Жамбыл облысы

Жамбыл облысы — Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан облысы. Шығысында Алматы, батысында Түркістан, солтүстігінде Ұлытау және Қарағанды облыстарымен және оңтүстігінде Қырғызстанның Талас пен Шу облыстарымен көршілес болып табылады. Облыстың аты қазақ және кеңес ақыны Жамбыл Жабайұлының құрметіне қойылған. Жамбыл облысының территориясы Бетпақдаладан Тәңір тауына, Шудан Қаратауға дейін созылып жатыр. Жер аумағы — 144,2 мың км².

Қазақстан облысы
Жамбыл облысы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облыс орталығы	Тараз
Аудандар саны	10
Ауылдық округтер саны	150
Қалалық әкімдіктер саны	4
Ауыл саны	367
Әкімі	Ербол Шырақпайұлы Қарашөкеев
Тарихы мен географиясы
Координаттары	44°00′ с. е. 72°00′ ш. б.44.000° с. е. 72.000° ш. б. / 44.000; 72.000 (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	14 қазан 1939 жылы
Жер аумағы	144 264 км² (10- орын)
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Экономикалық ауданы	Оңтүстік Қазақстан
Тұрғындары
Тұрғыны	▲ 1 215 482[1] адам (2022)(3- орын)
Тығыздығы	7,78 адам/км² (3- орын)
Ұлттық құрамы	қазақтар 73,45 % орыстар 9,13 % дүнгендер 5,33 % түріктер 3,08 % өзбектер 2,56 % күрдтер 1,37 % әзербайжандар 1,13 % басқалары 3,95 % (2022 ж.)[2]
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 7262 xx-xx-xx
Пошта индекстері	08xxxx
Автомобиль коды	08
ISO 3166-2:KZ коды	KZ-ZHA
Басқалары
Әкімдіктің мекенжайы	Тараз қаласы, Абай даңғылы, №125
Жамбыл облысының әкімдігі
Ортаққордағы санаты: Жамбыл облысы

Облыс орталығы, әрі ең үлкен қаласы — Тараз. Облыста барлығы 10 аудан, 4 қала, 150 ауылдық округте 367 ауыл бар.^[3]

Географиясы

Географиялық тұрғыдан облыс аумағы негізінен жазықтық. Климаты – едәуір құрғақ және континентальды.

Табиғаты

Шу алқабы (пойыздан көрініс)

Облыстың айтарлықтай аумағын Бетпақдала және Мойынқұм алады, тек оңтүстік-батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеті таулармен шектелген (Қаратау, Қырғыз және Шу-Іле Алатау таулары). Рельефтің бұл ерекшелігі облыс климатына әртүрлілік ендіреді.

Табиғи ландшафтардың флорасы мен фаунасы кең және әртүрлі. Облыста өсімдіктердің 3 мыңнан астам түрі бар. Аң аулайтын өңірдің жалпы алаңы 13,9 мың га құрайды, онда жануарлардың 40-тан астам түрі мекендейді.

27,8 мың га алаңды құрайтын балық шаруашылық қоры 74 су айдынынан тұрады, оның ішінде 73 су айдыны балық шаруашылығына жарамды. Ірі бөгендерден Тасөткел және Теріс-Ащыбұлақ бар. Балық аулау кәсібінде толстолобик, ақмарқа, карп, сазан, көк серке, тыран балық, краль, торта балықтарын аулау кең таралған.

Облыс аумағында 3 мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумалы бар:

