Азия

Азия (ассириялықтар тілінде, мағынасы – асу, шығыс) — Жер шарының ең үлкен бөлігі. Еуропамен қосылып, Еуразия құрлығын құрайды.

Азия
Азия құрлығы
Территория	44 579 000 км²
Халық саны	4 164 252 000 адам
Тығыздығы	87 адам/км²
Этнохороним	азиялық, азиат
Енеді	49 (+5 жартылай мойындалған) мемлекет
Тәуелді аймақтар	Тізім Акротири мен Декелия Үнді мұхитындағы Британдық шекаралар Кристмас аралы Кокос аралдары Гонконг Макао
Танылмаған аймақтар	Тізім Абхазия Республикасы Таулы Қарабақ Республикасы Солтүстік Кипр Түрік Республикасы Оңтүстік Осетия Тайвань
Тілдері	Азия тілдері
Уақыт белдеулері	UTC+2 — UTC+12
Интернет үйшігі	.asia
Ірі қалалары	Токио, Джакарта, Сеул, Шанхай, Дели, Мумбаи, Манила, Бейжің, Осака, Калькутта, Карачи, Дакка, Куала-Лумпур
Азия Ортаққорда

Географиялық орналасуы

Азия картасы.

Еуропамен арадағы шартты шекарасы Орал тауының шығыс етегі, Ембі өзені, Каспий теңізі, Кума-Маныч ойысы, Азов теңізі, Қара теңіз, Босфор бұғазы, Мәрмәр теңізі, Дарданелл бұғазы арқылы өтеді. Ауданы 43.4 млн. км² (бүкіл құрлықтың 30%-ы). Оңтүстік-батыста Суец мойнағы Азияны Африкамен жалғастырады; Солтүстік Америкадан Беринг бұғазымен бөлінеді. Оңтүстігінде құрлыққа Малай топаралы кіреді. Таяу аралдардың жалпы ауданы 2 млн. км²-ден асады. Жағалауы аз тілімделген. Құрлықтың орталық бөліктері мұхиттардан 2-2.5 мың км қашықтықта орналасқан.

Түбектері:

1. Таймыр түбегі
2. Чукот түбегі
3. Камчатка түбегі
4. Корей түбегі
5. Үндіқытай түбегі
6. Декан түбегі
7. Арабия
8. Кіші Азия түбегі
9. Үнді түбегі

Құрлықтың шеткі нүктелері:

• солтүстігінде – Челюскин мүйісі
  • оңтүстігінде Пиай мүйісі
    • батысында Рока мүйісі
      • шығысында Дежнев мүйісі.

Жер бедері

Азия дүние бөліктерінің ішінде абсолюттік биіктігі жағынан (Эверест шыңының биіктігі 8848 м) 1-орында, орташа биіктігі жағынан Антарктида құрлығынан кейінгі 2-орында (950 м). Жерінің 75%-ы таулар мен тау үстірттері. Олар басты екі белдеуді құрайды. Ендік белдеуі Кіші Азия түбегінен Тынық мұхит жағалауына дейін созылған.

Памир.

Гималай.

Ең биік таулар мен тау қыраттары:

1. Памир
2. Тянь-Шань
3. Тибет тау қыраты
4. Гималай
5. Гиндукуш
6. Қарақорым.

Гималай тауының шыңдары 7 – 8 мың метр және одан да биік болып келеді. Солтүстік шығыс белдеуі Тянь-Шань тауынан Чукот түбегіне дейін созылады. Бұған кіретін таулар ендік белдеуге қарағанда көне әрі аласа болып келеді. Солтүстік-шығыс белдеуден батыс және шығыс жаққа қарай орташа, аласа таулар мен тау үстірттері тарайды.
"'Ең ірісі: Орта Сібір таулы үстірті."' Құрлықтың шығыс жағында бұл екі белдеуден оқшау солтүстіктен оңтүстікке қарай Коряк таулы қыраты, Камчатка таулары, Сихотэ-Алин, Корей таулары, Наньмин, Аннам тау қыраты тізбектеліп орналасқан. Азияның жалпы аумағының 25%-ы жазықтар.

