Continent
From Wikipedia, the free encyclopedia
Lo mot continent ven del latin continere per «tenir ensemble», o continens terra, las «tèrras continuas». Al sens pròpri, aquel tèrme designa una vasta espandida contunha de tèrra a la superfícia del glòbe. Pasmens, aquela definicion estrictament geografica s'emplega sovent segon de critèris istorics e culturals. Se pòt veire atal de sistèmas de continents que considèran Euròpa e Asia coma dos continents alara qu'Eurasia forma una sola espandida de tèrra.
La definicion pauc clara d'un continent mena a l'existéncia de divèrses modèls de quatre a sèt continents. Mas foguèt pas totjorn lo cas, e aqueles modèls varièron segon l'Istòria e la descobèrta de territòris novèls.
Dins son accepcion comuna, la zona continentala inclutz tanben las pichonas illas a flaca distància de las còstas, mas pas aquelas separadas per de braces de mar significatius. D'un punt de vista scientific, los continents incluson tanben las illas estacadas a las placas continentalas, coma las illas Britanicas al respècte d'Eurasia.
Istòria del tèrme
Las primièras definicions
La primièra distincion entre los continents se faguèt pels ancians marins grècs que donèron los noms d'Euròpa e d'Asia a las tèrras dels dos costats del cors d'aiga de la mar Egèa, l'estrech dels Dardanèls, la Mar de Marmara, l'estrech del Bosfòr e la mar Negra[1]. Los noms foguèron en primièr aplicats solament per designar las tèrras prèp de la còsta e pus tard las espandidas pus alunhadas[2]. Los pensaires de la Grècia antica discutiguèron per saber s'Africa (alara nomenada Libia) se deuriá considerar coma fasent partida d'Asia o coma tresena partida del monde. Una division en tres partidas s'impausèt fin finala[3]. Del punt de vista grèc, la mar Egèa, èra lo centre del monde, amb Asia a l'Èst, Euròpa a l'Oèst e al Nòrd e Africa al Sud[4].
Los limits entre los continents son pas fixats. Inicialament, la frontièra d'Euròpa amb Asia foguèt traçada dempuèi la mar Negra, lo long de la ribièra Rioni e Georgia. Pus tard, se considerèt coma anant de la mar Negra per l'estrech de Kerch, la mar d'Azov e lo long del flume Don[5].
Nil foguèt generalament considerat coma la frontièra entre Asia e Africa. Erodòt[6], al sègle V, pasmens s'opausèt a aquela situacion, que plaçava Egipte sus dos continents. Faguèt doncas coïncidir la rompedura entre Asia e Africa amb la frontièra occidentala d'Egipte, çò que situava aquel país en Asia. Contestèt tanben la division en tres de çò qu'es en fach una sola massa[7], lo debat continua...
Eratostènes, al sègle III, notèt que qualques geografs dividissián los continents pels flumes (Nil e Don), los considerant atal coma d'«illas». D'autres dividissián los continents per d'istmes, nomenant alara los continents «peninsulas». Aqueles geografs fixèron la frontièra entre Euròpa e Asia a l'istme entre la mar Negra e la mar Caspiana, e la frontièra entre Asia e Africa a l'istme entre la mar Roja e l'embocadura del lac Bardawil sus la Mediterranèa[8].
Al periòde roman e a l'Edat Mejana, qualques autors prenguèron l'istme de Suèz coma frontièra entre Asia e Africa, mas gaireben totes los autors contunhan de considerar Nil o la frontièra occidentala d'Egipte coma frontièra. A l'Edat Mejana, lo monde èra representat sus la mapa en T-O, amb lo T representant las aigas de la division dels tres continents.