• Мемлекеттік (кешенді) қаумал «Берікқара шатқалы» — 17,5 мың га алаңды алады, онда қызыл кітапқа енгізілген аса бағалы ағаш бұтасының және шөп өсімдігінің 50-ден астам түрін, ал жануарлардан – арқарды, үнді жайрасын, жұмақ шыбыншыны кездестіруге болады;
• Жалпы алаңы 3,07 мың га құрайтын мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумал «Қарақоңыз шатқалы» (ботаникалық), Зайлы Алатаудың батыс сілемінде орналасқан. Алма, шие, алша, жүзім ағаштарының жемісті көшеттері үйеңкі орманның, боз қарағанның, тұт ағашының, түйе жаңғағының алаңдарымен ауыстырылады;
• Жалпы алаңы 1000 мың га құрайтын Андасай мемлекеттік (кешенді) қаумал (зоологиялық) Мойынқұм ауылынан батысқа Шу өзенінің жағасының бойында орналасқан. Өсімдік қабатында селеу шөбі, бетеге, қара сексеуіл, талдың ну бұтасы басымды. Жануарлар әлемінде арқарлар, құландар, жайрандар, еліктер, қабандар, қояндар, қырғауылдар, құрлар басым.^[4]

Тарихы

Облыстың әкімшілік орталығы Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан Тараз қаласы болып есептеледі. Тараз қаласы республиканың ежелгі қалаларының бірі болғандығын б.э.д. 1 ғасырдың ортасындағы қытай жазбаларынан көруге болады. Патшалық Ресейдің 1863-64 жылдары әскери жаулап алушылық әрекетінің нәтижесінде бұрын Қоқан хандығының қол астында болып келген Ұлы жүздің жерлері империяның құрамына кірген. Осы өңірлерде Сырдария және Жетісу уездері құрылып, олар Түркістан генерал-губернаторлығына бағынған. Үкіметтің 1867 жылғы 11 маусымда қабылдаған жаңа жерлерді басқару жөніндегі "Уаықтша Ережеге" сәйкес Әулиеата уезі құрылған, ол Сырдария облысына қараған. Оның аумағы батысында Түлкібас стансасы, шығысы Шу өзенінің батыс жағалауына, оңтүстігі Сусамыр алабына (қазіргі Қырғызстан Республикасының Талас облысы), солтүстігі Шудың төменгі ағысына дейінгі жерді алып жатқан. Орталығы Әулиета шаһары болған. 1917 жылы Қазақ төңкерісінен кейін уезд - 1918 жылғы 30 сәуірде құрылған автономиялық Түркістан Кеңестік социалистік республикасының құрамында болған. 1924 жылы Орта Азиядағы Ұлттық-аумақтық межелеуге байланысты уезд Сырдария облысының, кейінірек Алматы округінің құрамын енген. 1927 жылы әкімшілік-аумақтық аудандастыруға сәйкес уезд негізінде 6 аудан құрылған: Жамбыл, Луговой, Меркі, Сарысу, Талас, Свердлов. Олар Оңтүстік Қазақстан облысы құрамына кірген. Өлкенің өндіргіш күштерін шапшаң дамыту және оны әлеуметтік-мәдени тұрғыдан түлету жөніндегі проблемаларды шешу мақсатында 1939 жылғы 14 қазанда өз алдына Жамбыл облысы құрылған. Оның құрамына аталған 6 ауданнан басқа Алматы облысынан Қордай, Красногор, Шу, ал 1951 жылы Оңтүстік Қазақстаннан Жуалы ауданы алынған.

Сәулеттік ескерткіштер

Айша бибі кесенесі

Жамбыл облысында бірнеше сәулеттік ескерткіштер бар. Барлығы Алматы-Самара жолында немесе Тараз қаласының маңайында орналасқан.

• Айша бибі кесенесі. Айша бибі ауылының орталығында Тараз қаласынан 12 км қашықтықта орналасқан. Айша бибі кесенесі – ХІ-ХІІ ғ.ғ. ортағасыр сәулет ескерткіштерінің бірі. Қараханидтер сәулет ескерткіштері ішінен Орта Азия және Қазақстан аумағында сәулет-құрылыс мәдениетінде бұл ескерткіш кереметі болып саналады. 60 түрлі ою-өрнектері бар эпиграфикалық белдеумен жасалған. Ескерткіш туристтерді тек қана ерекше сәулетімен ғана емес, сонымен қатар сұлу Айша-бибі мен батыр Қарахан арасындағы шексіз махаббаты туралы аңыз да қызықтырады.

