From Wikipedia, the free encyclopedia
Etxekotzea gizakiak lanerako, lagun gisa erabiltzeko edo janaritarako animalia eta landareak egokitzea da. Etxekotze hitza «etxe» hitzetik eratortzen da, eta gizakiak Neolitoan egindako etxe-eraikitze prozesuarekin lotuta dago orain dela 11.000 urte ingurutik aurrera. Espezie bat etxekotua dagoela esaten da ezaugarri morfologiko, fisiologiko edo portaera bat garatu duenean gizakiarekin elkarrekintza luze baten ondorioz eta gizakiak ezaugarri horiek lortu, sortu edo indartzeko hautespen artifiziala egin duenean.
Etxekotzea belaunaldi anitzeko harreman Mutualismo (biologia) mutualista da, non animalia espezie batek (gizakiak edo hostoak mozten dituzten inurriak) beste espezie baten kontrola eta zaintza bere gain hartzen duen: ardiak edo onddoak, haietatik baliabideen hornikuntza etengabea lortzeko, hala nola haragia, esnea edo eskulana. Prozesua graduala eta geografikoki lausoa da, saiakuntza eta errorean oinarritua.
Gizakientzat duen interesa, eta euren eboluzioa zein demografia azaltzeko duen garrantzia dela eta, etxekotzeak zientzialari ugari erakurri dituen ikerketa da, arkeologia, paleontologia, antropologia, botanika, zoologia, genetika eta ingurumen zientzietan[1].
Etxekotu zen lehen ornoduna txakurra izan zen, komentsalista gisa, duela 15.000 urte gutxienez[2][3][4]. Eurasia osoan zehar hedatu zen Pleistozenoaren amaieran, beste edozein animalia etxekotu eta landare landatu baino askoz lehenago[3]. Animalia batzuk, hala nola ahuntzak, ardiak eta behiak duela 11.000 urte inguru etxekotu zituzten, eta zaldia duela 5500 urte inguru, Erdialdeko Asian eta lanerako animalia gisa. Datu arkeologiko eta genetikoek diote denbora luzez bi norabidetako gene-fluxua egon dela animalia basati eta etxekotuen artean, bereziki asto, zaldi, gamelu, ahuntz, ardi eta txerrien artean[5][6].
Hegaztien artean etxekotutako espezierik garrantzitsuena oiloa da, haragi zein arrautzengatik hazten direnak. Indioilarrek edo pintadek ere garrantzia ekonomikoa dute. Txoriak ere kaiolatan gordetzen dira euren kantua edo konpainia izateko, adibidez, txori abeslariak eta loroak. Oilaskoa, lehen aldiz, Ekialdeko Asian etxekotu zuten, itxuraz oilar borroketarako, duela 7000 urte inguru.
Ornogabeen artean denbora luzez, 5000 urte baino gehiago, etxekotutako animaliak daude erleak eta zeta-harrak, eztia eta zeta ekoizteko, hurrenez hurren. Barraskilo batzuk janarirako hazten dira, eta hainbat animalia, ikerketa egiteko; beste batzuk, berriz, kontrol biologikorako erabiltzen dira.
Landareen etxekotzea orain dela 12.000 urte hasi zen, zerealekin, hala nola garia eta garagarrarekin Ekialde Hurbilean eta edankuiarekin Asian, baita dilista, ilarrak, txitxirioak eta liho laboreekin ere. Arroza duela 9000 urte inguru etxekotu zen lehen aldiz Txinan. Duela 10.000 urte inguru, Amerikako herri indigenak kakahuetea, kuia, artoa, Patata, kotoia eta juka landatzen hasi ziren. Afrikan, Basarto eta antzeko laboreak etxekotu zituzten. Nekazaritza, izan ere, gutxienez munduko 11 lekutan garatu zen independenteki, landare eta animalia ezberdinak etxekotuz prozesu horretan. Landare asko ere edertasunagatik etxekotu izan dira, nahiz eta jangarri edo ekonomikoki garrantzitsu ez izan.
Etxekotzeak animalien jokaeraren geneei eragin zien, mantsoagoak bihurtuz. Landareetan, etxekotzeak morfologiaren geneei eragin zien, hala nola hazien tamaina handitzea eta galburuen azal galtze prebenitzea, gariaren kasuan, esaterako. Aldaketa horien ondorioz, etxekotutako organismoak manipulatzeko errazagoak dira, eta naturan bizirik irauteko duten gaitasuna murrizten zaie.