Arribada dels Europèus a las Americas
Cristòl Colomb traversèt l'ocean Atlantic per aténher las Antilhas en 1492, dubrissent lo camin a l'exploracion e a la colonizacion europèa de las Americas. Mas malgrat sos quatre viatges cap a l'oèst, Colomb jamai pensèt d'aver atench un novèl continent e contunhèt de pensar qu'aviá atench Asia. En 1501, Amerigo Vespucci foguèt lo pilòt d'una expedicion que navigava lo long de la còsta de Brasil. Los membres de l'expedicion percorriguèron lo long camin cap al sud, lo long de la còsta de l'America del Sud, çò que confirma que las tèrras que perlongavan avián de proporcions continentalas[9],[10]. De retorn a Euròpa, Vespucci publiquèt un compte rendut de son viatge Mundus Novus («Novèl Monde») en 1502 o 1503[11], mas sembla que i auriá d'apondons o de modificacions d'un autre autor[12]. Quin que siá l'autor d'aquelas paraulas, se pòt legir dins Mundus Novus «descobriguèt un continent dins aquelas regions del sud qu'es abitat per mai de personas e d'animals qu'en Euròpa, en Asia o en Africa»[13], primièra identificacion explicita de las Americas, un continent coma los tres autres.
Aprèp qualques annadas, lo nom de «Novèl Monde» comença d'aparéisser coma un nom per l'America del Sud. Las mapas de l'epòca mòstran clarament l'America del Nòrd coma connectada a l'Asia e l'America del Sud coma una tèrra separada[14].
En 1507, Martin Waldseemüller publiquèt una mapa del monde, Cosmographia Universalis, qu'es la primièra a mostrar l'America del Nòrd e l'America del Sud distintas d'Asia e entornejadas d'aiga. Un pichon senhal en dessús de la mapa principala explica pel primièr còp que las Americas son a èst d'Asia e son separadas d'Asia per un ocean, perque las Americas son plaçadas a l'extremitat esquèrra de la mapa e Asia a l'extremitat drecha, çò que poiriá crear una confusion. Dins lo libre d'acompanhament, Cosmographiae Introductio, Waldseemüller nòta que la tèrra se dividís en quatre partidas, Euròpa, Asia, Africa e la quatrena partida que ne bastís lo nom a partir d'Amerigo Vespucci[15]. Sus la mapa, lo mot «America» se plaça sus una partida de l'America del Sud.
Lo mot continent
Dempuèi lo sègle XVI, lo nom anglés continent surgís. Es un derivat del tèrme continent land, çò que significa «tèrra continua»[16] e tradusit del latin terra continens[17]. Lo nom foguèt utilizat per designar «una partida de tèrra connectada o continua»[18]. Lo mot continent s'utiliza dins la traduccion de tèxtes grècs e latins al subjècte de las tres «partidas» del monde[19].
Alara que lo mot continent foguèt utilizat per las zonas relativament pichonas de la continuitat de la tèrra, los geografs se tornèron pausar la question d'Erodòt sus las rasons perqué una sola granda massa deuriá èsser dividida en dos continents. A la mitat del sègle XVII, Peter Heylin escriguèt dins sa Cosmografia que «Un continent es una granda quantitat de tèrra, non separada per una mar en provenença de la rèsta del monde, coma l'ensemble del continent d'Euròpa, en Asia, en Africa.». En 1727, Ephraïm Chambers escriguèt dins son Cyclopædia, «Lo monde es ordinàriament dividit en dos grands continents : l'ancian e lo novèl.». E, dins son atlàs de 1752, Emanuel Bowen definís un continent coma «un grand espaci de la tèrra fèrma contenent fòrça païses, sens separacion d'aiga. Atal, Euròpa, Asia e Africa son un grand continent, America n'es un autre.»[20]. Pasmens, la vièlha idèa d'Euròpa, d'Asia et d'Africa coma partidas del monde persistís, e son uèi consideradas coma de continents.