Ең ірі жазықтары:

• Батыс Сібір
• Тұран
• Ұлы Қытай Жазығы
• Үнді-Ганг жазығы
• Месопотамия .

Кен байлықтары

Тас көмірдің ірі кен орындары Сібірде (Кузнецк, Минусинск, Лена, Кан, Иркутск), Қазақстанда (Қарағанды), Қытайда, Үндістанда бар. Азияда мұнайдың дүниежүзілік қорының жартысынан астамы шоғырланған.

Негізгі мұнай-газ аудандары:

• Батыс Сібір
• Каспий маңы ойпаты
• Кавказ
• Маңғыстау
• Орта Азия
• Парсы шығанағы төңірегі
• Малай топаралы
• Солтүстік және Батыс Қытай мұнай-газ ауданы.

Темір кені мен түсті металдар Азияның таулы, қыратты аймақтарында кездеседі. Фосфориттің мол қоры Қаратауда )Қазақстан(, боксит кені Торғай даласында (Қазақстан), Краснояр өлкесінде, Үндістанда, Мъянмада, Индонезияда, алмаздың ірі кен орны – Саха-Якутияда.

Климаты

1961-1990 жылдар аралығындағы кеңістіктің айлық орташа температурасы. Жыл-ай бойынша өзгерісті көрсетеді.

Азия Cолтүстік жарты шардың барлық климаттық белдеулерін алып жатыр. Көп жерінде, әсіресе ішкі аудандарда, континенттік климат басым. Оңтүстігі мен шығысында климат муссонды. Батыс, Орта, Орталық Азия жазықтарына шөл және шөлейт климат тән. Биік тау қыраттары мен тау бастарын суық шөл климаты алып жатыр. Малакка түбегі мен Үлкен Зонд аралдарының климаты экваторлық.

Қыста ең төмен температура солтүстік-шығыс Сібірде байқалады. Верхоян жотасы мен Оймяконда қаңтар айының орташа температурасы –50°С, кейде ең төмен температура –70°С-қа дейін жетеді. Экваторлық өңірде қаңтардың орташа температурасы 25°С-қа дейін өседі. Жазғы температура ендікке байланысты өзгеріп отырады. Шілденің орташа температурасы тундраның оңтүстік шекарасында 10°С, ал 55° – 60° солтүстік ендіктерде 20°С, тропиктік, экуаторлық белдеулерде 25 – 28^оС-қа дейін жетеді.

Азияның оңтүстік, оңтүстік-шығыс шеткі аймақтары өте ылғалды келеді. Гималайдың оңтүстік етегіндегі Черрапунджи өңірінде жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 12665 мм (Жер шарындағы ең ылғалды аудан). Экваторлық белдеуде жылына 2000 мм жауын-шашын түседі. Субэкваторлық белдеудегі таудың ық жақ беткейлерінде ылғал мөлшері күрт азайып, 1000 мм-ден аспайды. Ал климаты субтропикті және қоңыржай теңізді аймақтарда 600 – 1000 мм, Сібірдің басым көпшілік жерінде 300 – 500 мм, тундрада 150 – 200 мм, Алдыңғы, Орта және Орталық Азия шөлдерінде 100 – 150 мм, кей жерлерде одан да аз болады.

