Arrain

Arrain
	Ordoviziar-gaur egun PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ;
	Mero erraldoia (Epinephelus lanceolatus) arrain txikiagoz inguratua; Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Animalia
Azpierreinua	Bilateria
Filuma	Chordata
Subfilum	Vertebrata
Klasea	Pisces; [[\|]]
Datu orokorrak
Mugimendua	fish locomotion (en)
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	arrain, arraba, Bakailao-gibel olio, fish intestine (en) , umi no foagura (en) , shagreen (en) eta fish tail (en)
Habitat	ur gorputza

Arrainak animalia ornodunak dira, gehienean poikilotermoak ("odol hotzekoak"), uretan bizi direnak eta hatzdun gorputz-adarrik ez dutenak. Hegatsak izaten dituzte. Gehienek gorputz ezkataduna eta isats-hegal batean amaitua daukate. Maizenik, arnasketa zakatzen bidezkoa izaten da. Arrainak ikertzen dituen zientzia iktiologia da.

Artikulu hau animaliari buruzkoa da; arraina elikagai gisa gaitzat duena beste hau da: «arrainki»

Datu azkarrak Sailkapen zientifikoa, Datu orokorrak ...

Itxi

Talde parafiletikoa da, balio sistematikorik ez duena. Bertan odol-hotzeko kordatu ez tetrapodo urtar guztiak sartzen dira. Sailkapen tradizionalak lau klasetan banatzen ditu: plakodermo, kondriktie, osteiktie eta agnatuak^[1].

Arrainen eboluzioa

Arrainen eboluzioa duela 530 milioi urte hasi zen kanbriar eztanda ebolutiboan. Garai hartan, lehen chordata filoko animaliek garezurra eta bizkarrezurra garatu zituzten, eta lehen craniata eta ornodunak garatu ziren.

Lehenengo arrain-leinuak agnatha direlakoak izan ziren, barailarik gabeak.

Haikouichthys arrainak dira adibide goiztiar batzuk. Kanbriar berantiarrean, angulak bezalako arrain luzexka barailagabeak garatu ziren, conodonta delakoak, eta blindatutako arrain txiki bat ere agertzen da fosilen artean, lehen ostrakodermoa. Arrain barailarik gabe haietarik gehienek ez dute ondorengorik gaurko faunan, baina bada adar bat, lanproiena, eboluzionatu eta iraun duena. Lanproiak ziklostomatuak dira taxonomikoki, eta baliteke talde hori goiz banatu izana beste agnatu batzuetatik.

Barailadun lehen ornodunak, seguru asko, Ordoviziar garaian garatu ziren. Lehenbizikoak, Siluriar erregistro fosilean agertzen diren bi arrain-talde dira: plakodermo izeneko arrain blindatuek ostrakodermoetatik eboluzionatu zuen, eta Acanthodii delakoak (marrazo arantzatsuak) ere agertu ziren. Egungo arrain moderno gehienen arbaso zuzenagoak siluriar berantiarrean azaldu ziren: Chondrichthyes (edo arrain kartilaginosoak) eta Osteichthyes (edo arrain hezurdunak). Hezurdun arrainetarik bi talde desberdin eratorri ziren: Actinopterygii (edo hegats eta erradiodun arrainak: hauen ondorengoak dira gaurko arrain gehienak, teleosteoen milaka espezieak barne) eta Sarcopterygii (ondorengo gutxiagorekin gaur, baina eboluzioan toki handia izan zutenak).

Devoniar garaian, arrainen aniztasuna asko handitu zen, batez ere ostrakodermo eta plakodermoen artean, bai eta aktinopterigioen eta lehen marrazoen artean ere. Horren ondorioz, devoniarra arrainen aroa izenez ezagutzen da.