Al delà dels quatre continents
A partir de la fin del sègle XVIII, qualques geografs comencèron de considerar l'America del Nòrd e l'America del Sud coma doas partidas del monde, çò que fa en tot cinc partidas. Pasmens, la division en quatre foguèt globalament pus utilizada al sègle XIX[21]. Los Europèus descobriguèron Austràlia en 1606, mas per un certan temps, foguèt vista coma una partida d'Asia. A la fin del sègle XVIII, certans geografs considerèron que s'agissiá d'un continent d'esperel, çò que ne fa lo seisen (o lo cinquen per aqueles qu'America es encara un unic continent)[22]. En 1813, Samuel Butler escriguèt sus Austràlia que «[Nòva Olanda, una illa immensa, que qualques geografs designan del nom d'autre continent» e l'Oxford English Dictionary es pas clar de decènnis pus tard[23].
Antartida foguèt apercebuda en 1820 e foguèt descricha coma un continent par Charles Wilkes en 1838. Mas pauc d'atlàs la senhalan coma continent abans la Segonda Guèrra Mondiala[24].
La bandièra olimpica, concebuda en 1913, de cinc anèls representant las cinc tèrras abitadas, amb America coma un sol continent e sens comptar Antartida[25].
A partir de la mitat del sègle XIX, los atlàs dels Estats Units d'America an pus sovent tractat l'America del Nòrd e l'America del Sud coma dos continents, çò qu'es compatible amb la compreneson de la geologia e de la tectonica de las placas. Mas es totjorn pas escàs que los atlàs americans los tractan coma un sol continent, pasmens fins a la Segonda Guèrra Mondiala[26].
Pendent las darrièras annadas, i a una tendéncia per qu'Euròpa e Asia, tradicionalament consideradas coma dos continents, sián consideradas coma un sol continent, nomenat «Eurasia» — compatible amb la compreneson de la geologia e de la tectonica de las placas. Dins aquel modèl, lo monde se dividís en sièis continents (se l'America del Nòrd e l'America del Sud son consideradas coma de continents distints).
Definicions e aplicacions
Existís pas de definicion unica d'un continent. Es per aquò que las culturas e las sciéncias an de listas diferentas de continents. En general, un continent deu èsser una granda espandida, compausada de tèrra fèrma amb de limits geologics significatius.
Lo critèri d'origina per designar un continent, lo critèri geografic, daissa lo pas al profit de critèris pus arbitraris, sovent istorics e culturals. Suls sèt continents pus correntament entenduts, sols Antartida e Oceania son separats dels autres continents.
Frontièras dels continents
Coma la definicion d'un continent es sovent arbitrària, las separacions entre aqueles son pas totjorn clarament definidas.
L'estrech de Gibartar marca convencionalament lo limit entre Africa e Euròpa[27]. La separacion d'America del Nòrd e d'America del Sud correspond a l'istme de Panamà, una benda de tèrra estrecha.
La frontièra entre Asia e Africa generalament se fixa a l'istme de Suèz; aquò exclutz lo Sinai d'Africa[28]. Egipte se tròba a caval sus dos continents; qualques geografs prepausan pasmens de desplaçar lo limit entre aqueles dos continents a la frontièra israeloegipciana.
Per comoditat, la frontièra entre Asia e America se fixa a la frontièra russoamericana, a l'entorn de l'estrech de Bering. Las illas Komandorski son doncas asiaticas alara que las illas Aleutianas son americanas.
La separacion entre Oceania e Asia es encara uèi fòrça discutida. En 1831, l'explorator e geograf Jules Dumont d'Urville copèt Oceania en quatre regions : Polinesia, Micronesia, Melanesia e Insulíndia (alara nomenada Malàisia)[29]. Aquela darrièra partida serà apuèi estacada a Asia; aquò explica la frontièra actuala entre Asia e Oceania: l'ensemble de las illas indonesianas es asiatic alevat la Nòva Guinèa e d'illas prèpas. Mas de geografs pensan que seriá pus apropriat d'utilizar la linha Wallace[30], d'autres volrián inclure tota Indonesia en Asia salvat lo Timòr Èst.
.png)
La frontièra pus contestada es sens dobte aquela entre Asia e Euròpa[31],[32],[33], los limits d'Euròpa foguèron desplaçats segon los sègles e pauc clarament definits. Al sègle XVIII, lo Tsar Pèire Ièr desira de far de Russia una poténcia europèa. Son geograf Vasilii Tatishchev prepausa alara en 1703 que los monts Orals, lo flume d'Oral e Caucàs constituiscan la frontièra entre Euròpa e Asia a la plaça de Don qu'inclusiá alara Russia en Asia.
Amb l'espandiment recent de l'Union Europèa a las pòrtas d'Asia coma dins los Balcans e en Euròpa de l'Èst se pausa encara un còp lo problèma del traçat exacte del limit entre Euròpa e Asia. Qualques geografs, per comoditat, volrián repossar lo limit al delà de Caucàs per inclure Armenia e Georgia en Euròpa. D'autres, al contrari, volrián veire aquela frontièra fixada a la depression de Kouma-Manytch situada al nòrd de Caucàs per inclure los pòbles turcs de Caucàs en Asia[34].
L'estatut de las illas
Las partidas del monde son de continents al sens larg. D'una part, tota illa es una partida del monde perque las partidas d'un monde contenon totas las tèrras emergidas, mas las illas fan pas partida dels continents (al sens comun, o al sens scientific) perque lor territòri es pas continú amb lo rèsta del continent[35],[36]. Son doncas abitualament consideradas coma apertenent al continent pus prèp. Per exemple, las Illas Canàrias — e mai espanhòlas — son restacadas a Africa, las Illas Balearas fan partida d'Euròpa e las illas del Pacific apartenon a Oceania. Es parièr per l'illa de la Reünion o l'illa Maurici que, malgrat la distància que las separan d'Africa, son consideradas coma d'illas africanas.
Nombre de continents
Doas pus grandas oposicions pòrtan sus Euròpa e Asia que poirián èsser unificadas (Eurasia) e sus l'America del Nòrd e l'America del Sud que formarián America. Qualques geografs prepausan de gropar Euròpa, Asia e Africa en lo continent Afroeurasia.
Lo modèl de sèt continents s'utiliza sovent en Euròpa de l'Oèst. Lo modèl de sièis continents (Eurasia) es lo modèl causit per la comunautat scientifica. E lo modèl unissent America s'utiliza en Euròpa de l'Èst, en America del Sud.
| 7 continents[37],[38],[39],[40],[41],[42] | America del Nòrd | America del Sud | Antartida | Asia | Euròpa | Africa | Oceania |
| 6 continents[43] | America del Nòrd | America del Sud | Antartida | Eurasia | Africa | Oceania | |
| 6 continents[44],[45] | America | Antartida | Asia | Euròpa | Africa | Oceania | |
| 5 continents[46],[47],[48] | America | Antartida | Eurasia | Africa | Oceania | ||
| 5 continents | America | Asia | Euròpa | Africa | Oceania | ||
| Ancian modèl didactic prenent pas en compte l'Antarctic, continent inabitat. | |||||||
| 5 continents | America del Nòrd | America del Sud | Antartida | Afroeurasia[49] | Oceania | ||
| 4 continents[50],[51],[52] | America | Antartida | Afroeurasia | Oceania | |||
Denominacion
- Africa, adoptat dempuèi l'Antiquitat coma nom de la Tunisia actuala.
- America (du latin America), del nom d'Amerigo Vespucci, sus proposicion de Martin Waldseemüller[53].
- Antartida del latin antarcticus, del grèc ancian antí, « contra », e arktikos (« Artic »), aquel darrièr mot format a partir de arktos (« ors ») [54]. L'Artic foguèt nomenat coma aquò perque es dins la mitat del glòbe del costat de la constellacion de la Granda Orsa.
- Asia, o del nom de l'Oceanida Asia (pus comunament nomenada Climèda), o d'un derivat d'Assuwa, un Estat confederat situat a l'Oèst d'Anatolia e que son nom vendriá de l'Itita que significa «bon».
