From Wikipedia, the free encyclopedia
Гректер (гр. Έλληνες — эллиндер[1][2]) — Үндіеуропа тілдер әулетінің грек тобына жататын ежелгі халық. Грекия мен Кипрдің негізгі халқы. Жалпы саны 20 млн-ға жуық, Грекияда 11 млн. адам тұрады. Сонымен қатар Түркия, БАӘ, Израильде 4 млн., АҚШ-та 3,5 млн., Аустралияда 1,8 млн. адам, Кипрде 750 000, Албания, Германия, Канада, Англияда шамамен 500 000, Украинада 250 000, Ресейде 100 000, ОАР 80 000, Бразилия, Чили әрқайсысы 50 000 адам.[3]
Өз атауы – эллиндер (көпше – гр. Έλληνες), грек мифологиясындағы гректердің арғы тегі – Эллин есіміне байланысты аталған. Бастапқыда фессалия тайпаларының бірі эллиндер деп аталды. Гректер өз елдерін Эллада (Ἑλλάδα («Эллада») (Эллада бастапқыда Фессалия аймақтарының қалаларының бірі деп атаған) ал тілдерін эллиндік (ελληνικά («эллиндіктер») деп атайды. Ежелгі уақытта Έλληνες Коринф Одағының ресми атауы да болған. Сонымен бірге «Панэллиндер» этнонимі де қолданылған.[4]
Ағылшын тілінде – «Greeks»; неміс тілінде - «Griechen»; албан тілінде – «Grekёt»; латын тілінде - «Graeci»; итальян тілінде - «Greci»; румын тілінде - «Greci»; француз тілінде - «Grecs»; түрік тілінде – «Yunanlar»; Қырым татарларында – «Yunanlar», Қырым тұрғындары – «Urumlar»; болгар тілінде - «Гърци»; македон тілінде - «Грци»; серб тілінде - «Грци»; поляк тілінде - «Grecy»; украин тілінде - «Греки»; белорус тілінде - «Грэкы»; орыс тілінде - Греки»; грузин тілінде - «ბერძნები»; араб тілінде - «يونانيون»; парсы тілінде - «مردم یونانی»; венгр тілінде – «Görögök»; абхаз тілінде - «Абырзенцәа»; латыш тілінде - «Grieķi»; эстон тілінде - «Kreeklased».[5]
Ежелгі дәуірде эллиндер 4 тармаққа бөлінді - иондықтар, эолдықтар, ахейлер, дорийлер.
Иондықтар алдымен Аттиканы басып алды, кейінірек Эгей теңізі аралдарының бір бөлігін және Кіші Азияның Эгей жағалауының бір бөлігін отарлады, одан кейін иондықтар Қырымда (Теодосий, Пантикапей, Фанагория, Гермонасса) колонияларын игере бастады.
Эолдықтар Аркадия, Элида, Этолия, Акаранания, Беотия, Фокид, кейінірек Эолидте қоныстанды. Қазіргі уақытта олар ассимиляцияланған.
Ахейлер Ахаяны қоныстандырды. Қазіргі уақытта ассимиляцияланған.
