Ezkabarte
Nafarroa Garaiko udalerria eta ibarra From Wikipedia, the free encyclopedia
Ezkabarte[4][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean dago, Iruñea hiriburutik 6,4 kilometrora. Altuera 429 eta 977 metro artekoa da, eta 33,88 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 1837 biztanle zituen.
| Ezkabarte | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Iruñea | ||||||||||
| Eskualdea | Ibarrak (Iruñerria) | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Iruñea | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Ezcabarte | ||||||||||
| Alkatea (2015-2027) | Pedro Maria Lezaun (bizilagunak) | ||||||||||
| Posta kodea | 31194 | ||||||||||
| INE kodea | 31101 | ||||||||||
| Herritarra | ezkabartear | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°52′22″N 1°37′58″W | ||||||||||
| Azalera | 34 km² | ||||||||||
| Garaiera | 429-977 metro | ||||||||||
| Distantzia | 6,4 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 1.837 (2023:  20) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 54,03 bizt/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 13,22 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 42,08 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 82,35 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 10,52 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[2][3] | % 16,70 (2018: %4,35) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1857. urtea (administratiboki) | ||||||||||
| Oharrak | www.ezkabarte.es | ||||||||||
Ezkabarte Pirinioaurreko ibarra da, Iruñaren iparraldean kokatua, baina Ezkaba mendiak bereizten du haranetik. Horregatik, hiriburutik gertu egon arren, bere izaera landatarra mantentzea lortu du. Azken urteotan, Orikaingo industrialdearen eraikuntzarekin eta Arre kontzejuaren garapenarekin, biztanleria eta jarduera handitu egin dira. Ultzama ibaiak zeharkatzen duen ekialdeko zatia komunikazio-korapilo garrantzitsua da, N-121-A errepidea Iruñeko ingurabidearekin lotzen baitu.
Bertako biztanleak ezkabartearrak dira. Ibarburua Orikain kontzejua da, non udaletxea da.
Ezkabarte beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Valle de Ezcabarte
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Ezcavart
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
- Eçquauart (1237)
- Ezcavart (1268)
- Eçcauart (1270)
- Val de Ezquauart (1350)
- Val d'Ezcauart (1366)
- Val de Ezcabarte (1534)
- Ezcabarte (1767)
- Vale de Ezcabarte (1800)
- Ezkabarte (1974)
- Ezkabarte (2009)
Etimologia
Begi hutsez, badirudi Ezkabarte euskal toponimoa dela, Ezkaba (mendia) + -arte (udalerriak mendiarekiko duen kokapena adierazten duen atzizkia) hitzetik datorrena. Horrela, "Ezkaba artean dagoena" esan nahiko luke, mendia "C" formaren antzekoa baita, eta ibarra barrualdean geratzen da.
Baina Mikel Belaskok dioen bezala, izen horrek agian ez du mendia aipatzen, izen bereko herria baizik: Ezkaba. Horrela, Belaskoren ustez, izena Canal de Ezkaba ("Ezkabako kanala") euskarazko bertsio tradizionala izan daiteke. Izen horrekin ezagutzen da gaztelaniaz Ezkaba eta Ezkaba Txiki mendien artean dagoen ibarbidea, Iruñeko Ezkaba auzoaren iparraldean (menditik hartzen du izena) eta Ezkaba herriaren hegoaldean. Horrela, -arte haitzarteari erreferentzia egingo liokeela iradokitzen du, Arakil eta Itza artean dagoen Oskia haitzartea bezala, Iruñerrirako beste sarreretako bat, tradizionalki Oskiate edo Oskiarte bezala ezagutzen zena. Horrela, haitzartearen izena haran osora hedatuko zen azkenean.[6]
Armarria
Ezkabarteko armarriak honako blasoi hau du:[7]
| « |
Armarri erdibituta: lehen hondo urdin batez eta aurrean urrezko arrano batez osatuta dago eta bigarren hondo hori batez eta aurrean lehoi gorri batez. |
» |
Mende bat baino gehiagoz, 1840tik 1953ra bitartean, gurutze bat erabili zuten armarri gisa, Goñiko jauregiko armarriei erreferentzia eginez, zalantzarik gabe. 1953tik aurrera, kontsignatutakoetara itzuli ziren, historikoki dagozkienak.
Bandera
Ezkabarteko banderak Ezkabarteko armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak eguzki bat du gainean.
Iruñeko merindadearen ekialdean dago, Nafarroako Mendialdean.