- Euròpa, composicion dels mots grecs eurýs (εὐρύς, «larg») e ṓps (ὤψ, «visatge»)[55].
- Oceania ven del latin oceanus, «ocean».
Comparason
Aira e populacion
Lo tablèu seguent dona la superfícia, la populacion, la densitat de populacion e lo nombre de païses de cada continent, dins lo modèl de sèt continents.
| Continent | Superfícia (km²)[56] | Populacion aproximada (2006) | Percentatge de la populacion totala | Densitat de populacion (ab./km²)[57] | Nombre de païses |
|---|---|---|---|---|---|
| Asia | 44 579 000 | 3 879 000 000 | 60 % | 87,01 | 48 |
| Africa | 30 065 000 | 877 500 000 | 14 % | 29,19 | 53 |
| America del Nòrd | 24 256 000 | 501 500 000 | 8 % | 20,68 | 23 |
| America del Sud | 17 819 000 | 379 500 000 | 6 % | 21,30 | 12 |
| Antartida | 13 209 000 | 1 000 | 0,00002 % | 0,00007 | 0 |
| Euròpa | 9 938 000 | 727 000 000 | 11 % | 73,15 | 43 |
| Oceania | 7 687 000 | 32 000 000 | 0,5 % | 4,16 | 14 |
La superfícia totala dels continents es 148 647 000 km², o gaireben 29% de la superfícia de la Tèrra (510 065 600 km²).
Punt culminant
Lo tablèu seguent balha la lista dels continents en foncion de lor punt culminant[58],[59].
| Continent | País | Punt culminant | Altitud (mètres) |
|---|---|---|---|
| Asia | China/Nepal | Mont Everest | 8 848 |
| America del Sud | Argentina | Aconcagua | 6 960 |
| America del Nòrd | Estats Units d'America | Mont McKinley | 6 194 |
| Africa | Tanzania | Kilimanjaro | 5 895 |
| Euròpa | Russia | Mont Elbroz | 5 642 |
| Antartida | Territòri chilian d'Antartida | Massiu Vinson | 4 897 |
| Oceania | Indonesia | Puncak Jaya | 4 884 |
Asia a lo pus naut suc del monde, l'Everest, mas regropa de mai l'ensemble dels 10 primièrs sucs del monde, en tèrmes de nautor. Fòrça relèus son constituits en Asia, amb de massís montanhoses coma Tian Shan e Imalaia. Lo relèu sud-american es marcat per la Cordilhièra dels Andes que longa tota sa còsta èst. La disposicion del relèu nòrd-american es longitudinala : la region se descompausa en ensembles diferenciats que se succedisson de l'èst cap a l'oèst. Lo punt culminant d'America del Nòrd, lo mont McKinley, se tròba en Alaska.
Lo punt culminant d'Africa, Kilimanjaro (un volcan apagat), es partida de la valada del grand rift. Las principalas cadenas de las montanhas en Euròpa son los monts Orals, Caucàs e los Alps, aquelas darrièras abrigan lo mont Blanc, punt culminant d'Euròpa Occidentala. Antartida es, el, copat en doas partidas inegalas pels monts Transantartids, cadena de montanha de 3 500 km de long, formant una corba en «S» de la còsta de la mar de Weddell fins a la còsta de l'ocean Antartic. Oceania es un continent gaireben plan, marcat çaquelà amb de zonas montanhosas, coma l'illa de la Nòva Guinèa.
Esperança de vida
Lo tablèu seguent dona l'esperança de vida dels abitants de cada continent, seguent un modèl de cinc continents.
Africa es marcada per una esperança de vida pro flaca, a causa d'un taus de mortalitat important, malgrat que siá inegal seguent las regions del territòri. Per exemple, Magrèb a un taus de mortalitat de 6 ‰ alara qu'aquel de l'Africa subsahariana arriba a 15 ‰[65].