Etxekotzea[7] (ez da nahasi behar animalia bat heziketarekin[8][9][10][11]), «etxekoa»[12]. XXI. mendera arte, terminoa zehaztugabea zen Melinda A. Zeder arkeologo estatubatuarrak epe luzerako erlaziotzat definitu zuen arte. Harreman horretan, gizakiek beste organismo baten kontrola eta zaintza hartzen dute aurreikus daitekeen baliabide baten hornidura lortzeko, eta horrek mesede egiten die elkarri. Gainera, adierazi zuen ez dela nekazaritzaren sinonimoa, nekazaritza etxekotutako organismoen menpe dagoelako, baina ez da etxekotzearen emaitza automatikoa[13].
Michael D. Puruggananek dio zaila izan dela etxekotzea definitzea, nahiz «senezko adostasunak» dioskun «onurak ematen dizkiguten eta gure kontrolpean eboluzionatu duten gizakien zaintzapean dauden landare eta animaliak»[14]. Termitek, anbrosiako kakalardoek eta hostoak mozten dituzten inurriek, adibidez, zenbait onddo-espezie etxekotu dituztela dio; eta aipatzen du, gainera, beste talde batzuk, hala nola belar txarrak eta komentsalak, etxekotuak deitu izan direla, oker[14]. Zederren definiziotik abiatuta, Puruggananek definizio «zabala» proposatzen du: «mutualismo batetik sortzen den koeboluzio-prozesua da, non espezie batek (etxekotzaileak) beste espezie baten (etxekotutako espeziearen) biziraupena eta ugalketa aktiboki kudeatzen dituen ingurunea eraikitzen duen, baliabideak eta/edo zerbitzuak emateko lehenengoari»[14]. Horrek nitxoaren eraikuntza gehitzen diela etxekotzailearen jarduerei aipatu du[14].
Etxekotze sindromea hasierako etxekotze-prozesuan sortu zen, eta laboreak beren arbaso basatietatik bereizten dituen ezaugarri fenotipikoen multzoa da[15][16]. Era berean, orain etxe-animalietan ikusten diren ezberdintasunen multzoa adieraz dezake, eta ez dute zertan hasierako etxekotze-prozesua islatu. Aldaketak hauek dira: otzantasun eta mantsotasun handiagoa, ilearen kolorazioa, hortzen tamaina murriztea, garezur-aurpegiaren morfologia, belarrien eta isatsaren forma (adibidez, belarri eroriak), estral zikloak, hormona adrenokortikotropikoaren eta neurotransmisoreen mailak, gazte-portaeraren luzatzea, garunaren tamaina eta, bereziki, garun-eremuak murriztea[17].
Animalia eta landareen etxekotzea, izan ere, azken maximo glaziarraren gailurraren ondoren eta gaur egun arte jarraitzen duten klima eta ingurumen aldaketek eragin zuten. Aldaketa horiek zaildu egin zuten ehizaren eta bilketaren bidezko elikagai lortzea[18]. Etxekotu zuten lehen animalia txakurra izan zen, duela 15.000 urte gutxienez[19]. Duela 12.900 urte, Dryas Berria hotz eta idortasun handiko aldia izan zen, eta elikagaiak bilatzeko estrategiak indartzeko presioa egin zuen gizakiengan, baina, nekazaritzari, ez zion mesederik egin. Holozenoaren hasieran, duela 11.700 urte, klima epelagoak eta giza populazioen gorakadak animaliak eta landareak, eskala txikian, etxekotzea, eta elikagaien hornikuntza handiagoa izatea ekarri zuten[20].
Hona taula bat, hainbat abereren etxekotzeren antzinatasuna adierazten duena[21]:
| Animalia | Data (aspaldikotasuna) | Eskualdea |
| ahuntza | 12.000 | Iran |
| ardia | 10.000 – 9.000 | Ekialde Ertaina |
| behia | 10.000 | India, Ekialde Ertaina |
| urdea | 9.000 | Txina, Europa |
| oiloa | 8.000 | Asia Hego-ekialdea |
| astoa | 7.000 | Afrika Iparraldea |
| zaldia | 6.500 | Kazakhstan |
| bufaloa | 6.000 | Txina |
| llama | 5.500 | Peru |
| usoa | 5.000 | Egipto |
| gamelua | 5.000 | Asia Erdialdea |
| dromedarioa | 4.500 | Arabia |
| antzara | 3.500 | Europa |
| alpaka | 3.500 | Peru |
| ahatea | 3.000 | Txina |
| elur-oreina | 3.000 | Siberia |
| indioilarra | 2.500 | Mexiko |
| untxia | Europa |
Etxe-txakurra erregistro arkeologikoan agertu zenean (orain dela 15.000 urte gutxienez) etxekotu ziren abereak eta garia eta garagarra gisako laboreak; nekazaritza asmatzea eta gizakiak elikagaiak biltzetik nekazaritzara aldatzea planetako leku eta garai desberdinetan eman zen[19][22][23][24]. Adibidez, zerealen eskala txikiko laborantza esperimentala duela 28.000 urte inguru hasi zen, Ohalo II aztarnategian, Israelen[25].
Ilgora Emankorrean, orain dela 11.000-10.000 urte, arkeozoologiak adierazten du ahuntzak, txerriak, ardiak eta zezenak izan zirela etxekotutako lehen animaliak. Bi mila urte geroago, zebuak etxekotu zituzten gaur egun Balutxistan den Pakistanen. Ekialdeko Asian, duela 8000 urte, Txerriak etxekotu zituzten Ilgora Emankorrean dauden basurdeetatik genetikoki desberdinak diren basurdeekin[19]. Katuaren etxekotzea ere Ilgora Emankorrean gertatu zen duela 10.000 urte[26], Europako basakatuen bidez, agian, biltegiratutako elikagaiei kalte egiten zieten karraskariak kontrolatzeko[27].
Animalien etxekotzea da animalien zaintzan eta ugalketan eragina duten animalien eta gizakien arteko harremana[13]. Charles Darwinek, 1868ko The Variation of Animals and Plants under Domestication (Animalia eta landare etxekotuen aldakuntza) liburuan onartu zuen etxe-espezieak beren arbaso basatietatik bereizten zituzten ezaugarri kopuru txikia. Halaber, lehena izan zen bereizten: batetik, kume selektibo kontzientea, non gizakiek zuzenean hautatzen baitituzte ezaugarri desiragarriak; eta, bestetik, hautespen inkontzientea, non ezaugarriek, beste ezaugarri batzuen aldean, eboluzionatu egiten duten hautespen naturalaren edo hautespenaren azpiproduktu gisa[30][31][32].
Aldea dago etxe-populazioen eta basati-populazioen artean; desberdintasun horietako batzuek etxekotze-sindromea osatzen dute, etxekotzearen lehen etapetan funtsezkotzat jotzen diren ezaugarriak; beste batzuek, berriz, ondorengo hobekuntza-ezaugarriak dira[15][33][34]. Etxe-abereak txikiagoak eta ez hain erasokorrak izan ohi dira beren homonimo basatiak baino; beste ezaugarri batzuk dira: belarri eroriak, garun txikiagoa eta mutur laburragoa[29]. Etxekotze-ezaugarriak, oro har, etxeko animalia guztiengan daude finkatuta, eta animalia edo landare horren ezaugarriak hasierako etxekotze fasean aukeratu ziren. Hobekuntza-ezaugarriak, berriz, etxeko animalien proportzio batean baino ez dira agertzen, baina, arraza indibidualetan edo eskualdeko populazioetan, finkatuta egon daitezke[33][34][35].
Beren portaera-ezaugarriengatik, animalia-espezie batzuk, eta espezie horietako zenbait banako, etxekotzeko hautagai hobeak dira[36][37][38][39]:
_(cropped).jpg)
.
Animalien etxekotzearen hastapenek hainbat etapatako prozesu koebolutibo luze bat ekarri zuten berekin. Etxekotutako animalia gehienek hiru bide nagusi jarraitu zituzten etxekotzeko[36][34][40]:
Gizakiak ez zuen abere komentsalak edo harrapakinak etxekotzeko asmorik, edo behintzat ez zuten aurreikusi abere etxekotua izan zitekeenik. Bi kasuetan, gizakiak espezie horiekin lotu ziren haien arteko harremana areagotu ahala, eta gizakiak, espezie horien biziraupenean eta ugalketan zuen papera, abeltzaintza formalizatura eraman zuen, pixkanaka[34]. Zalgurdi eta zaldizko animalientzako bidea harrapaketatik etxekotzeraino zetorren arren, beste bi bideak ez zeuden helburu batera hain bideratuta, eta erregistro arkeologikoek iradokitzen dute askoz denbora tarte luzeagoetan garatu zirela[41].
_-_Thailand.jpg)
Etxekotutako hegaztiak, batez ere, oilategiko hegaztiak dira, haragia eta arrautzak lortzeko haziak: zenbait galliforme (oilaskoak, indioilarrak, pintadak) eta anseriforme (uretako hegaztiak: ahateak, antzarak eta beltxargak). Kaiolako hegazti asko ere etxekotzen dira, hala nola txori kantariak eta loroak, bai plazer hutsagatik, bai ikerkuntzan erabiltzeko. Etxe-usoa erabili da elikagai gisa zein, usoaren etxea bilatzeko instintua ustiatuz, leku urrunen arteko komunikabiderako; ikerketek diotenez, duela 10.000 urte inguru etxekotu zen. Txinako oilaskoen fosilak duela 7.400 urtekoak dira. Oilaskoaren arbaso basatia Gallus gallus da, Asia hego-ekialdeko oihan gorriko oilarra. Dirudienez, hasieran, oilarren arteko borroketarako mantendu dute espeziea, ez elikagairako.
Erle meliferoaren kasuan, kontuan izan behar da ez zela gizakiak hautatu zuen aldaketa genetiko, fisiologiko edo morfologiko handirik eman. Beste ezeren gainetik, hautespena otzantasuna da, gainerakoak hautespen naturalak ere nabarmentzen dituen aldagaiak baitira, hala nola garbitze-portaera, barroasi gisako gaixotasunetan eta bizkarroietan hain nabarmena dena, kentzeko berezko portaera duten erle errusiarretan aurkitua. Gero, erle horien gurutzaketa artifizialaren bidez, beste arraza batzuetan barroarekiko erresistentzia lortzen da.
Nekazaritza, modu independentean, lurreko hainbat tokitan sortu zen, eta nekazaritza jardueraren frogarik zaharrena duela 10.000 urtekoa da, gaur egun Irak den lekuan (Heiser 1990). Landare eta animalien etxekotzea, hasiera batean, Asiako Mesopotamiako Ilgora Emankorren lur emankorretan, Hego Amerikako Andeetako eskualdean, Asiako zenbait tokitan, eta Mexikon gertatu zen, eta, hortik, planeta osora barreiatu zen.
Eskualde batzuek beste batzuek baino askoz azkarrago bereganatu zituzten praktika horiek (Diamond 1999). Elikadurarako, medikuntzarako eta lanerako baliagarriak ziren landareak eta animaliak etxekotzeak erabat eraldatu zituen gizarteak. Landareak eta animaliak hobetzeko ohiko metodoek, ongarriztatze gurutzatuaren eta hautespenaren bidez, ezaugarri bereziak duten talde eta barietateak garatzea ahalbidetu dute. Hala, antzina-antzinatik gizakiek inguruko ingurunea aldatu dute, eta, jarduera horien parte gisa, hainbat landare, animalia eta mikroorganismoren ezaugarri baliotsuak hautatu dituzte. Gurutzaketa kontrolatuen eta hautespen mailakatuaren prozesuaren bidez, gure arbasoek basalandareen talde txiki bat aukeratu zuten, eta gaur egun ezagutzen ditugun labore bihurtu zuten. Prozesu luze horretan, aldaketa fenotipiko asko gertatu ziren landareetan, adibidez: hazte-ohitura jakina, haziaren dispertsioaren galera, heltze sinkronikoa, heldutasun goiztiarra, izurrite eta gaixotasunekiko erresistentzia selektiboa, toxina-kopuruaren murrizketa, produktibitate handiagoa hazi edo fruitu handiagoak barne, eta baita hazien galera ere platanoaren kasuan. Aldaketa horien ondorioz, murriztu egiten da basoetako laboreen biziraupena. Beraz, laboreak, hedatzeko eta bizirik irauteko, gizakien zainketen menpe daude orain.
Hainbat ikerketaren arabera, txakurra izan zen etxekotu zuten lehen animalia. Horrekin lotuta, 2022an egindako genomika konparatuaren ikerketa batek fenomeno horri buruzko bi hipotesi posible proposatu zituen. Lehenengoak bi etxekotze prozesu independente aurreikusten ditu: bata ekialdeko gurasoei buruzkoa eta bestea mendebaldekoei buruzkoa, gero bat egingo zutenak. Hala ere, beste hipotesiak dio etxekotze bakarra gertatu zela, eta, hori, ekialdeko guraso bati buruzkoa izango zen, zeina, geroago, mendebaldeko otsoekin nahastuko baitzen txakurrak Eurasiako hego-mendebaldera iritsi zirenean. Edonola ere, nahasketa hori duela 7200 urte baino geroagoko aldi batean gertatu behar izan da, hori baita eskura dagoen Ekialde Hurbileko txakurrik zaharrenaren adina[43].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