Mugakideak
Inguru naturala eta kokapena
Udalerria Iruñeko saihesbideak (PA-30) eta N-121-A errepide nagusiak zeharkatzen dute, baita Aitzoainekin lotzen den tokiko errepide batek ere. Udalerriaren erliebea Ultzama ibaiaren ibarrak definitzen du ekialdean, eta Pirinioaurreko lur-eremu menditsu batek gainerako lurraldean. Hegoaldean, gainera, Ezkaba mendia nabarmentzen da (895 metro), Iruñearekiko eta haren metropoli-eremuarekiko hegoaldeko muga egiten duena. Geografikoki, Atarrabiako lurraldea ere haranaren parte da, nahiz eta lotura administratiboak inoiz ez izan.
Klima eta landaredia
Ezkabartek klima atlantiarra dauka, urteko batez besteko balioek erakusten duten moduan. Urteroko prezipitazioak 1.000mm eta 1.400mm bitartekoak dira, eta tenperaturak 10 eta 13 gradu artekoak. Egun euritsuak 120 inguru izaten dira. Euria urte osoan zehar egiten badu ere, uda garaian hilabete bateko lehortea izan ohi da.
Prezipitazio ugariek eraginda, landaredia eta basoak ugariak dira. Basa pinuak, pagoak eta beste hainbat zuhaitz espezie daude ibarreko basoetan.
Estazio meteorologikoa
Ezkabarten ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Txulapain pareko udalerrian, estazio bat dagoen Beltzuntze kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, Nafarroako Gobernuak 1988an jarritako estazio meteorologikoa dago.[8]
 Datu klimatikoak (Beltzuntze, 1988-2022)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 20.0 | 25.0 | 28.0 | 33.3 | 39.5 | 40.3 | 40.5 | 37.0 | 30.0 | 22.0 | 17.1 | 40.5 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.5 | 10.0 | 13.3 | 16.3 | 20.0 | 25.3 | 27.6 | 27.8 | 23.9 | 19.1 | 12.1 | 8.9 | 17.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.2 | 6.0 | 8.6 | 11.3 | 14.4 | 18.9 | 21.1 | 21.3 | 18.1 | 14.4 | 8.7 | 5.6 | 12.8 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.9 | 2.0 | 3.8 | 6.2 | 8.8 | 12.6 | 14.7 | 14.8 | 12.3 | 9.6 | 5.3 | 2.3 | 7.9 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.0 | -8.0 | -9.0 | -1.8 | -1.0 | 2.0 | 7.0 | 8.0 | 4.0 | -2.0 | -7.0 | -10.0 | -10.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 113.4 | 100.1 | 95.5 | 106.3 | 74.5 | 63.0 | 34.7 | 35.8 | 57.1 | 80.4 | 134.8 | 112.6 | 1008.3 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 75.0 | 49.0 | 57.5 | 63.0 | 44.0 | 63.0 | 45.0 | 84.0 | 72.0 | 63.0 | 80.5 | 122.0 | 122.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.8 | 12.8 | 12.3 | 14.9 | 12.4 | 8.7 | 6.6 | 6.3 | 8.7 | 11.8 | 16.0 | 13.9 | 138.0 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.1 | 0.2 | 0.4 | 0.4 | 0.4 | 0.2 | 0.3 | 0.2 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 0.1 | 2.2 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9] | |||||||||||||
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
.jpg)
Ezkabartek 8 kontzeju ditu:
Gainera, beste 3 leku batzuk ere badaude, hala nola:
Bestalde, etxalde bat du ibarran:
Azkenik, udalerrian 4 herri hustu daude:
Ezkabarteko herriak
Ibar gisa dokumentatuta dago 1145eko testu batean, Leireko monasterioko artxibo zaharretik datorrena. Bere lekuak, adibidez, 1268ko "Rediezmoaren Liburuan" daude. Erdi Aroan zehar, Arre eta Orikain Orreagako monasterioarenak izan ziren 1406 arte, non biak Nicolau Blanci saldu zizkioten. Ezkaba, bere aldetik, sute baten biktima izan zen 1450ean agramondar eta beamontarren arteko borroketan.