Ішкі сулары

Азия құрлығы өзенге бай . Сондықтан Азияны "өзен жағасындағы өркениеттер өлкесі" деп атайды.^[1] Кавказ, Памир, Тянь-Шань, Гималай, Қарақорым, Гиндукуш, т.б. тауларда мұздықтар таралған (жалпы ауданы 120 мың км²). Мұздықтар өзендердің толығуына аса маңызды орын алады. Құрлықтың ішкі суларының 60%-ы сыртқы, 40%-ы ішкі тұйық алапқа орналасқан.^[2] Азияның басты өзендері - Янцзы, Сары өзен ( Хуанхэ), Обь, Амур, Лена, Меконг, Енисей, Үнді, Брахмапутра, Салуин, Вилжуж, Әмурдария, Ганг, Ефрат, Алдан, Сырдария, Тарим, Калыма, Айеарвади, Тигр, Сонгхуа және Ангара өзендері. Обь, Ертіс, Енисей, Ангара, Лена, Яна, Индигарка және Колыма өзендері Солтүстік мұзды Тынық Мұхитқа құятың өзендердің ішінде: Анады, Амур, Хуанхэ, Янцзы, Ексы, Миконг, Чао Прая жөне Қызыл өзен бар. Янцзы - Азиядағы ең ұзын және әлемдегі үшінші ұзын өзен. Евфрат - Орта Шығыстағы ең ұзын өзен. Ежелгі дүниенің атақты қаласы Бабыл (Вавилон) осы өзеннің бойында орналасқан болатын. Үнді түбегінің басты өзені - Ганг Солтүстік Үндістан жазықтықтары арқылы шығыстағы Бангладешке қарай ағады. Қазақстандағы ең ұзын өзен - Есіл өзені. Оның жалпы ұзындығы - 2450 шақырым, Қазақстан аумағына 1400 шақырымы кіреді. Муррей, Сноуи, Маррамбиджи - басты өзендерінің бірі. Өзге өзен жүйелеріне Батыс Австралиядағы Фитцрой, Орд, Свон; Тасманиядағы Деруент пен Тамар; Жаңа Оңтүстік Уельстегі Хаукесбери жатады. Елдің басым бөлігінде жаңбыр жиі жауатын болғандықтан, Жаңа Зеландияда өзен саны өте көп. Ең ұзын өзенінің ұзындығы 425 шақырым. Бұл аралда, сондай- қ, Хука сарқырамасы бар.^[1]

Ішкі тұйық алаптағы өзендердің ең ірілері:

• Еділ
• Кура өзені
• Әмудария
• Жайық
• Сырдария
• Іле.

Экваторлық белдеудегі өзендердің суы жыл бойы мол болады. Шығыс және Оңтүстік Азия өзендері теңіздік жаңбырға байланысты бүкіл жаз бойы тасиды. Жерортатеңіздік Батыс Азия өзендерінің суы қыста молаяды. Ішкі тұйық алаптың биік тау басындағы қар мен мұздан бастау алатын өзендер жазда қатты тасиды. Құрлықтың ірі өзендері жол қатынасына және жер суаруға ежелгі заманнан бері пайдаланылып келеді. '
Азияда көл көп. Ең ірілері – Каспий мен Арал теңіздері.
Тектоникалық ойыстарда Байкал, Зайсан, Ыстықкөл, Өлі теңіз, Хубсугул, Кукунор, Алтынкөл орналасқан.

Биік таулы аймақтарда мұздық әрекетінен пайда болған ұсақ көлдер бар. Жанартау әрекетіне байланысты көлдер Камчаткада және Тынық мұхит жағалауындағы аралдарда, карст көлдері Загрос таулары мен Орталық Азия таулы қыраттарында, термокарст көлдері Сібірде көп. Шөлді белдемдегі көлдер әдетте тұзды болып келеді.
Азияның ең ірі өзендері:

• Еділ өзені,

• Іле өзені,

• Кура өзені,

• 'Сырдария өзені,

Өсімдігі

Азияның көпшілік бөлігі Голарктикалық флоралық облысқа кіреді. Араб түбегінің оңтүстігі, Үндістан, Үндіқытай түбектері, Филиппин және Малай топаралы палеотропиктік облысқа жатады. Палеотропиктік флора мезозойдың соңғы кезеңінен бері бірқалыпты жылы климат жағдайында дамып келеді.
Өсімдігі алуан түрлі, құрамында реликтер мен эндемиктер көп. Солтүстік мұзды мұхит жағалауында арктикалық, мүкті-қыналы тундра тараған. Солтүстік Азияда орман өте кең алқапты қамтиды, оның көп жерін тайга (батысында шырша, майқарағай, самырсын, шығысында балқарағай мен қарағай өседі) алып жатыр. Қиыр Шығыстың аралас және жалпақ жапырақты ормандары өсімдік түріне бай. Орман белдемінен оңтүстікке қарай орманды дала белдемдері (Батыс Сібірдің оңтүстігі, Солтүстік Моңғолия, Байкал сырты, Солтүстік-шығыс Қытай) өтеді. Орта және Орталық Азияда шөл өсімдігі басым. Тибет пен Памирдегі тау басын суық шөл алып жатады. Субтропиктік шөл, шөлейт және құрғақ дала өсімдігі Иран, Кіші Азия таулы қыраттарында, Месопотамияның солтүстік бөлігінде өседі. Месопотамияның оңтүстігі мен Араб түбегі тропиктік шөлге жатады. Субтропиктік белдеудің батыс жағына қарай, Кіші Азиядағы теңіз жағалауында негізінен маквис және мәңгі жасыл еменнен тұратын жерортатеңіздік өсімдіктер өседі. Тынық мұхит жағалауында қоңыржай белдеудің ормандары субтропиктік орманға ауысады (мәңгі жасыл ағаштар – магнолия, лавр, емен, камфора, тунг ағашы, кипарис, т.б.). Малакка түбегі мен Малай топаралында мәңгі жасыл ылғалды тропиктік қалың орман (гилея) өседі. Оның тауларындағы өсімдіктер биіктік белдеулерін құрайды. Солтүстік Азияда тау тайгасы мен тау тундрасы, Орта және Орталық Азияда тау даласы мен шөлі, Оңтүстік Азияда тропиктік тау орманы басым.

Жануарлары

Азия пілі.

Азияның алтын мысығы.

Азияның алтын мысығы.

Азия негізінен Голарктика облысының Палеоарктика бөліміне жатады. Жануарлары ендік белдемдер мен биіктік белдеулер жиынын құрайды. Тундрада жануарлардың түрі аз. Орман белдемінде

1. сүтқоректілерден: бұлан, бұлғын, қоңыр аю, сілеусін, тиін, борша тышқан, сасық күзен;
2. құстардан: саңырау құр, тоқылдақ, бұлдырық, шырша торғай, жапалақ, т.б. мекендейді.

Құрлықтың шығысы жануарлар түріне өте бай. Мұнда тайганың, жалпақ жапырақты орманның және субтропиктік аймақтың жануарлары өмір сүреді. Дала мен шөл жануарлары Кіші, Алдыңғы, Орта және Орталық Азияда, Солтүстік-батыс Үндістанда тараған. Әсіресе кемірушілердің түрі көп.

Батыс жағын жерорта-теңіздік жануарлардан: қабылан, гепард, қорқау қасқыр, жайран, т.б. мекендейді. Өзен бойы тоғайларында жолбарыс, Солтүстік-батыс Үндістанда арыстан сақталған.

Құрлықтың субэкваторлық және экваторлық ендіктерінде Үнді-Малай жануарлары (піл, орангутан, гиббон, макака, лемур, тупайя, тапир, мүйізтұмсық, жолбарыс, аю, қабылан, т.б.) басым. Құстардың түрі көп. Жорғалаушылардан алып ешкіемер, қолтырауын, өте улы көзілдірікті жылан, питон (ұзындығы 8 – 10 м) көп тараған.

Азияның БҰҰ субаймақтары:      Солтүстік Азия      Орталық Азия      Оңтүстік-батыс Азия      Оңтүстік Азия      Шығыс Азия      Оңтүстік-шығыс Азия

Саяси бөлінуі

Азия саяси құрылымы бойынша:

• Солтүстік Азия (Ресей федерациясы);
• Батыс Азия (Кипр, Түркияның негізгі бөлігі, Иран, Ауғанстан, Сирия, Ливан, Израиль, Иордания, Ирак, Кувейт, Сауд Арабиясы, Бахрейн, Катар, Біріккен Араб Әмірлігі (БАӘ), Оман, Йемен Араб Республикасы (ЙАР), Йемен Халық Демократиялық Республикасы (ЙХДР) сияқты Таяу және Орта Шығыс Азия мемлекеттері құрайды);
• Оңтүстік Азия (Пәкістан, Үндістан, Бангладеш, Шри-Ланка, Бутан, Непал, Мальдив Республикасы);
• Оңтүстік-Шығыс Азия (Мьянма, Таиланд, Малайзия, Сингапур, Лаос, Камбоджа, Вьетнам, Филиппин, Индонезия, Бруней, Шығыс Тимор);
• Орталық Азия (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Тәжікстан.)
• Шығыс Азия (ҚХР, МХР, КХДР, Оңтүстік Корея, Жапония) болып бөлінеді.

Азия елдері

Жалауларымен бірге аймақтар мен территориялар аты	Аумағы (km²)	Халық саны (1 шілде 2002 est.)	Жұрт тығыздығы (per km²)	Астаналары
Орталық Азия:
Қазақстан[3]	2,724,902	16,972,893	5.7	Астана
Қырғызстан	198,500	4,822,166	24.3	Бішкек
Тәжікстан	143,100	6,719,567	47.0	Душанбе
Түрікменстан	488,100	4,688,963	9.6	Ашхабад
Өзбекстан	447,400	25,563,441	57.1	Ташкент
Шығыс Азия:
Қытай[4]	9,584,492	1,384,303,705	134.0	Бейжің
Гонконг[5]	1,092	7,303,334	6,688.0	Виктория-Сити
Жапония	377,835	126,974,628	336.1	Токио
Макао[6]	25	461,833	18,473.3	—
Моңғолия	1,565,000	2,694,432	1.7	Ұлан-Батыр
Солтүстік Корея	120,540	22,224,195	184.4	Пхеньян
Оңтүстік Корея	98,480	48,324,000	490.7	Сеул
Тайвань[7]	35,980	22,548,009	626.7	Тайпей
Солтүстік Африка:
Мысыр[8]	980,869	80,335,036	21.7	Каир
Солтүстік Азия:
Ресей[9]	13,115,200	139,129,729	3.0	Мәскеу
Оңтүстік-шығыс Азия:[10]
Бруней	5,770	350,898	60.8	Бандар Сери Бегауан
Камбоджа	181,040	12,775,324	70.6	Пномпен
Шығыс Тимор[11]	15,007	952,618	63.5	Дили
Индонезия[12]	1,419,588	227,026,560	159.9	Джакарта
Лаос	236,800	5,777,180	24.4	Vientiane
Малайзия	329,750	27,662,365	68.7	Куала-Лумпур
Мьянма (Бирма)	678,500	42,238,224	62.3	Naypyidaw[13]
Филиппиндер	300,000	84,525,639	281.8	Манила
Сингапур	704	4,483,900	6,369.0	Сингапур
Таиланд	514,000	62,354,402	121.3	Бангкок
Вьетнам	331,690	87,375,000	246.1	Ханой
Оңтүстік Азия:
Ауғанстан	647,500	27,755,775	42.9	Кабул
Бангладеш	144,000	133,376,684	926.2	Дака
Бутан	47,000	672,425	14.3	Тхимпху
Үндістан[14]	3,167,590	1,045,845,226	318.2	Нью Дели
Иран	1,648,195	70,472,846	42	Тегеран
Мальдив аралдары	300	320,165	1,067.2	Мале
Непал	140,800	25,873,917	183.8	Катманду
Пәкістан	803,940	147,663,429	183.7	Исламабад
Шри-Ланка	65,610	19,576,783	298.4	Коломбо
Оңтүстік-батыс Азия:
Армения[15]	29,800	3,330,099	111.7	Ереван
Әзірбайжан[16]	46,870	3,845,127	82.0	Баку
Бахрейн	665	656,397	987.1	Манама
Кипр[17]	9,250	775,927	83.9	Никосия
Газа	363	1,203,591	3,315.7	Газа
Грузия[18]	20,460	2,032,004	99.3	Тбилиси
Ирак	437,072	24,001,816	54.9	Бағдат
Израиль	20,770	6,029,529	290.3	Құддыс[19]
Иордан	92,300	5,307,470	57.5	Амман
Кувейт	17,820	2,111,561	118.5	Кувейт
Ливия	10,452	3,677,780	353.6	Бейрут
Оман	212,460	2,713,462	12.8	Маскат
Катар	11,437	793,341	69.4	Доһа
Сауд Арабиясы	1,960,582	23,513,330	12.0	Эр-Рияд
Сирия	185,180	17,155,814	92.6	Дамаск
Түркия[20]	756,768	67,308,928	76.5	Анкара
Біріккен Араб Әмірліктері	82,880	2,445,989	29.5	Абу-Даби
Батыс жағалауы[21]	5,860	2,303,660	393.1	—
Йемен	527,970	18,701,257	35.4	Сана
Total	43,810,582	3,902,404,193	89.07

Дереккөздер

1. Балаларға арналған танымдық энциклопедия. Географиялық аймақтар, 26-бет
2. “Қазақ ұлттық энциклопедиясы”, 1 - том
3.   Қазақстанның бір бөлігі Шығыс Еуропада болғасын бұл жерде тек Орта Азияға жататын аумағы мен халық саны беріліп тұр.
   
4.   The current state is formally known as the People's Republic of China (PRC), which is subsumed by the eponymous entity and civilization (China). Figures given are for mainland China only, and do not include Hong Kong, Macau, and Taiwan.
   
5.   Hong Kong is a Special Administrative Region (SAR) of the PRC.
   
6.   Macau is a Special Administrative Region (SAR) of the PRC.
   
7.   Figures are for the area under the de facto control of the Republic of China (ROC) government, frequently referred to as Taiwan. Claimed in whole by the PRC; see political status of Taiwan.
   
8.   Мысыр is generally considered a transcontinental country in Northern Africa and Western Asia; population and area figures are for Asian portion only, east of the Suez Canal (Sinai Peninsula).
   
9.   Ресей is a transcontinental country; population and area figures are for Asian portion only.
   
10. Excludes Christmas Island and Cocos (Keeling) Islands (Australian external territories in the Indian Ocean southwest of Indonesia).
    
11.   East Timor is often considered a transcontinental country in Southeastern Asia and Oceania.
    
12.   Indonesia is often considered a transcontinental country in Southeastern Asia and Oceania; figures do not include Irian Jaya and Maluku Islands, frequently reckoned in Oceania (Melanesia/Australasia).
    
13.   The administrative capital of Myanmar was officially moved from Yangon (Rangoon) to a militarised greenfield just west of Pyinmana on 6 қараша 2005.
14.   Includes Jammu and Kashmir, a contested territory among India, Pakistan, and the PRC.
    
15.   Armenia is sometimes considered a transcontinental country: physiographically in Western Asia, it has historical and sociopolitical connections with Europe.
    
16.   Azerbaijan is often considered a transcontinental country in Western Asia and Eastern Europe; population and area figures are for Asian portion only. Figures include Nakhchivan, an autonomous exclave of Azerbaijan bordered by Armenia, Iran, and Turkey.
    
17.   The island of Cyprus is sometimes considered a transcontinental territory: in the Eastern Basin of the Mediterranean Sea south of Turkey, it has historical and socio-political connections with Europe. The Turkish Republic of Northern Cyprus (TRNC), distinct from the de jure Republic of Cyprus in the south (with a predominantly Greek population), is recognized only by Turkey.
    
18.   Georgia is often considered a transcontinental country in Western Asia and Eastern Europe; population and area figures are for Asian portion only.
    
19. In 1980, Jerusalem was proclaimed Israel's united capital, following its annexation of Arab-dominant East Jerusalem during the 1967 Six-Day War. The United Nations and many countries do not recognize this claim, with most countries maintaining embassies in Tel Aviv instead.
20.   Turkey is generally considered a transcontinental country in Western Asia and Southern Europe; population and area figures are for Asian portion only, excluding all of Istanbul.
    
21.   Gaza and West Bank, collectively referred to as the "Occupied Palestinian Territory" by the UN, are territories partially occupied by Israel but under de facto administration of the Palestinian National Authority.