Айша әйгілі шығыс ақылшысы Зеңгі бабаның қызы болып келеді. Аңыз бойынша Айша өзінің ғашығы Қараханға бара жатқан жолында жыланның шаққанынан қайтыс болған.

• Бабаджа Хатун кесенесі. Айша бибі мазары жанында орналасқан. Бұл кесене де XI- XIIғ.ғ. сәулет ескерткіші болып саналады. Кесене ерекше қарапайымдылығымен бағаланады. Соңғы жаңартылуы 2002 жылы болған. Эпиграфикалық жазба бойынша ол жерде жерленген әйел адамның атын оқып білген.

Аңыз бойынша ол әйел Айшаның қамқоршысы болған. Ол Айшаны сапар кезінде қасында болған. Айша қайтыс болған соң, оның мазары үстінде жағылып тұрған алауды ұстап тұрған.

Бұл екі кесене сәулет ескерткіші ретінде және қажылық дәстүрін өткізетін мұсылманның қасиетті жерлері болып есептеледі.

Қарахан, Дауытбек және Тектұрмас кесенелері Тараз қаласының ортасында орналасқан. Осы кесенелердің алыс емес жерде Хал-Юнус шығыс моншасы орын тепкен.

• ХІ ғ. Қарахан (Әулие-Ата) ортағасырда пайда болған Тараз қаласының аймағында мәдени-мемориальды комплекске кіреді. Алғашқы құрылыс қарахандықтар дәуірінде ХІ ғ. басталады. Құрылыста алғашқы жоспарлау және сәулет өнерінің принциптері сақталған. Ортағасырдағы мәдени сәулеттің типтік образы — монументалды порталды-куполды қамалды құрайды.

Жерленген тұлғаның тарихы осы жерде қоныстанған Х-ХІІ ғ.ғ. Қарахандықтар хандығымен байланысты.

Мұсылман әлемінде қасиеттісіне жатады. Соған байланысты «Әулие Ата» деген екінші атқа тең. Комплексті көптеген сенушілер аралайды.

• Дауытбек кесенесі (Шамансұр) Қарахан кесенесімен бірге мемориалды-культті комплекске кіреді. Дәстүрлі порталды-куполды формасында ХІІІ ғ. ірі саяси басшының қабірінің үстінен салынған. Кесененің ортасында араб тілімен қашалған жазуы бар тасты ескерткіш орналасқан. Жазу жерленгеннің адамның аты мен қайтыс болған уақытын хабар етеді. Екі кесененің де территориясы да барлық жағынана жабдықталған.
• ХІХ ғ. Кали-Юнус шығыс моншасы ХІХ ғ. Әулие Ата қаласының тұрғынымен құрылған монша. Салуда сәулет композицияның принциптері және ортағасырдағы шығыс моншалар жылыту жүйелері қолданылған. Бұл көптеген туристердің қызығушылығын оятады. XX ғ. елуінші жылдарына дейін монша істе болған. Қазіргі уақытта ол қалпына қайта келтіріліп, сәулет ескерткішіне айналдырылған. Монша туристік орынға айналған еді.
• VIII-IХ ғ.ғ. Ақыртас сарайлық комплексі Жамбыл облысының және Қазақстан территориясында қызықты және құпиялы орындардың бірі. Ақыртас тарихы 130 жыл зерттеліп және қазір де зерттелуде. Қазіргі уақытта комплекс территориясында Қазақстан Республикасы ҰАҒ археология этнографиясы институтымен басқарылған археологиялық қазбалар жүргізілуде. Бұдан ірі «Мәдени мұра» республикалық бағдарламасы аясында музейлік комплексті құру жоспарланды.

Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде алынған соңғы мәліметтер бойынша Ақыртасты Ұлы Жібек жолындағы ортағасыр қаласы Қасрибаспен теңестіреді. Ғалымдардың көпшілігі ойларынша Ақыртас 1714-1715 ж.ж. араб қолбасшысы Күтейбі бұйрығымен салынған. Сарай комплексінің іргетасының тереңдігі 4 м құрайды.

• Тектұрмас сәулет кешені Х-ХIV ғғ.