Дорийлер ұзақ уақыт бойы қазіргі Грецияның солтүстік бөлігінде өмір сүруді және шамамен б.з.б. 1200 жылы олар қазіргі Грецияның орталық және оңтүстігіне көшті. Дорийлер Лаконияны, Мессенияны, Пелопоннесті, Дориді, Коринтияны, Мегариді, Критті, Кіші Азияның Эгей жағалауындағы аралдардың бір бөлігін басып алды. Кейінірек олар Апеннин түбегінде (Тарент, Гидрунт), Эпирде (Амбракия) бірқатар колониялар құрды.[6]
Гректер үлкен европеоидтық нәсілдің үнді-жерорта теңізі нәсіліне жатады. Кейбір солтүстік топтар балқандық-кавказдық нәсілдерге жатады.[8]
Грек ерлерінің бетінде ұлтқа тән ірі, кең сүйекті белгілер бар. Гректер сұңғақ, дене түктілігі жоғары және терісі қара түсті болып келеді. Ұлттың барлық өкілдері көздерінің тереңдігімен және қалың шаштарымен ерекшеленеді. Ер адамдар - кең иықты, сымбатты, денелі. Мұрындары түзу, тек айқын иілу бар. Гректердің шамамен 25 пайызының көздері көк, сұр немесе жасыл болып келеді. Қою қоңыр өте сирек. Шаштың түсі әдетте қара қоңыр немесе қара, дегенмен аққұба гректер және тіпті қызыл шаштар да кездесіп қалады. Ақшыл шаш көбінесе кішкентай балаларда кездеседі, бірақ уақыт өте келе ол қоюланадыы, сонымен қатар, гректер сәл толқынды шашқа бейім.[9]
Үндіеуропа тілдері шоғырының ешбір топқа кірмейтін жаңа грек тілінде сөйлейді. Ресми тілі — грек тілі, төрт диалектіге бөлінеді. Жазуы грек әліпбиіне негізделген. Грек жазуы - финикия жазуы негізінде б.з.б. 7-ғасырларда жазылған. Грек жазуынын ерекшелігі мұнда дауыссыз дыбыстармен қатар дауысты дыбыстарды да белгілейтін әріптер алғаш қолданылды Б.з.б 5-4 ғасырлардаларда қалыптасқан классикалық грек жазуы византия жазуына негіз болды, одан б.з. 9 ғасырында қазіргі Кирилл жазуы шыкты. Б.з.б. 2 ғасырда пайда болған латын жазуының арғы төркіні де грек жазуы. Ежелгі грек тілінің лексикасы, латын тілімен қатар қазіргі ғылым мен ғылыми-техникалық терминологияның қалыптасуына негіз болды. Жаңа грек тілінің лексикасы өз құрамында ежелгі грек тілінен келе жатқан, сонымен қатар роман, славян, түрік тілдерінен енген архаизмдердің жаңа қабаттарын және көптеген қатарларын біріктіреді.
Жазуы грекше: Αα Ββ Γγ Δδ Εε Ζζ Ηη Θθ Ιι Κκ Λλ Μμ Νν Ξξ Οο Ππ Ρρ Σσς Ττ Υυ Φφ Χχ Ψψ Ωω[10]
Христиандық пайда болғанға дейін Грекияда политеистік дін болған. Табиғат элементтері мен адамның іс-әрекетіне (сауда, соғыс, махаббат, т.б.) қамқорлық жасайтын әртүрлі құдайлар болды. Қасиетті жануарлар да болған. 1 ғасырда христиандық діни қызметкерлер пайда болып, өз шіркеулерін құра бастады. Біртіндеп Грецияның барлық аймақтары православие дініне көшті, қазір ол мемлекеттің негізгі діні болып табылады. католик және ислам дінін ұстанатын азаматтар да бар.[11]
Ғалымдар ежелгі Грекнянын тарихын 5 кезеңге бөледі:
Грек этносының негізін біздің дәуірімізге дейінгі 2 мыңжылдықта Балқан түбегінің оңтүстігіне, Эгей теңізінің аралдарына және Кіші Азияның батыс жағалауына қоныс аударғаннан кейін қалыптаса бастаған ежелгі грек этникалық қауымдастығы болды. Гректердің Жерорта және Қара теңіз жағалауларын отарлау дәуірінде (б.з.б. VIII—VI ғғ.) жалпы грек мәдени бірлігі қалыптасты. «Эллиндер» атауы, бастапқыда Элладаны (Фессалиядағы аймақ) мекендеген тайпаға қатысты, бүкіл грек тілді халыққа тарады (оның бұл мағынада алғаш рет қолданылуы б.з.б. VII ғасырда). Эллинизм кезеңінде, шамамен б.з.д. III ғасырда, жергілікті диалектілерді ығыстырған койне жалпы грек тілі дамыды және таралды. Ежелгі гректер Еуропа мен Таяу Шығыс мәдениетінің дамуында үлкен рөл атқарған жоғары ежелгі өркениетті құрды. Орта ғасырларда гректер Византия империясының негізгі өзегін құрады және ресми түрде Ромейлер (римдіктер) деп аталды. Бірте-бірте олар солтүстіктен қоныс аударған фракиялықтардың, иллириялықтардың, кельттердің, валахтардың, славяндардың, албандардың топтарын ассимиляциялай бастады. Грек жерлеріндегі Осман Үстемдігі (XV ғасыр — XIX ғасырдың бірінші жартысы) гректердің материалдық мәдениеті мен тілінде айтарлықтай із қалдырды. XVIII ғасырдың аяғында гректер арасында аймақтық қайшылықтарды жеңуге ықпал еткен ұлт-азаттық қозғалыс басталды. 1821-29 жылдардағы ұлт-азаттық революциясының нәтижесінде грек мемлекеті құрылды.[12]
Гректер жоғары кәсіптік субтропиктік дақылдарды, ең алдымен зәйтүн мен жүзімді, сондай-ақ цитрус жемістерін, жаңғақтарды, темекіні және т.б. өсіреді. Дәнді дақылдардан – бидай, тары, арпа, жүгері, сұлы, қара бидай өсірді. Негізгі ауылшаруашылық аймақтары - Фессалия, Македония, Пелопоннес және аралдар. Балық аулау мен мал шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Теңізге шығатын аңғарлардан балық ауланды, ұлулар мен губкаларды өндірумен айналысты. Тау баурайында ешкі мен қой жайылады. Олар сүт, ірімшік, қой терісі мен жүн үшін өсірілді. Әртараптандырылған өнеркәсіпте жалдамалы жұмыста 1/5 бөлігі жұмыс істейді. Көркем қолөнерден – қыш, ұсталық, тоқу, кесте тігу, кілем тоқу дамыған.[13]
Өнеркәсібі. Өнеркәсіп алғаш рет Коринфте дамыды. Афиныда кейінірек пайда болғанымен, көп ұзамай оларда қарқынды дамыды. Қала, алдымен шағын және кедей, б.з.б. V ғасырдың ортасына қарай өркендеудің жоғары деңгейіне қол жеткізді. Дәл осы кезде Аттикадағы Лаврионнан күмістің бай кен орындары табылды. Жаңа байлық қолөнер мен сауданың дамуына қуатты серпін берді. Барлық жерде жиһаз, қару-жарақ, маталар және, әсіресе, вазалар шығаратын үлкен шеберханалар құрыла бастады.
Қыш өндірісі. Қыш ыдыстар өндірісінде көптеген афиналықтар жұмыс істеді. Алдымен құмыра дөңгелегі ыдыстың негізгі бөлігін жасады, оны құмырашы күнге немесе баяу отта кептірді. Содан кейін ол осы негізге қолмен немесе қыш ыдыста жасалған қосымша бөліктерді (мойын, аяқ тірегі және тұтқалар) қосты. Бетінің толық тегістігіне қол жеткізу ыдыс жылтыратылды. Осындай әрлеуден кейін бұйым бояумен айналысатын шебер суретшінің қолына өтті. V ғасырдың ортасына дейін гректер әдетте ыдыстың қызыл фонында қара бояумен жазған. Кейінірек олар қара глазурьге жеңіл суреттер сала бастады.
Тау-кен өнеркәсібі және ұсталық. Грекия металдарға бай болды. Ежелден бұл жерде тау-кен өнеркәсібі, ұсталық кәсіп дамыған. Кеншілердің еңбек құралдары балға, сына, кайло және күрек болды. Кен жер бетіне себеттермен немесе қаптармен шығарылды. Ұсталық құрал-саймандарға тістеуік, балға, балта, қашау, қайшы, тескіш, қаңылтыр, қайрау тастары кірді.
