From Wikipedia, the free encyclopedia
Ұлы Жүз — қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың саяси, экономикалық және мәдени бірлестігі.
| Ұлы жүз | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 XX ғ. басындағы көшпенді Ұлы жүздің қоныстаңған жерлері. Ұлы жүз картада қызғыл түспен белгіленген | ||||
| Астанасы | 1588—1798 Ташкент 1798-1826 Түркістан | |||
| Тіл(дер)і | қазақ тілі | |||
| Халқы | қазақтар | |||
| Мирасқорлық | ||||
| ← Қазақ хандығы Ресей империясы → | ||||
1570 жылдары Хақназар ханның тұсында оңтүстікте және шығыста орналасқан рулар өзара бірігіп Ұлы жүзді құрайды. Ал сол жерлерде Ташкент хандығы деген мемлекет болған. Ұлы жүздегі рулар Ташкент хандығынын жойуға іс әрекеттер бастаған. Хақназар хан билігінің соңына дейін Ұлы жүз құралғанын білмеген. Шығай хан Ұлы жүз, мемлекеттің ішінде құралғанын білсе де бұған көңіл аудармаған, Шығай хан Баба сұлтанмен шайқасуға назар аударды. Ташкент ханы Тәуекелге Ұлы жүзді жойуға ұсынады. Бірақ 1588 жылы Шайбани әулетіндегі Өзбек сұлтан көтеріліс бастап, Ташкент хандығын тәуелсіз қылады. Әли сұлтан Түркістан қаласында өзін Ұлы жүздің ханын жариялап, Ұлы жүзде 30 мың әскер жинап алады. Әли сұлтанға Хақназардың ұлдары Дінмұхаммед пен Мұңғатай көметеседі. Өзбек өзінің туысы Абдолла ІІ көмек сұрау үшін елші жібереді. Ал Әли Ташкент қаласындағы қамалды 1 айға қоршауға алады. Абдолланың әскері келеді, бірақ Әли қамалды басып алып, Өзбекті өлтіреді. Осы оқиғадан кейін халық Әли ханды Жанәли, ал Дінмұхаммед сұлтанды Тыным деп атап кетеді. Тәуекел Жанәлиді мойындайды, және Ташкентты Ұлы жүздің астанасы деп бекітеді. 1598 жылы күзде Қарақалпақ бегі Абдуғаффар 《Ташкент билеуші》деген дәрежені алғысы келеді. Бірақ Есім хан бас тартады. Нәтижесінде Абдуғаффар Қарақалпақ көтерілісін бастайды. 1600 жылы Жанәли Абдуғаффармен шайқасып қаза табады.
Дінмұхаммед 1588 жылы Жанәли ханға көтеріліс бастауға көмектеседі. Жанәли Өзбекті өлтіреді де, Ұлы жүздің ханы болады. 1600 жылы Абдуғаффар Жанәлиді өлтірген соң, Дінмұхаммед Ұлы жүзде билік құрды. Халық Дінмұхаммедті Тыным деп атап кетеді. 1601 жылы Абдуғаффар Тынымға жорық жүргізіп жеңеді. Тыным Абдуғаффарға бағынып, тұтқынға түседі. 1602 жылы Есім хан Абдуғаффарға жорық ұйымдастырып, жеңеді. Тыным 5 мың қол жинап Абдуғаффармен шайқасады. Нәтижесінде Абдуғаффар Тынымды өлтіреді.
Келді Мұхаммед Шайбани әулетіндегі сұлтан. Келді Мұхаммед 1598 жылы ІІ Пірмұхаммед ханның бұйрығымен Сырдария уәлаятының әміршісі болады. 1599 жылы Бұхара хандығының орнына Аштархан әулеті билікке келді. Аштархан әулетіндегі Бақи Мұхаммед таққа отырады. Бақи Мұхаммед Шайбани әулетіндегі Келді Мұхаммедті биліктен алыстатпақшы болды, бірақта Келді Мұхаммед қарсы шығып, соғыс жүргізеді. Бақи бір жағынан қазақ ханы Есіммен соғысып жүрді. 1602 жылы Келді Мұхаммед өзіне одақтас табу үшін, Есім ханның еліне кіруге шарт қояды. 1603 жылы Келді Мұхаммед Қазақ хандығының құрамын кіреді де, Ұлы жүздің ханы болады. 1604 жылы Бақи Келді Мұхаммедке жорықтар жасауды тоқтатып, Есім ханға соғыстар жүргізеді. 1607 жылы Келді Мұхаммед қайтыс болады.
Тірлігі ұқсас әрі туыстас Жетісу, Сыр бойы тайпалары кіретін Ұлы Жүз бірлестігінің қалыптасуы ұзақ жылдарға созылды. Олардың ежелгі мекені Жетісу көне мәдениет орт. болатын. 15 ғ-дың 2-жартысында Жетісуда Қазақ хандығының құрылуы Ұлы Жүз бірлестігінің қалыптасуын тездетті. Осы кезден бастап бұл бірлестікке қазақ жеріндегі қилы-қилы тарихи кезеңдерден өткен
Түркітанушы-археолог А.Досымбаеваның мәліметтеріне қарағанда, Жетісу жеріндегі үйсін және түркі дәуіріндегі археологиялық ескерткіштер кешені өзара тығыз байланыста дамыған. Оны жазба дерек көздері де растайды. “Таң патшалығының көне тарихы. Түрік шежіресі” атты тарихи дерек көзінде “Теле … қатарлы елдер бағынғаннан кейін, олардың халқы дулат, нүшбе, қарлық, шиуо, шымыр, обырларға араласып, сіңісіп кетті” деген жолдар бар. Бұл өз кезегінде Түрік қағандығының құрыла бастаған кезіндегі саяси жағдаймен этн. қатынастарды айғақтайды.
Сондай-ақ Батыс Түрік қағандығының құрамында да Ұлы Жүзге кірген бірқатар тайпалар болды. Бұл мемлекеттің негізгі өзегін “он оқ бодон“ (он оқ халқы) деген он ірі тайпа құрады. Олар өз кезегінде бес тайпалы дулат (дұғлу) пен бес тайпалы нүшбелер (нушубилер) одағынан тұрды. Екі иеліктің шекарасы Шу өз. болды. Қытай деректемелері бойынша дулаттардың бес тайпасы — түргеш (мамандардың есептеуінше сарыүйсіндердің ата-бабалары), қойлау, чимойын(шимугін), ысты, жаныс, ал нүшбелер одағы азғыр (әскіл), қасо, барысқан (барсаған) сынды ұлыстардан немесе тайпалардан тұрған. Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан аумағында болған мемлекеттерде Ұ. ж. құрамына енген көптеген ру-тайпалар болғандығы белгілі. Мыс., жоғарыда аталған тайпалар арасынан түргештер күшейіп, кейіннен Түргеш қа-ғандығын құрады. Кейіннен бұл мемлекетті қарлұқтар бағындырады. Қарахан мемлекеті тұсындағы жазба деректемелерде де кейіннен Ұ. ж. құрамына енген ру-тайпалардың атаулары кездеседі. Жетісуда қарақытайлар (қидандар) үстемдік құрған кезде мұндағы бірқатар ру-тайпалар солардың билігін мойындады. Кейіннен қидандардың өздері түркі халықтарына сіңісіп кетті. 13 ғ-дың бас кезінде Шыңғыс хан бастаған түркі-моңғол тайпаларының шапқыншылығы кезінде Ұ. ж. тайпаларының құрамы жалайырлар есебінен толықты. Шыңғыс ханның басты әскери күштерін бірі болған жалайырлар осында ілкі замандардан бері мекендеп келе жатқан ру-тайпалармен біте қайнасып, араласып кетті. Жергілікті билеушілердің (Күшлік ханның) діни озбырлығына наразы болған ру-тайпалардың біразы Шыңғыс хан әскерлерін азат етуші ретінде қарсы алды. Біраз бөлігі оның әскеріне қосылып, Хорезмді жаулап алу соғыстарына қатысты.
Шыңғыс ханның Орта Азия мен Қазақстанды жаулап алуы (1219 — 1221) және ол жерлерді ұлыстарға бөлуі нәтижесінде Ұлы Жүзді құраған ру-тайпалардың этн. аумақтары ішінара Жошы мен Шағатайға берілді. Ұ. ж-ге кірген тайпалардың басым бөлігі Шағатай ұлысының аумағында тіршілік етті. Ол ыдырағаннан кейін Моғолстан мемлекетінің құрамында өмір сүрді. Бұл мемлекетте дулат тайпасының әмірлері ұлысбегі лауазымын иемденіп, әскери және әкімш. билікті өз қолдарында ұстады. Ұлысбегілер өздері қалаған адамды хан сайлап, ұнамағандарын тақтан түсіріп отырды. Моғолстан мемлекетінде Ұлы Жүздің шоғырлану үрдісі зор қарқынмен жүріп, ортақ тіл, мәдени дәстүр қалыптасты. 15 — 16 ғ-ларда қазақ жүздері, негізінен үш мемлекет аумағында Ноғай Ордасынан бөлінген тайпалардан Кіші жүз, Әбілхайыр хандығынан бөлінген тайпалардан Орта жүз, ал Моғолстанда Ұлы Жүз қалыптаса бастады. Бірақ бұл процесс Қазақ хандығы құ-рылғаннан кейін 17 ғ-дың 2-жартысында ғана толық аяқталып, қазақ халқы қалыптасты. Сөйтіп, ұзақ жылдарға созылған кірігу нәтижесінде қазақ халқының этн. аумағы қазіргі Қазақстан Республикасының аумағын толық қамтыды. Қазақ халқын құраған негізгі үш бірлестіктің бірі болған Ұлы Жүз қазақтары егін ш-мен және мал өсірумен айналысты, көрші елдермен сауда қатынасын орнатты. 1643 ж. Жоңғар қонтайшысы Батыр Ұ. ж-дің шығыс аймағының біраз жерін өзіне қаратты. 1681 — 88 ж. Жоңғар билеушілері Ұ. ж-дің Оңтүстік Қазақстандағы жерлеріне бірнеше рет шабуыл жасады. 18 ғ-дың 1-жартысында Үш жүз бірлестігінің арасында саяси және экон. байланыс нашарлап кетті. Қазақ шонжарларының әр түрлі топтары арасындағы өзара бәсекелестікті шебер пайдаланған Жоңғар билеушілері қазақ жеріне, әсіресе, Ұ. ж. тайпалары мекен еткен Іле, Сыр, Талас, Шу бойына шапқыншылығын күшейте түсті. Ақыры 1723 ж. жоңғарлар жойқын жорыққа аттанып, Ұлы Жүзді басып алды (қ. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама). Ұлы Жүз қазақтары зор шығынға ұшырап, ұлыс билеушісі Жолбарыс хан өзі билеген қазақ қауымдары мен Ташкент тұрғындарының атынан Жоңғар хандығына тәуелділігін мойындады. 1733 ж. Ұлы Жүз елшілері Аралбай мен Оразгелді Ресейге барып, сыртқы жауға қарсы күресте орыс патшасынан көмек алуға тырысты. 1734 ж. 20 сәуірде Ресей патшайымы Анна Ивановна Жолбарыстың атына арнайы грамота жолдады, бірақ Ұлы Жүз бен Ресей арасы шалғай болғандықтан саяси байланыстар тоқтап қалды. 19 ғ-дың 1-жартысында Ұлы Жүзге қараған оңт. аудандарды Қоқан хандығы басып алды. Әулие-Ата (Тараз), Сайрам, Шымкент, Түркістанды мекендеген Ұлы Жүз рулары 1821 ж. қоқан үстемдігіне қарсы бас көтерді. Олар Шымкент пен Сайрамды бағындырғанымен күші басым қоқан әскерлеріне төтеп бере алмады. Қоқан хандығынан қысым көрген Ұлы Жүз қазақтары біртіндеп Ресейдің қол астына өте бастады. 1837 — 47 ж. Ұлы Жүз қазақтарының бір бөлігі Кенесеры Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісті қолдаса, келесі тобы оның жасақтарының озбырлығына қарсы шығып, қырғыздармен болған шайқастан кетіп қалды. Осыдан кейін-ақ патшалық Ресей Ұлы Жүз қазақтары аумағындағы экспанциясын күшейтті. 1849 ж. Іле мен Қаратал аралығын, Балқаш к-нің жағалауын қоныстанған 59 мың Ұлы Жүз қазақтары Ресейдің қол астына өтті. 19 ғ-дың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталды. 1848 ж. 10 қаңтарда патша үкіметі Ұлы Жүз қазақтарын басқару үшін және Жетісу өлкесін бақылау үшін Үлкен Орданың приставы деген қызмет орнын белгіледі. Пристав Батыс Сібір генерал-губернаторлығына бағынды. Ұ. ж. қазақтары Ресейге толық қарағаннан кейін Түркістан генерал-губернаторлығына бағынды да, Сырдария облысы мен Жетісу облысын мекендеді. Бұл облыстардың шекарасы Құрағаты, Шу өзендерінің бойымен өтті. Ұ. ж-дің Жетісу облысы 1882 ж. Ақмола, Семей облыстарымен бірге жаңадан ұйымдасқан Дала генерал-губернаторлығының құрамына кірді. 1897 ж. қайтадан Түркістан генерал-губернаторлығына енді. Ұ. ж. тайпалары туралы деректер Қазан төңкерісіне дейінгі ресейлік П.И. Рычков, А.Левшин, Н.А.Аристов, В.В. Бартольд сынды зерттеушілердің шығармаларында кездеседі. Сондай-ақ М.Тынышбаев, т.б. қазақ ғалымдарының еңбектерінде Ұлы Жүз ру-тайпаларының саны, т.с.с. мәселелері көтеріледі. 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың басында Ұлы Жүз қазақтары, негізінен Жетісу облысының Қапал, Жаркент және Верный уездерімен Сырдария облысының Әулие-Ата, Шымкент және Ташкент уездерін мекендеді. 20 ғ-дың 1-жартысында болған ұлт-азаттық көтерілістерге, Азамат соғысына, ашаршылық жылдарындағы жағдайларға тап болған Ұлы Жүз қазақтары едәуір шығынға ұшырап, біраз бөлігі көршілес елдерге көшуге мәжбүр болды. Қазіргі таңда Ұлы Жүз ру-тайпаларының өкілдері қазақ халқы ретінде танымал.
| Тайпа | Қаңлы | Жалайыр + | Сіргелі? | Шанышқылы + | Шақшам ? |
|---|---|---|---|---|---|
| Рулар |
|
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