Tetrapodoenganako eboluzioa

Devoniar aroko arrain haietarik ere tetrapodoak eboluzionatu zuten, lau hankako ornodunak, gaur egungo anfibio, narrasti, ugaztun eta hegaztien arbasoak, gu gizakion arbasoak ere bai alegia. Duela 365 milioi urte inguru gertatu zen eboluzioaren une funtsezko hau: arrain-espezie batzuen hegatsak beso eta hanka bilakatu ziren. Biologoek aurkitu dute prozesu hori bi generen (and geneak) desagerpenarekin lotuta dagoela. Hala ere, ez dakite zer izan zen aurrena, geneak desagertzea ala hegatsak gorputz-adar bilakatzea, baina argi dago tetrapodook ez dugula and generik, eta egungo arrainek bai.^[2]

Tetrapodoak arrainetatik sortu zirenez, zientzialariek ondorioztatu dute tetrapodoen eboluzioan galdu direla. Horregatik, ikerketa honek frogatzen du geneen galera eboluzioaren baliabide bat dela.

Tetrapodoak, izatez, arrainen multzo filetikoaren barne daudenez, arrainek ez dute talde monofiletikoa osatzen, parapletikoa baizik.^[3]

Zuhaitz filogenetikoa

Arrainen eboluzioaren zuhaitz filogenetikoa:

Barailarik gabeko arrainak

Hyperoartia (lanproiak)

?†Euconodonta (aingiren antzekoak)

unnamed

†Pteraspidomorphi (barailarik gabeak, baina ezkatekin)

?†Thelodonti (jawless fishes with scales)

unnamed

?†Anaspida (lanproi batzuen arbasoak^[4] of lampreys)

unnamed

†Galeaspida (barailarik ez, baina hezurrezko kaskoak buruan)

unnamed

	?†Pituriaspida (barailarik ez, baina mutur gogorrak)

	†Osteostraci (barailarik ez, baina korazak bai)

	Baraila duten ornodunak → Behean jarraitzen du

Jarraipena

Ornodun barailadunak

†Placodermi (arrain armatuak)

unnamed

Acanthodians eta Chondrichthyes (kartilagodun arrainak)

Bony fishes

Actinopterygii (erradiodun hegatsak dituztenak) egungo espezie gehienak

Lobulu formako hegatsa dutenak

?†Onychodontiformes (lobulu-hegastun mota batzuk)

Actinistia (zelakantoak)

unnamed

	†Porolepiformes (lobulu-hegastun mota batzuk

	Dipnoi (birikak dituzten arrainak)

unnamed

†Rhizodontimorpha (lobulu-hegastun harrapariak)

	†Tristichopteridae (tetrapodomorfoak)

	Tetrapodoak (lau hankako ornodunak)

Sailkapena

Arrainena aniztasun handiko talde parafiletiko da. Izan ere, monofiletikoa izateko, arrain guztiak biltzen dituen taldeak tetrapodo guztiak ere bildu beharko lituzke. Sailkapen tradizionalak lau azpitaldetan banatzen ditu:

Agnatha klasea, barailarik gabeko arrainak. Talde parafiletikoa da.
- Cyclostomata azpiklasea (lanproiak eta mixineak)
- Ostracodermi† azpiklasea. Barailarik gabeko arrain korazadunak.
Placodermi† klasea. Arrain korazadunak.
Chondrichthyes klasea, eskeleto kartilaginosoa dutenak.
- Elasmobranchii azpiklasea (marrazoak eta arraiak)
- Holocephali azpiklasea (itsas katuak)
Osteichthyes klasea, eskeletoa partzialki edo osorik osifikatuta dutenak. Parafiletikoa da.
- Actinopterygii azpiklasea, erradiodun hegalak dituztenak.
- Sarcopterygii azpiklasea, gingildun hegalak dituztenak (zelakantoak)

Goiko taldeetako batzuk parafiletikoak direnez gero, nomenklatura filogenetikoa iristearekin arrainak eskema zehatzago batez sailkatu dira. Hauek dira talde nagusiak:

Myxini klasea
Pteraspidomorphi† klasea
Thelodonti† klasea
Anaspida† klasea
Petromyzontida edo Hyperoartia klasea
- Petromyzontidae (lanproiak)
Euconodonta† klasea
Galeaspida†
Pituriaspida†
Osteostraci†
Gnathostomata infrafiluma (ornodun barailadunak)
- Placodermi† klasea (arrain korazadunak)
- Chondrichthyes klasea (arrain kartilaginosoak)
  - Elasmobranchii azpiklasea
  - Holocephali azpiklasea
- Acanthodii† klasea
- Osteichthyes goiklasea (hezur arrainak)
  - Actinopterygii klasea
    - Chondrostei azpiklasea
      - Acipenseriformes ordena (gaizkatak eta espatula arrainak)
      - Polypteriformes ordena
    - Neopterygii azpiklasea
      - Holostei infraklasea
      - Teleostei infraklasea
  - Sarcopterygii klasea
    - Coelacanthimorpha azpiklasea (zelakantoak)
    - Dipnoi azpiklasea

† - iraungitako taxona

Anatomia

Arrainen gorputzean hiru atal bereiz daitezke: burua (muturretik zakatz-operkuluraino, edo zakatz-arraileraino elasmobrankioetan) enborra eta isatsa (isats-pedunkulutik isats-hegalaren amaieraraino). Gehienak fusiformeak eta oso hidrodinamikoak izaten dira, baina filiformeak edo zizareaireak (aingira) ere izan daitezke. Beste batzuk alboetatik (urraburua, bisigua) edo dortsobentralki (zapoak) zapalduak dira. Pleuronektiformeak (mihi-arraina, erreboiloa) alboetatik zapaldurik daude, baina saihets baten gainean igeri egiten dute.

Arnas sistema

Arrain gehienek faringearen bi aldeetan kokaturik dauden zakatzen bidez hartzen dute arnasa. Zakatzak zakatz-harizpi deitutako hari-formako egiturez osaturik daude. Harizpi bakoitzak daukan kapilar-sarearen bitartez, oxigeno eta karbono dioxidoaren elkartrukea gertatzen da. Horretarako oxigenoz aberatsa den ura arrainaren ahotik sartu eta zakatzetan barrena pasatzen da. Gas-trukearen ondoren, oxigenoz urria den ura zakatz-irekiduretatik irteten da. Arrain batzuek, hala nola lanproi eta kondriktioek, zakatz-irekidura ugari daukate. Osteiktioek, berriz, irekidura bakarra dute buruaren alde bakoitzean, zakatz-operkulu izeneko hezur-tapakiaz estalirik dagoena.

Polipteriformeen larbek kanpo-zakatzak dauzkate.

Talde anitzetako arrainak uretatik kanpo denbora luzez bizi daitezke. Aingirak eta Periophthalmus familiako arrainak azalaren bidez arnas hartzeko gauza dira. Aingira elektrikoaren aho-barrunbean gas-trukea gerta daiteke, eta baita Loricariidae, Callichthyidae eta Scoloplacidaeen digestio-hodian ere^[5]. Arrain birikadunek (dipnoi) eta polipteriformeek tetrapodoenen antzeko birikak dauzkate.

Zirkulazio sistema

Arrainek zirkulazio sistema itxia dute. Bihotzak bi ganbera ditu, aurikula eta bentrikulua, eta zirkulazioa bakuna da: gorputz osoaren itzulian odola behin bakarrik pasatzen da bihotzetik. Bentrikuluak odola punpatu eta zakatzetara iristen da. Bertan oxigenatu ostean, aorta dortsalera joaten da eta handik organoetara. Ondoren, zainetatik barrena, bihotzera iritsiko da. Bihotzean sinu benosoak jasotzen du eta handik aurikulara igarotzen da^[6].

Digestio sistema

Oso talde zabala eta, elikadurari dagokionez, aldakortasun handikoa da. Hala ere, arrain desberdinen digestio aparatuak nahiko antzekoak dira. Denek dute ahoa (agnatuek barailarik gabekoa), hestegorria (eztarria) eta baita mantenugaiak xurgatzeko (aurreko eta erdiko hesteak) eta digestio-hondakinak trinkotzeko (atzeko hestea) azalerak ere. Dietaren araberako desberdintasunik handienak aho, hortz, zakatz-arrastelu, faringe eta urdailaren (baldin bada) egituran eta hestearen luzeran izaten dira. Arrain haragijaleek, eta nagusiki haragia jaten duten orojaleek ere, urdaila izaten dute. Belarjaleek eta nagusiki landareak jaten dituzten orojaleek, berriz, ez dute urdailik, baina bai oso erdiko heste luzea. Horrez gainera, arrain haragijaleek erdiko hestean digestio-epitelioaren azalera handitzen duten luzakinak (apendize pilorikoak) dauzkate. Apendize hauetan entzimak jariatu eta mantenugaiak xurgatzen dira ^[7].

Digestioan pankrea eta gibelak parte hartzen dute. Pankreak digestio-entzimak ekoizten ditu. Gibelak, mantenugaien gordailua izateaz gain, behazun xixkuan biltzen den eta behazun-hodian zehar hestera jariatzen den behazuna ekoizten du^[7].

Eskrezio sistema

Proteinen katabolismoak sortzen dituen konposatu nitrogenatuak, kontzentrazio handietan, toxikoak izan daitezke gorputzarentzat. Arrain osteiktieek amoniako modura askatzen dituzte nitrogeno-soberakin hauek (ureotelikoak dira), eta kondriktieek (marrazoek, arraiek) urea modura (amoniotelikoak)^[8] Toxikoa den arren, amoniakoaren eskrezioak abantaila handiak dauzka animalia urtarrentzat. Izan ere, uretan oso disolbagarria denez gero, hein handi batean zakatzetan zehar kanpora daiteke. Gainerakoa giltzurrunen bidez iraizten da.

Giltzurrunen beste funtzioetako bat oreka osmotikoa gordetzea da. Kondriktieek gorputzeko fluidoetan urea pilatzen dute, itsasoko urak duen kontzentrazio osmotikoaren antzekoa lortuz. Osmosiz gorputzean sartzen ura gernuarekin kanporatzen dute, eta gatzak ondesteko guruin baten bidez. Itsasoan bizi diren osteiktien barruko kontzentrazio osmotikoa itsasokoa baino askoz txikiagoa baita, osmosiz ura galtzeko joera dute. Hori konpontzeko ura edaten dute. Giltzurrunetan oso gernu kontzentratua produzitzen dute eta gatz soberakina zakatzen bitartez kanporatzen da. Ur gezako arrainak ingurune hipotonikoan bizi direnez, urak gorputz barnera sartzeko joera du. Horri aurre egiteko, giltzurrunetan gatzak birxurgatzen dira, baina ura ez. Horrela, gernu ugaria eta oso diluitua ekoizten dute. Zakatzetan eta operkulu inguruan gatzak xurgatzen dituzte^[9].

Nerbio sistema

Nerbio-sistema zentrala

Gorputzaren tamainarekin alderatuta, arrainek beste ordodunek baino garun txikiagoa dute: neurri bereko ugaztun edo hegazti baten garun-masaren hamabosten bat. Hala ere, arrain batzuek aski garun handia dute. Mormirido eta marrazoen garunaren masa erlatiboa, esate baterako, hegazti eta martsupialenaren antzekoa da^[10].

Arrainen garunean zenbait alde bereizten ahal dira. Aurrealdean usaimen-gingilak daude, usaimen-nerbioen bidez sudur-zuloetatik datozen seinaleak jaso eta prozesatzen dituztenak. Usaimenaren bidez ehizatzen duten arrainek, hala nola, mixinidoek, marrazoek eta siluriformeek, usaimen-gingilak garatuagoak dituzte. Usaimen-gingilen atzean telentzefaloa dago, arrainengan usaimenarekin zerikusia duena. Egitura hauek protozerebroa osatzen dute.