Ағаш өңдеу. Ежелгі уақытта Грекия орманды ел болған. Ағашты әртүрлі мақсаттарда кеңінен қолдана отырып, гректер оның қасиеттерін жақсы зерттеді. Ағаш әсіресе кемелерді жасау кезінде мұқият таңдалған. Шырша ең ұзын және ең түзу материал болды, сондықтан одан арқалықтар, сондай-ақ діңгектер мен ескектер жасалды. Өзендер мен көлдерде жүзуге арналған кемелер емен ағашынан жасалған. Гректер жеңіл болғандықтан шыршадан трирема мен соғыс кемелерін, сауда кемелерін қарағайдан жасаған.[14]
Ауылдық жерлерде гректер көбінесе бір шаңырақ астында бірнеше отбасы болып тұрады. Қалаларда отбасы мүшелері бір-біріне жиі барып, мерекелер ұйымдастырады. Ересек балалар ата-аналарымен тығыз қарым-қатынаста болады. Олар 35-40 жасқа дейін бірге тұрады, өйткені гректер өте кеш үйленеді. Аға ұрпақ үлкен беделге ие. Олар мерекелерде жетекшілік етеді және адамдар кеңес алу үшін оларға жүгінеді. Жастар тек әкесіне ғана емес, анасына және басқа да үлкен отбасы мүшелеріне бағынады. Гректер балаларды жақсы көреді. Тұңғыш ұлды атасының, қызды әжесінің атымен атайды.[15]
Грекияның ескі қалалары мен ауылдарының ғимараттары қарабайыр құрылыстар болды. Қаладағы тұрғын үйлер ретсіз, ешбір жоспарсыз орналасты. Көшелері тар, бұралған кейіпке ие болды. Көптеген ежелгі грек үйлері орталық ауланың айналасында салынды. Бұл ашық жерде әйелдер тамақ пісіріп, мал өсірді. Отбасының байлығына қарай үйлер бір, екі немесе үш бөлмелі болды.
Кейбір үйлердің 2 қабаты болды: әйелдер, балалар әдетте жоғарғы қабатта тұрды.
Грек үйлерінде әдетте «андрон» немесе ерлер бөлмесі болды. Мұнда ер адамдар достары мен әріптестерін қабылдап, жиындар өткізетін қонақ бөлмесінің бір түрі болды. Ежелгі грек әйелдері үйдің бұл бөлігінен аулақ болып, оның орнына «гинекияда» немесе әйелдер бөлмесінде болды. Бұл бөлмелер көбінесе үйдің артқы жағында немесе жоғарғы қабатта - көпшіліктен алыста болды. Ежелгі Грекияда ерлер мен әйелдер бөлек тамақтанды. Үйді түтінге толтырмас үшін аулада тамақ пісіретін. Ежелгі грек үйлерінде жиһаз көп болған жоқ. Еденге қамыс немесе сабан төсеніштері төсеп, үйлерде ағаш орындықтар немесе үстелдер болған. Төсектер көбінесе шөптен немесе қауырсын, жүн сияқты жануарлар өнімдерден жасалған.[16]
Дәстүрлі грек үйлері стильде әр түрлі. Грек үйлерінің сәулеті тарихи себептермен, климатпен, жер бедерімен, теңіздің әсерімен анықталады. Солтүстік жағалаудағы аудандарда жиі жауын-шашынның салдарынан, кейде ұзақ уақыт бойы үйлер әдетте плиткамен жабылады. Қыста қар жауып, температура төмен болатын таулы аймақтарда үйлер көбінесе тастан жасалған шале түрінде салынған. Мұндай үйлердің жоғарғы қабаттарында үлкен балкондар жоқ. Бірақ төменде негізінен жазда қолданылатын өте үлкен веранда бар. Иондық аралдарда кішкентай немесе балконы жоқ көптеген үйлер кездеседі, бұл Венециандық стильге тән.
Грекияның аралдарында сәулет материктен айтарлықтай ерекшеленеді. Андрос және Тинос сияқты аралдарда ақ және көк түстен басқа, көптеген түс реңктері кездеседі, есіктер мен жақтаулар әртүрлі түстермен боялған - бозғылт сұрдан қою көк және сарыға дейін, сондай-ақ барлық реңктері бар. Мұндағы үйлер көп деңгейлі, екі немесе үш қабатты.
Ежелгі уақыттан бері Пелопоннес, Крит және Грецияның басқа аралдарындағы үйлер негізінен тастан жасалған, ежелгі уақытта олар ағаштан да тұрғызған, бірақ бұл үйлер іс жүзінде сақталмаған.
Классикалық және неоклассикалық стиль көп болмаса да, сақталған. Афинаның орталығында классикалық стильдегі өте әдемі үйлер мен сарайлар бар. Үлкен грек аралдарының барлық орталық алаңдарында әрқашан классикалық стильде 100 жыл бұрын салынған әдемі ескі әкімшілік ғимараттар бар. Олар қалпына келтіріліп, сақталған.
Қазіргі заманауи және жоғары технологиялық стильге жеке үйлердің архитектуралық сәні, шыныдан жасалған аумақтар, үшбұрышты, жартылай шеңберлі және басқа геометриялық конфигурациялар және дизайндағы металл бөлшектері енді.[17]
Өткен ғасырдың аяғында Пирей тұрғындарының ерлер костюмі келесідей болды: Ерлердің басында қызыл феска болды. Камзолдың астынан мата белбеумен байланған ақ көйлек, одан тізеге дейін түсетін кең ақ фустанелла (белдемше) киді.
Тізеден төмен күлгін-қызыл немесе көк тігістері бар тізеге жеткізе киетін, табансыз қалың шұлық, ал аяқтарына тар ұштары бар қызыл аяқ киім немесе сандал киді.
Ешкі терісінен жеңіл жадағай, ал ауқаттылары қызыл жағалы көк пальто киді. Назар аударған ең басты нәрсе – ұлттық киімнің түрлі-түстілігі мен оның әшекейлілігі. Фустанелла, бұл гректер мен албандықтарға ортақ көне костюмнің бөлігі, оны әлі күнге дейін патша күзетшілері киеді. Грекия шаруалары әдетте фустанелла ғана емес, сонымен қатар тар, қысқа шалбар киді.
Қазіргі таңда ұлттық киім сирек кездеседі, негізінен ауылдық жерлерде, оны егде жастағы адамдардан жиі байқауға болады. 1821 жылғы төңкеріс қарсаңында Грекияда пайда болған жалпыеуропалық костюм қазір дәстүрлі киімдерді алмастырды. Жас жұмысшылар тар шалбар және жұмысқа ыңғайлы бос түсті мақта көйлек киеді. Дәстүрлі киімдер және оның жеке элементтері материкке қарағанда аралдардың тұрғындары арасында көбірек сақталған. Ерлер қара немесе көк кең шалбар, ақ көйлек, көп түймелі жилет, қызыл немесе қара белдік, қызыл феска киеді. Критте - таулы жерлерде қалың матадан тігілген, ал жазықтардың тұрғындары жұқа матадан тігілген қара түсті күрте, биік қонышы бар етік киеді. Кипрліктер кейде түріктер сияқты фесканы орамалмен орап алады. Олардың күртелері түрлі-түсті. Өткен ғасырда құрлықтағы ауқатты адамдар ұзын шалбар киіп, тақия киген. Қыста ерлер ешкі жүнінен жасалған өте кең, жеңі ұзын, тымағы бар плащ киген. Бай адамдар қой терісімен қапталған матадан тігілген шапан киген. Ежелгі аяқ киім - бұзау, бұқа немесе шошқа терісінен жасалған мокасиндер тек таулықтарда ғана сақталған, өйткені олар тау жолдарында жүруге ыңғайлы.
Әйелдердің дәстүрлі киімдері, қазір қалалық еуропалық көйлекпен ауыстырылды. Дәстүрлі костюмнің көптеген нұсқалары бар. Негізгі жинақ ұзын, кең жеңдері бар ұзын, ақ, туника тәрізді көйлектен тұрады. Жейденің үстіне ашық түсті қысқа жүннен немесе жібектен тоқылған жеңсіз жилет немесе ұзын жеңді терең мойын сызығы бар күрте киіледі. Кейбір аймақтарда бұл костюм кең жеңді ұзын көйлектермен ауыстырылды. Әйелдер костюмінің барлық нұсқаларында алжапқыш оның өзгермейтін бөлігі болып қала береді.
Бүкіл әйелдер костюмі, әсіресе мерекелік киім, кесте және алтын өріммен әдемі безендірілген. Зергерлік бұйымдарға белдіктегі күміс немесе алтын жалатылған тоғалар және кеудеге ескі тиын салынған алқалар жатады. Әйелдер аяқ киімі – былғарыдан жасалған маталы немесе мақта – үсті, көбінесе кестемен жабылған аяқ киім.[18]
Грек асханасының ұлттық тағамдары дәм мен артықшылықтың көп қырлылығымен ерекшеленеді. Грек халқы пайдалы тағамды жақсы көреді, сондықтан оған көп көңіл бөледі. Гректер тағамдарды дайындау үшін тек қана жоғары сапалы және жаңа өнімдерді, шөптерді, дәмдеуіштерді, табиғи зәйтүн майын және алуан түрлі шөптер мен көкөністерді пайдаланады.