Бұл ежелгі діни орындарының бірі. VII-XІ ғғ. Ислам дінінің келуіне дейін комплекс құрыла бастаған болатын. Кесене ислам кезеңінде салынып, 1935 ж. жойылды. Қазіргі уақытта оны орнында ортағасыр типімен жаңа кесене қалпына келтірілді. Кесененің жанында қазақ батыры Мәмбеттің моласы бар. Кешен территориясы барлық жағынан жабдықталған. Кесене орнатылған таудың үстінен төменде жатқан Тараз қаласына сұлу көріністі көруге болады. Ежелгі қалаға атау болатын жанында ағып жатқан Талас өзені әсерді күшейтеді. Осы жерде Х-ХIII ғасырларды Тараз қаласы арқылы өтетін керуендер өтетін тас көпір орналасқан.

Демографиясы

Жамбыл облысы халқының саны^{[5] [6]}

1970	1979	1989	1999	2003	2004	2005	2006	2007
794 320	933 426	1 048 546	988 840	980 072	985 552	992 089	1 001 094	1 009 210

2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019
1 018 845	1 020 791	1 034 487	1 046 497	1 055 813	1 069 874	1 084 482	1 098 740	1 110 907	1 115 307	1 117 220	1 125 442

2011 жылдың 1 қаңтарына халық саны 1043,6 мың адамды құрайды. Халықтың құрамы 90-нан астам ұлттан тұрады, оның 71,4% -ы қазақтар.

Облыстың этникалық құрамы:^[7][8]

	Халық саны 1989 жылы	%	Халық саны 1999 жылы	%	Халық саны 2010 жылы	%
Барлығы	1038667	100,00 %	988840	100,00 %	1043843	100,00 %
Қазақтар	507302	48,84 %	640346	64,76 %	722627	69,23 %
Орыстар	275424	26,52 %	179258	18,13 %	141829	13,59 %
Дүнгендер	23555	2,27 %	30333	3,07 %	42404	4,06 %
Түріктер	17145	1,65 %	24823	2,51 %	29354	2,81 %
Өзбектер	21512	2,07 %	22501	2,28 %	24986	2,39 %
Күрттер	8796	0,85 %	10855	1,10 %	13220	1,27 %
Корейлер	13360	1,29 %	14000	1,42 %	12452	1,19 %
Әзербайжандар	11653	1,12 %	10593	1,07 %	12185	1,17 %
Татарлар	16618	1,60 %	12576	1,27 %	10651	1,02 %
Қырғыздар	5279	0,51 %	4966	0,50 %	7752	0,74 %
Немістер	70150	6,75 %	11394	1,15 %	6695	0,64 %
Украиндар	33903	3,26 %	10013	1,01 %	3888	0,37 %
Ұйғырлар	2805	0,27 %	2569	0,26 %	2783	0,27 %
Шешендер	881	0,08 %	2438	0,25 %	2548	0,24 %
Гректер	9273	0,89 %	2024	0,20 %	1637	0,16 %
Белорустар	3986	0,38 %	1481	0,15 %	870	0,08 %
Басқалары	17025	1,64 %	8670	0,83 %	7962	0,76 %

Әкімшілік бөлінісі

Облыс орталығы Тараз

Облыста 10 аудан, облыстық мәндегі Тараз қаласы және аудандық мәндегі Қаратау, Жаңатас, Шу сияқты үш қала, 367 елді мекен бар.

Халқының саны (2009, 2021)^[9]

