Աշխարհացույց («Աշխարհացոյց» (նշանակում է «Աշխարհի ատլաս» (քարտեզների ժողովածու)), հայ միջնադարյան աշխարհագրական երկասիրություն։ Կից ունեցել է շուրջ 15 քարտեզ։ Մեզ են հասել «Աշխարհացույցի» քարտեզները նկարագրող ընդարձակ և համառոտ բնութագրեր։ Կազմվել է 5-րդ դարում (Մովսես Խորենացի) և շարունակվել, թարմացվել 7-րդ դարում (Անանիա Շիրակացի)։
Աշխարհացույցում համառոտ թվարկվում է երկի գրման ժամանակ հայտնի երեք մայրցամաքների (Եվրոպա, Ասիա, Լիբիա) երկրները, երբեմն հաղորդվում է հակիրճ տեղեկություններ տվյալ միավորում հանդիպող բուսականության և կենդանական աշխարհի վերաբերյալ։ Հանդիսանում է եզակի աղբյուր Մեծ Հայքի, Վիրքի և Աղվանքի պատմական աշխարհագրության ուսումնասիրության համար, ինչպես նաև արժեքավոր տեղեկություններ է պարունակում այլ երկրների վաղ միջնադարի պատմության և աշխարհագրության վերաբերյալ։
«Աշխարհացույց»-ը դասավանդվել է միջնադարյան Հայաստանի դպրոցներում՝ Մովսես Խորենացու (V դար) «Հայոց պատմություն» և Անանիա Շիրակացու (VII դար) մաթեմատիկական ու տիեզերագիտական աշխատությունների հետ. սովորաբար կցվել է դրանց։ Մեզ հասած «Աշխարհացոյց»-ի ձեռագրերում որպես կանոն հեղինակ է հիշվում Պատմահայր Մովսես Խորենացին, սակայն չկա ոչ մի ձեռագիր, որը հաստատեր Անանիա Շիրակացու հեղինակ լինելը[1][2]։ Ժամանակակից հայ և օտարերկրյա ուսումնասիրողների մի մասը երկի հեղինակությունը վերագրում են Մովսես Խորենացուն[3][4][5], մի մասը Անանիա Շիրակացուն, իսկ մյուսները այն համարում են անանուն հեղինակի գործ[6]։
Իրականում «Աշխարհացոյց»-ի հեղինակը Խորենացին է[7][8][9][10]։
Մովսես Խորենացի
«Աշխարհացույցն» իր կառուցվածքով նման է հույն աշխարհագիր Կլավդիոս Պտղոմեոսի (90–168 թթ.) «Աշխարհագրությանը»։ «Աշխարհացույցի» ներածականում («Հասարակախոսություն») երկրակենտրոն տեսության դիրքերից շարադրված է տիեզերագիտությունը, Երկիրը ներկայացված է գնդաձև, նշված են նաև գլոբուսը և քարտեզագրման տարրերը։ Երկրի միջօրեականը տրվում է ըստ հույն աշխարհագիր Երատոսթենեսի (մ.թ.ա. 276–194 թթ.)։ «Աշխարհացույցի» հեղինակը մաթեմատիկական հաշվարկներով կառուցած աստիճանացանցում պատկերել է այն ժամանակ հայտնի աշխարհը։
Երկի բուն մասը՝ «Երկրաչափը», կազմված է 2 բաժնից։ Առաջինում («Աշխարհագիր» կամ «Աշխարհագրություն») աշխարհի քարտեզագրական նկարագրությունն է, որի հիման վրա կազմվել է աշխարհի քարտեզը՝ «Աշխարհացույց քարտեզ տիեզերացը»։ Հասարակածի նկարագրությանը հետևում է ջրագրությունը՝ Ատլանտյան, Հնդկական օվկիանոսների, Հունական (Միջերկրական ու Սև ծովեր) և Կասպից ծովերի նկարագրությունը՝ դրանց մեջ թափվող գետերով։ Մայրցամաքը բաժանվում է 3 մասի՝ «Եվրոպա», «Լիբիա» (Աֆրիկա) և «Ասիա»։
Երկրորդ բաժինը՝ «Երկրագրությունը», նկարագրում է առանձին երկրամասերը՝ ըստ մայրցամաքների։ Հայաստանից ու հարակից երկրներից դուրս գտնվող երկրամասերին վերաբերող բաժինները հիմնականում Պտղոմեոսի աշխատության համապատասխան գլուխների համառոտ շարադրանքն են (առանձին քարտեզներով)՝ հագեցված նոր նյութերով և համապատասխանեցված «Աշխարհացույցի» ստեղծման ժամանակաշրջանին։ Հատկապես արժեքավոր է Մեծ Հայքի, Վրաց աշխարհի, Աղվանքի, Պարսից աշխարհի, մասամբ՝ Կողքիսի, Հյուսիսային Կովկասի («Ասիական Սարմատիա») ու