Грекияда үлкен және кіші мейрамханалар, асханалар мен кафелер, асханалар мен таверналар көп.
Грек мейрамханаларында ұсынылатын негізгі тағамдар:
Теңіз тағамдары. Асшаяндарды, сегізаяқтарды, кальмарларды және омарларды әртүрлі тәсілдермен дайындайды. Грекияда өз талғамыңызға қарай балықты таңдауға болатын балық таверналары бар.
Ет тағамдары. Барлық жерлерде төмендегі ет тағамдарын тұтынуға болады:
Грек салаты. Грек салаты ежелден грек халқының негізгі ұлттық тағамы болды. Қызанақ, қияр, пияз, Фета ірімшігі және зәйтүн жемістерінен дайындалады. Салат зәйтүн майымен және ұнтақталған қара бұрыш пен орегано себіледі.
Тұздықтар. Ең танымал кілегей соусы - Дзадзики. Оны грек аспаздық шеберлері йогурттан, жаңа піскен қиярдан, аскөк пен сарымсақтан дайындайды.
Дәстүрлі грек тағамдары.
Фольклор барлық халықтардың, соның ішінде гректердің мәдениетінде орасан зор рөл атқарады. Грек фольклоры бай және алуан түрлі, ол осы халықтың көп ғасырлық тарихын, наным-сенімдерін, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін көрсетеді.
Грек фольклорының ең танымал бөліктерінің бірі - құдайлар мен батырлар туралы ежелгі мифтер. Грек мәдениетінде Геркулес, Одиссей, Персей және басқа да батырлар туралы әңгімелер әлі де бар. Оларда ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан халық даналығы мен өнеге тағылымы бар.
Грек фольклорының тағы бір маңызды бөлігі - халық әндері мен билері. Грек музыкасы күйініш пен құмарлыққа толы, ол халықтың көңіл-күйі мен сезімін көрсетеді. Сиртаки және хасапико сияқты грек билері қуаныш, еңбек және өмірге деген сүйіспеншілікті білдіреді.
Грек фольклорында да халық ертегілері мен аңыздар маңызды орын алады. Олар гректердің рухани әлемі, наным-сенімдері мен әдет-ғұрыптары туралы айтады. Мысалы, күн дөңгелегін жүргізуге батылдық танытқан Фаэтонтуралы аңыз адамның билікке деген құштарлығын және оның табиғат алдындағы әлсіздігін көрсетеді.
Жалпы, грек фольклоры бұл халықтың ұлттық болмысының маңызды бөлігі болып табылады. Ол тарих пен мәдениетті сақтауға және жеткізуге көмектеседі, ұрпақтар арасындағы байланысты нығайтады және гректердің рухани мұрасын сақтайды. Грек халқының фольклоры өзінің сұлулығымен және тереңдігімен дүние жүзіндегі адамдарды таң қалдырады және шабыттандырады.[20]
Гректердің Қазақстанға алғаш келуі - темекі өсіру бойынша мамандар ретінде шақырылған, 20-ғасырдың 20-жылдардан 30-жылдарға дейінгі кезең. Келесі кезеңде олар Солтүстік Кавказдан (1937,1938, 1942 ж.), Қырымнан (1944 ж.), Грузия мен Абхазиядан (1949 ж.) күштеп қоныс аударылды. Сталин репрессиясы кезінде Қара теңіздің солтүстік-шығыс жағалауында өмір сүрген гректердің көп бөлігі Қазақстан мен Өзбекстанға жер аударылды. 1930 жылы Қазақстанға Сочиден, Адлерден, Лазаревсктен, Туапседен және Краснодар өңірінің құрылықтық бөлігінен жүздеген гректер жер аударылды. Гректерді Эмба (Ақтөбе облысы), Осакаровка (Қарағанды облысы) қыстақтарына, Балқаш көлі және Авак ауылына (Алматы облысындағы Шелек ауданынан алыс емес) орналастырды.
1930-шы жж. аяғында республикада олардың саны 1349 болды. 1970 жылдары Республика халқының 0,4-0,5%-ын, 1989 ж. 0,1%-ын құрады. Қазақстандағы грек диаспорасы санының динамикасы:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