Euròpa e Oceania son los continents qu'an la pus nauta esperança de vida, (75 ans). L'esperança de vida del continent american es baissada per aquela d'America del Sud, ont qualques païses en desvolopament an una esperança de vida pro flaca. Per exemple, en Bolívia es de solament 66,2 ans[66]. L'esperança de vida del continent asiatic es inegala, amb una esperança de 43,7 ans pels abitants d'Afganistan alara que los Chineses vivon en mejana fins a 72,9 ans.
Autras divisions
_(-mini_map).svg)
Qualques partidas de continents son reconegudas coma de soscontinents, en particular aquestas sus las diferentas placas tectonicas que devesisson los continents. Los pus notables son lo soscontinent indian e la peninsula Arabica. Groenlàndia, sus la placa nòrd-americana, es a vegadas considerada coma un soscontinent. Quand America es percebuda coma un sol continent, se devesís en dos soscontinents (America del Nòrd e America del Sud)[68],[69],[70] o en divèrsas regions[71].
Qualques zonas de la crosta continentala son largament cobèrtas per la mar, mas pòdon èsser consideradas coma de continents submergits. Es lo cas de Zealandia, emergissent de la mar en Nòva Zelanda e en Nòva Caledònia, o gaireben tot submergit lo replan de Kerguelen, dins lo sud de l'ocean Indian.
Qualques illas se situan sus de seccions de la crosta continentala que se rompèron e derivèron fòra d'un dels principals continents. E que sián pas consideradas coma continents a causa de lor talha relativament pichona, pòdon èsser consideradas coma microcontinents. Madagascar, l'exemple pus tipic, generalament se considèra coma èssent partida d'Africa, mas foguèt ja descrit coma «l'ochen continent»[72].
En geologia
Caracteristicas
Pels geològs, existís a la superfícia de la Tèrra dos elements estructurals distints : la crosta continentala, formada subretot de granit e de ròcas associadas, e la crosta oceanica, de basalte e de gabbrò. Atal, lo limit entre domeni continental e domeni oceanic se tròba jos la superfícia de la mar : es alara lo «Plan continental» que se prolonga a vegadas a qualques quilomètres al delà de la còsta. Pendent la darrièra epòca glaciala (fa 20 000 ans), en Euròpa Occidentala, lo plan continental s'espandissiá a plusors desenas de quilomètres a l'oèst del litoral actual.
Deriva dels continents
Al començament del sègle XX, Alfred Wegener remarquèt qu'amb la disposicion dels continents, la còsta èst de l'America del Sud sembla de juntar aquela de l'oèst d'Africa. D'autres ben abans aquel o avián vist, mas foguèt lo primièr a prepausar, dempuèi aquela observacion, la teoria de la deriva dels continents : un supercontinent, la Pangèa, se seriá fragmentada al començament de l'edat segondària e, dempuèi aquela data, las massas continentalas eissidas d'aquela fragmentacion derivarián a la superfícia de la Tèrra.
Al sègle XX, foguèt acceptat pels geològs que los continents limpan sus la superfícia del planeta, a l'escala dels temps geologics. Aquel procèssus es conegut jos lo nom de «deriva dels continents» e s'explica par la tectonica de las placas.
La superfícia de la Tèrra se constituís de sèt placas tectonicas majoras (e fòrça d'autras menoras). Aquelas derivan, se separan e s'assemblan per formar amb lo temps los continents d'uèi[73].
Per consequéncia, existissiá d'autres continents dins lo passat geologic, los paleocontinents. Se descobriguèt que a qualques epòcas de l'istòria de la Tèrra ont i aviá un sol grand continent sus la superfícia. Lo pus recent, la Pangèa, remonta a 180 milions d'annadas. Lo seguent «continent unic» deuriá aparéisser dins 250 milions d'annadas amb lo raprochament d'Africa, d'Eurasia e de las Americas.[74].
Nòtas e referéncias
Vejatz tanben
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.