Облыс аудандары мен қалалары	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Байзақ ауданы	83931	▲102864	122,6	41877	▲52114	124,4	42054	▲50750	120,7
Жамбыл ауданы	73313	▲86564	118,1	36565	▲44078	120,5	36748	▲42486	115,6
Жуалы ауданы	50391	▲54072	107,3	25100	▲27732	110,5	25291	▲26340	104,1
Қордай ауданы	124684	▲156270	125,3	61210	▲77699	126,9	63474	▲78571	123,8
Меркі ауданы	76753	▲87864	114,5	37750	▲44046	116,7	39003	▲43818	112,3
Мойынқұм ауданы	31130	▼28752	92,4	15672	▼14712	93,9	15458	▼14040	90,8
Тұрар Рысқұлов ауданы	63691	▲67216	105,5	31775	▲34078	107,2	31916	▲33138	103,8
Сарысу ауданы	41105	▲43538	105,9	20588	▲21920	106,5	20517	▲21618	105,4
Талас ауданы	50537	▼48453	95,9	25097	▼24446	97,4	25440	▼24007	94,4
Шу ауданы	94669	▲105298	111,2	46989	▲52359	111,4	47680	▲52939	111
Тараз қалалық әкімдігі	331925	▲418368	126	154616	▲200661	129,8	177309	▲217707	122,8
ЖАЛПЫ САНЫ	1022129	▲1199259	117,3	497239	▲593845	119,4	524890	▲605414	115,3

Экономикасы

Облыстың жалпы ішкі өнімі:

• 23,8 % — өнеркәсіп
• 20,2 % — ауыл шаруашылығы
• 16,6 % — көлік және байланыс
• 6,5 % — құрылыс өнімі
• 9,2 % — сауда
• 23,7 % — басқа салалар

Әкімдері

1. Өмірбек Бәйгелді (1990—1995)
2. Амалбек Қозыбақұлы Тшанов (1995—1998)
3. Сарыбай Сұлтанұлы Қалмырзаев (1998—1999)
4. Серік Әбікенұлы Үмбетов (ақпан 1999 — 14 мамыр 2004)
5. Бөрібай Биқожаұлы Жексембин (14 мамыр 2004 — 30 қараша 2009)
6. Қанат Алдабергенұлы Бозымбаев (30 қараша 2009 — 20 желтоқсан 2013)
7. Кәрім Насбекұлы Көкірекбаев (30 желтоқсан 2013 — 18 қаңтар 2018)
8. Асқар Исабекұлы Мырзахметов (18 қаңтар 2018 — 10 ақпан 2020)
9. Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев (10 ақпан 2020 — 7 сәуір 2022)
10. Нұрлан Молдиярұлы Нұржігіт (7 сәуір 2022 — 4 қыркүйек 2023)
11. Ербол Шырақпайұлы Қарашөкеев (5 қыркүйек 2023 жылдан бастап)