1594. urtean eztabaida biziak izan ziren Eusako apaizaren eta Makirriainekoen eta Ezkabarteko gainerako herrien artean, bikarioak uste baitzuen Eusako gurutzea lehen postuan zegoela eskualdeko ermitetara egiten ziren prozesioetan. Auzia epaitegietara eramanda, epaiak arrazoia eman zion eusatarrari, Eusaren gurutzea besteen aurretik jarririk.[10]
Filipe IV.a Espainiakoa erregeak eskatuta, 1642an Nafarroa Garaiak 1300 gizonen herena altxatu zuen, lau hilabetez Katalunian eta Aragoin erregearen kontura zerbitzatzeko, La Motte mariskalaren agindupean inguru hartan sartu ziren frantziarren aurka. Tertzioa Geronimo Aiantz Xabier landa-mariskalak aginduta atera zen Nafarroatik, Aragoira Cortestik sartuz. Fuentes de Ebron, erregea bera eta bere balidoa, Olivares konde-dukea, Nafarroako indarrak ikuskatu zituzten, ia 130 gizon falta zirela aurkituz. Desertoreen artean Ezkabarteko hiru zeuden. Tertzioak Alcañiz aldera jarraitu zuen, eta Filipe erregeak Lleida aldera joan nahi zuen. Desertzioen zati handi bat 1640. urtean Tamarit de Lliteran bi heren nafarrek jasandako hondamendiaren ondorioz gertatu zen. Gau batean 600 gizon galdu zituzten nafarrek.[11]
XIX. mendearen hasieran, bailarako batzar komunak San Martzial baselizan zeuden, Sorauren udalerrian. Errejidore bat zegoen han, auzotarrek aukeratua, eta errejidore horrek gobernatzen zuen lekua bailarako diputatuarekin, erregidore guztiek batera izendatzen zutena. Jaurerrietan, berriz, dagozkien jaunek izendatzen zituzten agintariak.
Iberiar Penintsulako gerrapean, 1813ko uztailaren 27an, gudu bat egin zuten Soraurenen Soulten agindupeko tropa frantziarrek eta Wellingtonek gidatutako hispaniar-ingelesek.
XX. mendearen hasieran, bi errota zeuden bailara osoan, eta, 1905etik, ibartar talde batek sortu zuenetik, zentral elektriko bat Soraurenen bertan, Ultzamatik eratorritako kanal baten azpian.[12]
2023 urteko erroldaren arabera 1837 biztanle zituen Ezkabartek.[13]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| - | 1135 | 1125 | 1157 | 1122 | 1051 | 1154 | 1262 | 1210 | 1193 | 1043 | 1046 | 934 | 948 | 903 | 946 | 1261 | 1686 | 1809 |
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ezkabarteko kontzeju, leku eta etxaldeetako biztanleriaren banaketa 2022an
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko. |
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko. |
Azken hamarkadetan, Orikaingo industrialdean enpresa ugari ezarri direla ikusi da, Nafarroako errepideetan duen abantailaz baliatuta. Horrela, garraioari eta automobilari zuzendutako industria da nagusi. Ostalaritzaren sektorea ere Iruñetik gertu dagoelako nabarmentzen da, kanpin batekin eta ostatu eta jatetxe establezimendu batzuekin.[14]
Udalerri honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren line bat da:
 Eskualdeko Hiri GarraioaEzkabarte | |||
|
|||
Gainera, La Burundesa autobus konpainiaren Donostia eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka Ezkabarteko Sorauren kontzejuan. Maiztasunak aldakorrak dira, baina gutxienez, bi zerbitzu izaten dira norabide bakoitzean egunero. Lineak honako ibilbide hau egiten du:
Udaletxea
Udaletxea 1962an eraiki zen eta errepidearen ertzean dago, Orikaingo kontzejuan. Bi solairu eta lau fatxada dauzka, eta fatxadetako batean, harria eta porlana nahasten dira. Antzinako udaletxea ere kontzeju berean izan zen, eta gaur egun, eraikinean etxebizitzak daude. Udalak alkatea eta sei zinegotzi dauzka.
- HELBIDEA: Irungo errepidea, 13 (Orikain)
Udal hauteskundeak
2007an Arreko Independenteak (IA-AI) herritar taldeko Carola Gutiérrez Collazos aukeratu zuten alkate. Udaletxeko bederatzi zinegotzietatik hiru lortu zituen bere talde politikoak; hautetsi kopuru berarekin zerrendarik bozkatuena Agrupación Concejos de Ezkabarte izan zen baina AIk Ezkabartearen Alde Bizilagunak[15] (edo Vecinos por Ezcabarte, AIVE-EAB; 2 zinegotzi) taldearekin ituna sinatu zuen. Baliogabeko botoak 112 izan ziren (emandako guztien % 12,38) eta boto zuriak hamabost (% 1,89). Abstentzioa % 28,00 izan zen.
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| Agrupación Concejos de Ezkabarte (ACE) | 245 | 3 |
| Arreko Independenteak (AI) | 225 | 3 |
| Ezkabartearen Alde Bizilagunak | 165 | 2 |
| Nafarroa Bai | 143 | 1 |
2011n hauek izan ziren aurkeztutako zerrendak eta lortutako zinegotzi kopurua: Gutiérrez Collazos alkatea buru zen Agrupación Independientes de Ezcabarte-Ezkabarteko Independiente[16] (AIE, 3), Ezkabartearen Alde Bizilagunak (AIVE-EAB, 2), Bildu (2), NaBai 2011 (1) eta PSN (0). Bilduk eta NaBaik AIVE-EABko Pedro María Lezaun aukeratu zuten alkate.[17]
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| AIE | 275 | 3 |
| AIVE-EAB | 206 | 2 |
| Bildu | 184 | 2 |
| NaBai 2011 | 178 | 1 |
| PSN | 44 | 0 |
Alkateak
Hauek izan dira Ezkabarteko azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[18] |
| Jose Antonio Zabalza Villava[19] | 1979 | 1983 | Agrupacion Independiente del Valle de Ezcabarte |
| 1983 | 1987 | Independenteak | |
| 1987 | 1991 | Independenteak | |
| 1991 | 1995 | Independenteak | |
| 1995 | 1999 | Independenteak | |
| 1999 | 2003 | Independenteak | |
| 2003 | 2007 | Agrupacion Concejos de Ezkabarte | |
| Carola Gutierrez Collazos | 2007 | 2011 | Arreko Independenteak |
| Pedro Maria Lezaun Esparza | 2011 | 2015 | Ezkabartearen Alde Bizilagunak |
| Pedro Maria Lezaun Esparza[18] | 2015 | 2019 | Ezkabartearen Alde Bizilagunak |
| Pedro Maria Lezaun Esparza[18] | 2019 | Jardunean | Ezkabartearen Alde Bizilagunak |
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ezkabarteko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[22]
Koldo Zuazok, 2010ean, Ezkabarte ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[23]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Olaibarreraz. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Goñerriko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Ezkabarte eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %12,35k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 16,70k.
Jaiak
- Arreko Trinitatearen jaiak, ekainaren hirugarren asteburuan
- Zildozko San Esteban jaiak, ekainaren laugarren asteburuan
- Ezkabarte ibarreko eguna, ekainaren azkenurreko asteburuan
- Orikaingo Done Jakue jaiak, uztailaren laugarren asteburuan
- Azozko San Lorentzoren jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
- Eusako Doneztebe jaiak, abuztuaren azken asteburuan
- Soraurengo San Andres jaiak, irailaren lehengo asteburuan
- Anozko Purifikazioko Andre Mariaren jaiak, irailaren bigarren asteburuan
- Orrioko San Joan Bataiatzailearen jaiak, irailaren azken asteburuan
- Makirriaingo San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
Ikus zerrenda: «Ezkabarteko kultura ondasunak»
- San Kristobal gotorlekua, XIX. eta XX. mendeetako bukaeran gotorleku militarra, Ezkaba mendian kokatua. 1938ko maiatzaren 22an San Kristobal gotorlekuko ihesan 795 presoen ihesaren lekuko izan zen.
- Arreko zubia, Ultzama ibaiaren gaineko zubia, Erdi Arokoa.
- Arreko San Roman eliza, Erdi Aroko kristau eliza.
- Arreko Trinitatearen basilika, Erdi Aroko kristau basilika, erromaniko estiloan.
- Arreko Trinitateko zubia, Ultzama ibaiaren gaineko zubia, Erdi Arokoa, erromaniko estiloan.
- Azozko San Lorentzo eliza, Erdi Aroko kristau eliza.
- Eusako Doneztebe eliza, Erdi Aroko kristau eliza, erromaniko estiloan.
- Eusako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Makirriaingo San Martin eliza, XII. mendeko kristau eliza, erromaniko estiloan.
- Orikaingo Done Jakue eliza, Erdi Aroko kristau eliza.
- Orrioko San Joan Bataiatzailea eliza, XIII. mendeko kristau eliza, gotiko estiloan.
- Soraurengo San Andres eliza, XVI. mendeko kristau eliza, XX. mendean zaharberritua.
- Soraurengo zubia, Ultzama ibaiaren gaineko zubia, Erdi Arokoa.
- Zildozko San Esteban eliza, XII. mendeko kristau eliza, erromaniko estiloan.
- Ignacia Idoate Iragi (1900-1975), moja.
- Florentzio Idoate Iragi (1912-2001), artxibozain eta historialari.
- Fermin Ezkurra (1922-2018), Osasunako presidentea.
- Jesus Olaberri (1930-), erremonte jokalari.
- Jesus Moriones (1934-), txirrindulari.
- Laura Aznal (1971-), politikari.
- Roberto Torres (1989-), futbolari.
- Iosu Eskiroz (1998-), pilotari.
.jpg)
_-_panoramio_-_Miguel_Á._Sancha_M._(7).jpg)
- /es̻kaβ̞áɾte/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza hirugarren silaban
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