Փոքր Ասիայի («Միջերկրեայք»), Միջագետքի և Ասորիքի նկարագրությունը, որին նվիրված է «Աշխարհացույցի» բնագրի մեծ մասը։ «Աշխարհացույցը», ընդունելով հելենիստական ժամանակաշրջանի տիեզերական պատկերացումները և հետևելով Պտղոմեոսի հայացքներին, Երկիրը համարում է գնդաձև, իսկ տիեզերքը՝ երկրակենտրոն։ Աշխատության հեղինակը մաթեմատիկական հաշվարկների օգնությամբ կառուցել է աստիճանացանց, որտեղ ցույց է տվել այդ ժամանակվա հայտնի աշխարհը։ Դա Արևելյան կիսագնդի հյուսիսային մասն էր։ «Աշխարհացույցը» դարեր շարունակ օգտագործվել է Հայաստանի դպրոցներում որպես աշխարհագրության դասագիրք[11]։ Հեղինակը, Պտղոմեոսի երկերից զատ, օգտագործել է նաև մեզ չհասած այլ աղբյուրներ, ստեղծել գիտական եզակի կարևորության կոթող։ «Աշխարհացույցը» վկայում է, որ վաղմիջնադարյան Հայաստանում եղել է զարգացած քարտեզագություն, որը նախորդել է արաբական քարտեզագրությանը։
Մեծ Հայքն ըստ V դարի ԱշխարհացույցիՀայաստանն (Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Կիլիկիա) ու հարակից երկրներն ըստ XIII դարի Աշխարհացույցի
Աշխարհացույցը կազմվել է V դարում (Մովսես Խորենացի) և շարունակվել, թարմացվել VII դարում (Անանիա Շիրակացի)։
Պահպանվել է նաև XIII դարի «Աշխարհացույցը»՝ Վարդան Արևելցու անունով։
Ըստ «Աշխարհացույց»-ի Մեծ Հայքն ունի հետևյալ 15 նահանգներն ու 178 գավառները․
Նշված աշխարհների բաժանման համակարգը ժամանակի ընթացքում խախտվել է, սակայն դրանց մեծ մասը շարունակում է կոչվել իր անունով՝ իբրև աշխարհագրական-տարածքային հասկացություն, իսկ գավառներն իրենց սահմաններով, որ սովորաբար համընկնում էին ֆիզիկաաշխարհագրական բաժանումներին, շարունակում էին մնալ նաև հետագայում[3][8][9]։ Այս բաժանումները հիմք հանդիսացան հետագայում՝ 8-րդ դարի սկզբներին, Արաբական խալիֆայության կազմում։
Բաբկեն Հ. Հարությունյան, «Աշխարհացոյց»-ը և չորս Հայքերի խնդիրը, Երևան, 1997։
«Ավարտելով հարցիս քննությունը և ամփոփելով վերջինիս արդյունքները՝ հանգում եմ ներքոհիշյալ կարևոր եզրակացություններին.
ա) Հայ աշխարհագրական մտքի փայլուն կոթող «Աշխարհացոյց»-ի սկզբնական բնագրում բացակայել է չորս Հայքերի գաղափարը։ Անգամ խմբագրությունների հետևանքով նշանակալից փոփոխությունների ենթարկված մեզ հասած ձեռագրերում բացակայում է չորս Հայքերի գաղափարը, որովհետև դրանցից հնագույնները ընդհանրապես տեղեկություն չեն պարունակում Երրորդ Հայքի մասին։ Ձեռագրերի մեծ մասում Առաջին և Երկրորդ Հայքի հարևանությամբ նկարագրվում է անթվակիր Հայքը, որը մնացած ձեռագրերում համարվում է Երկրորդ Հայք և, իրոք, համապատասխանում է «Աշխարհացոյց»-ի ընդարձակ խմբագրության Երկրորդ Հայքին։ «Աշխարհացոյց»-ի մեջ մուծելով Չորրորդ Հայքը՝ խմբագիրները, չնկատելով հակասությունը, չեն ավելացրել Երրորդ Հայքը, որը պատճառ է դարձել առավել ուշ ժամանակներում առանձին գրիչների կողմից Երրորդ Հայքի գաղափարը մուծելուն, հանգամանք, որ հակասաության մեջ է մտնում բնագրի ներքին տրամաբանության հետ։
բ) «Աշխարհացոյց»-ի քննությունը ցույց է տալիս, որ այն իրոք ստեղծվել է 5-րդ դարում և նրա հեղինակը պատմահայր Մովսես Խորենացին է։ Մեծ Հայքի աշխարհագրական նկարագրությունը եղել է Սահակ Բագրատունու և Վահան Մամիկոնյանի կողմից ղեկավարած 481-484 թթ. ապստամության քաղաքական ծրագիրը, թե ինչ սահմաններում պետք է վերականգնվի Հայոց թագավորությունը։
գ) Պատմահոր «Պատմութիւն Հայոց»-ում և «Աշխարհացոյց»-ում սկզբնապես տեղեկություններ են հաղորդվել Թեոդոսիոս Մեծ կայսեր կողմից ստեղծված Առաջին և Երկրորդ Հայքերի մասին։
դ) Մեծ Հայքի ըստ աշխարհների վարչական բաժանումը չի ծագում և չէր կարող ծագել Մավրիկիոս կայսեր վարչական վերակառուցումներից։ Իրականում Մեծ Հայքի ըստ աշխարհների վարչական բաժանումը ծնունդ է առել, ամենայն հավանականությամբ, Տրդատ Ա Արշակունու գահակալության շրջանում, արձանագրվել է Կղավդիոս Պտղոմեոսի «Աշխարհագրության» մեջ և, ենթարկվելով որոշակի փոփոխությունների, իր լիակատար արտացոլումն է գտել «Աշխարհացոյց»-ում։ Հայկական վարչական բաժանման համակարգը հիմք է ծառայել Մավրիկիոս կայսեր վարչական վերակառուցումների և փոփոխությունների համար, որով էլ բացատրվում են «Աշխարհացոյց»-ի տվյալների և Մավրիկիոսի վարչական վերաձևումների նմանությունները։ Միաժամանակ պետք է նշել, որ «Աշխարհացոյց»-ի վարչական բաժանման համակարգի և Մավրիկիոսի վարչական միավորների միջև տեղ գտած նշանակալից տարբերությունները անհնարին են դարձնում «Աշխարհացոյց»-ի համար Մավրիկիոսի վերակառուցումների աղբյուր լինելը։
ե) Պատմահոր «Պատմութիւն հայոց»-ը անվերապահորեն 5-րդ դարի ստեղծագործություն է, որը 7-8-րդ դարերում ենթարկվել է լուրջ խմբագրման, որի արտահայտություններից մեկն էլ չորս Հայքերի գաղափարի մուծումն է նրանում Հուստինիանոս Ա-ի և, թերևս նաև, Մավրիկիոս կայսեր վարչական վերակառուցումների ազդեցությամբ։
զ) Հայ աշխարհահռչակ գիտնական Անանիա Շիրակացին «Աշխարհացոյց»-ի հեղինակը չէ և չէր էլ կարող լինել։ Ըստ արժանվույն գնահատելով նրա վիթխարի վաստակը Հայաստանում բնական գիտությունների զարգացման ասպարեզում՝ պետք է նշել, որ ոչ մի փաստ, եթե չհաշվենք «Աշխարհացոյց»-ում տեղ գտած մի շարք ընդմիջարկությունները, չի խոսում նրա հեղինակության օգտին։ «Աշխարհացոյց»-ի ձեռագրերում որպես կանոն հեղինակ է հիշվում Պատմահայրը, սակայն չկա ոչ մի ձեռագիր, որը հաստատեր Անանիա Շիրակացու հեղինակ լինելը։ «Աշխարհացոյց»-ը որոշ խմբագրման ենթարկվել է Անանիա Շիրակացու կողմից, թե ոչ հարցին հնարավոր չէ դրական կամ ժխտական պատասխան տալ նյութի բացակայության պատճառով»։
Բաբկեն Հ. Հարությունյան, Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի (պատմաաշխարհագրական դիտարկումներ).- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 2003, № 1, էջ 119-146։
«Դարեր շարունակ «Աշխարհացույցը» համարվել է Մովսես Խորենացու գործը, սակայն խորհրդային շրջանում այս գործը վերագրեցին 7-րդ դարում ապրած Անանիա Շիրակացուն, աշխարհաբար թարգմանությամբ հրատարակեցին դարձյալ Շիրակացու անունով և նրա ժողովածուում։ Այսպիսի վերագրման հիմնական պատճառն այն էր, որ «Աշխարհացույցում» կան տվյալներ, որոնք վերաբերում են ոչ թե 5-րդ դարին, այլ 7-րդ։ Դրանք, սակայն, «Աշխարհացույցի»՝ 7-րդ դարում կատարված խմբագրության հետևանք են, ինչպես ցույց է տալիս երջանկահիշատակ պատմաբան Բաբկեն Հարությունյանը դեռևս 1997 թ.-ին, այսինքն՝ 17 տարի առաջ, հրատարակած մի խիստ կարևոր ուսումնասիրության մեջ՝ «Աշխարհացոյցը» և չորս Հայքերի խնդիրը» (Երևան, 1997)։ Այստեղ նա համոզիչ կերպով ապացուցում է, որ այս երկն իրոք գրվել է 5-րդ դարում և պատկանում է Մովսես Խորենացուն, ինչպես և նշվում է մեզ հասած ձեռագրերում։
Ցավալի է, սակայն առ այսօր անգամ գիտական ուսումնասիրություններում կարելի է տեսնել, որ «Աշխարհացույցի» հեղինակ են շարունակում նշել Շիրակացուն և այն ներկայացնում որպես 7-րդ դարի գործ։ Ներկայացնում ենք Բաբկեն Հարությունյանի վերոնշյալ աշխատության ամփոփումը (էջեր 102-103) և խնդրում այն տարածել՝ առավել լայն լսարանի հասցնելու և շարունակ կրկնվող սխալն այսուհետ կանխելու համար։
«Ավարտելով հարցիս քննությունը և ամփոփելով վերջինիս արդյունքները՝ հանգում եմ ներքոհիշյալ կարևոր եզրակացություններին.
ա) Հայ աշխարհագրական մտքի փայլուն կոթող «Աշխարհացոյց»-ի սկզբնական բնագրում բացակայել է չորս Հայքերի գաղափարը։ Անգամ խմբագրությունների հետևանքով նշանակալից փոփոխությունների ենթարկված մեզ հասած ձեռագրերում բացակայում է չորս Հայքերի գաղափարը, որովհետև դրանցից հնագույնները ընդհանրապես տեղեկություն չեն պարունակում Երրորդ Հայքի մասին։ Ձեռագրերի մեծ մասում Առաջին և Երկրորդ Հայքի հարևանությամբ նկարագրվում է անթվակիր Հայքը, որը մնացած ձեռագրերում համարվում է Երկրորդ Հայք և, իրոք, համապատասխանում է «Աշխարհացոյց»-ի ընդարձակ խմբագրության Երկրորդ Հայքին։ «Աշխարհացոյց»-ի մեջ մուծելով Չորրորդ Հայքը՝ խմբագիրները, չնկատելով հակասությունը, չեն ավելացրել Երրորդ Հայքը, որը պատճառ է դարձել առավել ուշ ժամանակներում առանձին գրիչների կողմից Երրորդ Հայքի գաղափարը մուծելուն, հանգամանք, որ հակասաության մեջ է մտնում բնագրի ներքին տրամաբանության հետ։
բ) «Աշխարհացոյց»-ի քննությունը ցույց է տալիս, որ այն իրոք ստեղծվել է 5-րդ դարում և նրա հեղինակը պատմահայր Մովսես Խորենացին է։ Մեծ Հայքի աշխարհագրական նկարագրությունը եղել է Սահակ Բագրատունու և Վահան Մամիկոնյանի կողմից ղեկավարած 481-484 թթ. ապստամության քաղաքական ծրագիրը, թե ինչ սահմաններում պետք է վերականգնվի Հայոց թագավորությունը։
գ) Պատմահոր «Պատմութիւն Հայոց»-ում և «Աշխարհացոյց»-ում սկզբնապես տեղեկություններ են հաղորդվել Թեոդոսիոս Մեծ կայսեր կողմից ստեղծված Առաջին և Երկրորդ Հայքերի մասին։
դ) Մեծ Հայքի ըստ աշխարհների վարչական բաժանումը չի ծագում և չէր կարող ծագել Մավրիկիոս կայսեր վարչական վերակառուցումներից։ Իրականում Մեծ Հայքի ըստ աշխարհների վարչական բաժանումը ծնունդ է առել, ամենայն հավանականությամբ, Տրդատ Ա Արշակունու գահակալության շրջանում, արձանագրվել է Կղավդիոս Պտղոմեոսի «Աշխարհագրության» մեջ և, ենթարկվելով որոշակի փոփոխությունների, իր լիակատար արտացոլումն է գտել «Աշխարհացոյց»-ում։ Հայկական վարչական բաժանման համակարգը հիմք է ծառայել Մավրիկիոս կայսեր վարչական վերակառուցումների և փոփոխությունների համար, որով էլ բացատրվում են «Աշխարհացոյց»-ի տվյալների և Մավրիկիոսի վարչական վերաձևումների նմանությունները։ Միաժամանակ պետք է նշել, որ «Աշխարհացոյց»-ի վարչական բաժանման համակարգի և Մավրիկիոսի վարչական միավորների միջև տեղ գտած նշանակալից տարբերությունները անհնարին են դարձնում «Աշխարհացոյց»-ի համար Մավրիկիոսի վերակառուցումների աղբյուր լինելը։
ե) Պատմահոր «Պատմութիւն հայոց»-ը անվերապահորեն 5-րդ դարի ստեղծագործություն է, որը 7-8-րդ դարերում ենթարկվել է լուրջ խմբագրման, որի արտահայտություններից մեկն էլ չորս Հայքերի գաղափարի մուծումն է նրանում Հուստինիանոս Ա-ի և, թերևս նաև, Մավրիկիոս կայսեր վարչական վերակառուցումների ազդեցությամբ։
զ) Հայ աշխարհահռչակ գիտնական Անանիա Շիրակացին «Աշխարհացոյց»-ի հեղինակը չէ և չէր էլ կարող լինել։ Ըստ արժանվույն գնահատելով նրա վիթխարի վաստակը Հայաստանում բնական գիտությունների զարգացման ասպարեզում՝ պետք է նշել, որ ոչ մի փաստ, եթե չհաշվենք «Աշխարհացոյց»-ում տեղ գտած մի շարք ընդմիջարկությունները, չի խոսում նրա հեղինակության օգտին։ «Աշխարհացոյց»-ի ձեռագրերում որպես կանոն հեղինակ է հիշվում Պատմահայրը, սակայն չկա ոչ մի ձեռագիր, որը հաստատեր Անանիա Շիրակացու հեղինակ լինելը։ «Աշխարհացոյց»-ը որոշ խմբագրման ենթարկվել է Անանիա Շիրակացու կողմից, թե ոչ հարցին հնարավոր չէ դրական կամ ժխտական պատասխան տալ նյութի բացակայության պատճառով»։ Seda Stamboltsyan, 25-IV-2014, Grahavaq.»
H. Kiepert. Ueber die Zeit der Abfassung des dem Moses von Chorni zugeschriebener geogr. Kompendiums. տե՛ս "Monatsberichte der Königl. Preuss. Akademie der Wissenschaften zu Berlin", 1873, S. 599-600.
H. V. Mžik, Neue Geschichtspunkte zur Würdigung der Bedeutung der "Geographie" des Klaudias Ptolemaios..., - "Litterae Orientales" 54, Leipzig, 1933, S. 1-16.
Թ. Հակոբյան, Դիտողություններ 7-րդ դարի «Աշխարհացոյց»-ի մասին,- «Երևանի համալսարանի գիտական աշխատություններ», հտ. 43, աշխ. գիտ. սերիա, պր. 1, 1954։
S. T. Eremian, Ptolemy's "Third Map of Asia" and the "Ašharhacoyc".- XXVII International Congress of Orientalists. Papers by the USSR delegation, Moscow, 1967, pp.1–12.
Robert. H. Hewsen, On the Date and Authorship of the Ašxarhacoyc', "REArm", Nouvelle série, tome IV;
Robert. H. Hewsen, Introduction to Armenian historical Geography, "REArm", tome XIII, pp.77–97;
Robert. H. Hewsen, Caspiane. An Historical-Geographical Study.- «Հանդէս ամսօրեայ», 1973, 1-3։
Robert. H. Hewsen, Armenien and Georgien. Christentum und Territorialenentwicklung von 4. bis 7 Jahrhundert.- "Tübinger Atlas des Vorderen Orients (TAVO)", Der Universität Tübinger, Wiesbaden, 1987, Masstab 1։ 200000;
Robert. H. Hewsen, The Geography of Anania of Širak (Ašxarhac'oyc'), The Long and the Short Recensions, Introduction, Translation and Commentary by Robert. H. Hewsen, Dr. Ludwig Reichart Verlag, Wiesbaden, 1992;
"Aškharhatsoyts (Ašxarhac'oyc')", The Seventh Century Geography Attributed to Ananias of Shirak, A Facsimile Reproduction of the 1881 Venice Edition of the Long Version of the Text, of the Unique Manuscript (Venice N 1245) upon which it was based and of the 1944 Yerevan Edition of the Short Version and with an Introduction by Robert. H. Hewsen, Delmar, New York, 1994.
Ալեքսան Յակոբեան, Սիսական-ի Կոտակ և Արցախի հարաւային միւս գաւառների տեղորոշումն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի,- «Հանդէս ամսօրեայ», 2008, էջ 91-146։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 484)։
Հայաստան
_location_map.png)