Жамбыл облысынан шыққан атақты тұлғалар

Жамбыл облысының Құрметті азаматтары

• Төле би (1663 – 1756) – қазақ халқының бас биі.
• Жамбыл Жабайұлы (28.02.1846 – 22.06.1945) – қазақ халық поэзиясының әйгілі тұлғасы, өлең сөздің дүлдүлі, жырау, жыршы.
• Балуан Шолақ (1864 – 1919) – қазақтың халық композиторы, жауырыны жерге тимеген балуан.
• Кенен Әзірбаев (08.05.1884 – 12.04.1976) – қазақтың әйгілі халық ақыны, композитор. Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері.
• Бауыржан Момышұлы (24.12.1910 – 10.06.1982) – қазақтың батыры, Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, әскери қолбасшы, стратег және тактик, Кеңес одағының батыры, жазушы.
• Қайрат Рысқұлбеков (13.03.1966 – 21.05.1988) – Желтоқсан оқиғасына қатысушы, Халық Қаһарманы.
• Асанбай Асқаров (15.09.1922 – 10.08.2001) – мемлекет қайраткері, Социалистік еңбек ері (1982), соғыс ардагері, ақын.
• Шона Смаханұлы (05.10.1924 – 1988) – ақын, сықақшы.
• Шерхан Мұртаза (28.09.1932 – 08.10.2018) – Қазақстанның халық жазушысы, қоғам қайраткері.
• Асанәлі Әшімұлы (08.05.1937) – кино және театр актері, КСРО халық әртісі (1980).
• Берік Шаханұлы (1943-2020) - жазушы, прозаик «Алаш» халықаралық әдеби сыйлығының лауреаты; «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері». Сарысу ауданының Құрметті азаматы Халықаралық "Махмұд Қашқари" сыйлығының лауреаты.
• Амангелді Нақыпұлы Сембин (9.5.1945 - 2005) әнші, педагог, Қазақстанның еңбек сіңірген артисі (1976). Мәскеу консерваториясының вокалдық бөлімін бітірген. Италияның Милан қаласындағы "Ла Скала" да ән шырқаған тұңғыш қазақ.
• Дулат Каппарұлы Алиев (5.01.1948) сүретшi педагог. 1986 "Қазақстан Мемлекеттік Премиясының" иегері. Шығармалары Ресей "Третьяков галереясының" қорында.
• Сарыбай Қалмырзаев (10.06.1949 – 27.07.2012) – мемлекет қайраткері
• Алтынбек Қоразбаев (01.02.1948) – композитор, Қазақстанның халық әртісі (1993).
• Тұңғышбай Жаманқұлов (02.10.1948) – кино және театр актері, Қазақстанның халық әртісі (1992)
• Жақсылық Үшкемпіров (06.05.1951 — 2.08.2020) – қазақ халқынан шыққан алғашқы олимпиада чемпионы (Мәскеу, 1980), классикалық күрестен спорт шебері.
• Серік Қонақбаев (25.10.1959) – бокстан Олимпиаданың күміс жүлдегері (Мәскеу, 1980).
• Мейрамбек Бесбаев (08.11.1976) – әнші, “МұзАРТ” тобының мүшесі.
• Бақтияр Артаев (14.03.1983) – бокстан Олимпиада чемпионы (Афины, 2004).
• Ермахан Ыбрайымов (01.01.1972) – бокстан Олимпиада чемпионы (Сидней, 2000).
• Ислам Байрамуков (12.06.1971) – еркін күрестен Олимпиаданың күміс жүлдегері (Сидней, 2000).
• Болат Жұмаділов (22.04.1973) – бокстан Олимпиаданың екі дүркін күміс жүлдегері (Атланта, 1996,Сидней, 2000).
• Болат Ниязымбетов (19.09.1972) – бокстан Олимпиаданың қола жүлдегері (Атланта, 1996).
• Ақжүрек Таңатаров (03.09.1986) – еркін күрестен Олимпиаданың қола жүлдегері (Лондон, 2012).
• Сейділда Байшақов (28.08.1950) – КСРО құрамасының және “Қайрат”, “Энергетик” (Тараз) командаларының қорғаушысы.
• Олег Маскаев (02.03.1969) – кәсіпқой бокстың WBC жүйесі бойынша әлем чемпионы (2006-2008).
• Алексей Ни (24.07.1961) – ауыр атлетикадан Қазақстан құрамасының бас бапкері.
• Марат Мәзімбаев (03.01.1974) – қазақ халқынан шыққан алғашқы кәсіпқой бокстан әлем чемпионы (IBA, 2005-2007).
• Олег Литвиненко (22.11.1973 – 18.11.2007) – Қазақстан құрамасының шабуылшысы, Қазақстан чемпионаттарының ең мерген футболшысы (148 гол).

Сыртқы сілтемелер

• Жамбыл облысы Мұрағатталған 9 наурыздың 2017 жылы. Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)
• Жамбыл Облысы Әкімінің ресми сайты

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2022 жылғы 1 қазанға)
2. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
3. Жамбыл облысының топономикалық атауларының анықтамалығы
4. Облыс туралы ақпарат Жамбыл облысының ресми сайтынан
5. Division of Kazakhstan  (ағыл.). pop-stat.mashke.org. Тексерілді, 29 наурыз 2016.
6. Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны, 2003-2012
7. ҚР статистика агенттігі. Архив Мұрағатталған 13 қарашаның 2013 жылы.: ҚР және облыс халқының ұлттық құрамы (1 том) Мұрағатталған 16 тамыздың 2011 жылы.
8. 1 қаңтар 2010 ж облыс, аудан, қала мен ауыл халқының көбею көрсеткіші Мұрағатталған 17 қаңтардың 2013 жылы.
9. 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары