e qu'assosta mai de 10 000 espècias de plantas endemicas.
La vegetacion mediterranèa fòrma un biòma particular adaptat ai zònas de transicion eissuchas entre regions temperadas e deserticas. Lei formacions pus caracteristicas son lo maquís, la seuva mediterranèa e la garriga. L'euse (Quercus ilex) n'es l'aubre emblematic mai se pòdon tanben citar lo pin d'Alèp (Pinus halepensis), lo pinhèr (Pinus pinea), lo rore (Quercus pubescens), lo surrièr (Quercus suber) e l'olivier (Olea europaea). En revènge, lo ciprès, uei ben aclimat ai condicions mediterranèas, es originari d'Iran. Fin finala, la flòra mediterranèa tèn mai de 22 500 espècias identificadas. 52% son endemicas.
De son caire, la fauna superiora compòrta 500 espècias d'aucèus, 225 de reptils, 220 de mamifèrs e 80 d'amfibís. L'endemisme en lei reptils e leis amfibís es superior a 30% mai es d'aperaquí 10% en leis aucèus e lei mamifèrs. Plusors d'entre elei son fòrça menaçadas de disparicion coma lo macaco de Barbaria (Macaca sylvanus).
La fauna e la flòra marina mediterranèa es apareguda i a 5,33 milions d'ans ambé la remessa en aiga dau bacin consecutiva a la redubertura de l'Estrech de Gibartar. Desenant constituida d'au mens 12 000 espècias, es donc principalament d'origina atlantica (55-75%) amb un taus d'endemisme fòrt (20-30%). Aqueleis espècias endemicas son generalament eissidas d'espècias atlanticas qu'an evoluit. Dempuei l'acabament dau canau de Suèz, d'espècias originàrias de la Mar Roja se son adaptadas ai condicions mediterranèas e representan uei 5% dau totau. Enfin, se tròban d'espècias pantropicalas (3-10%). Lei superficias cubèrtas de posidonia (Posidonia oceanica) son un element fondamentau de l'ecologia mediterranèa. Dins aquò, se fau pereu mencionar lei fons movedís, lo tombant, lo larg e lei plans abissaus
Dempuei la segonda mitat dau sègle XX, la mar Mediterranèa es una mar fòrça menaçada per la pollucion. Lei rasons d'aqueu fenomèn son multiplas e variadas. La pression demografica es a aumentar fòrtament entraïnant de regets importants. L'agricultura e l'industria son tanben de fònts creissentas de pollucions quimicas e fisicas, especialament de pesticidas e de plastics[6]. De mai, aqueleis activitats ajustan de riscs grèus coma aquelei liats au transpòrt de petròli. Enfin, fau considerar lei polluents portats per lei fluvis, coma Ròse ò Nil, la subrepesca e lo rescaufament globau deis aigas que sembla favorable a l'installacion de mai d'una espècia invasiva.
Aquò a de consequéncias negativas per leis espècias pescadas car, segon la Commission Europèa, 96% dei resèrvas piscicòlas èran subresplechadas en 2015. Lei bancs de corau e leis estendudas de posidonia, basas de la vida marina sus mai d'un platèu litorau, èran tanben menaçats per la pollucion ò per l'arribada d'espècias invasivas. Ansin, a l'ora d'ara, totei lei cadenas alimentàrias son menaçadas e lei perspectivas son pauc encoratjantas car i a ges de reduccion – au contrari – dei factors a l'origina de la pollucion.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