Protozerebroa eta mesentzefaloa dientzefaloak lotzen ditu (ondoko diagraman ez da ageri, usaimen-gingilen azpian izango litzatekeelako). Dientzefaloaren funtzioak hormonekin eta homeostasiarekin loturik daude^[10]. Guruin pineala dientzefaloaren gainean dago. Gorputz honek argia hauteman, ilargiarekiko erritmoak gorde eta kolore aldaketak kontrolatzen ditu^[10].

Mesentzefalo edo erdiko garunak bi ikusmen-gingil ditu. Hauek handiagoak dira ikusmenaren bidez ehizatzen duten arrainengan (ziklidoak, amuarrain ostadarra)^[10].

Metentzefaloa, bereziki, igeriketan eta oreka mantentzean inplikaturik dago. Garuntxoa gingil bakarreko egitura eta, gehienean, garunaren zati handiena da. Mixinidoek eta lanproiek aski garuntxo txikia dute. Arrain elefantearena, berriz, oso garaturik dago eta, itxuraz, bere ahalmen elektrikoari lotua da^[10].

Mielentzefaloa garunaren atzealdea da. Gorputzeko organo eta muskulu batzuk kontrolatzeaz gain, hezur-arrainengan arnasketa eta oreka osmotikoa ere gobernatzen ditu^[10].

Espezie batzuetan, hazi ahala begi bat tokiz aldatzen zaie

Zentzumen-organoak

Arrain gehienek ongi garatutako zentzumen-organuak dauzkate. Begiak ur azpian ikusteko egokiturik badaude ere, gizakienen antzekoak dira. Ingurune hezean bizi direnez, ez dute betazalik izaten. Gizakien irisa zabaldu edo uzkurtu egiten da, argitasunaren arabera. Ur azpian argi-intentsitate handirik ez dagoenez, arrainen begiek ez dute horrelako egokitzapenik behar. Kristalinoa esfera formakoa da eta, fokatu ahal izateko, muskulu erretraktoreek aurrera eta atzera mugitzen dute^[11]. Espezie batzuetan, hazi ahala begi bat tokiz aldatzen zaie. Jaiotzen direnean, larbak direnean, bi alde simetriko dituzte, begiak alde banatan dituzte, eta larba izateari utzi baino lehen, begi batek beste aldera migratzen du eta simetria apurtzen da. Itsas hondoko arean bizi diren arrainei gertatzen zaie, arrain zapalak dira eta arrain pleuronektiformeak izena dute.

Kanpoko belarririk ez izan arren, arrainek entzuten dute. Barne belarria begiaren atzealdean dago, garezurrak babesturik. Espezie askotan barne belarria igeri-maskuriarekin konektaturik dago. Igeri-maskuriak durundi-kutxa gisa jokatzen du, bibrazioak barne belarriraino helaraziz^[11].

Dastamen-organoak mutur, ezpain, aho eta eztarrian daude. Mingainean dastabotoiak izaten dira. Dastamena estuki erlazionaturik dago usaimenarekin. Arrain askok zentzumen honen bidez hautematen dute janaria. Usain-hartzaileak sudur-barrunbean daude. Ura, partikula usaindunak garraiatzen dituena, usaimen-organoekin lerrokaturik dauden zakuetan sartzen da. Usaimen-nerbioak sudur-barrunbetik garunera eramaten du informazioa. Arrain batzuk, marrazoak esate baterako, oso usaimen zorrotzekoak dira^[11].

Albo-lerroa gorputz-saihetsean dagoen luzetarako lerroa da. Bertako zentzumen-zelulen funtzioa maiztasun apaleko bibrazioen harrera da. Hauei esker, arrainek uraren tenperatura eta norabidea zehaztu eta hurbileko objektuak hauteman ditzakete. Gauez edo ur uherretan jarraitu beharreko bidea aurkitzen laguntzen die^[11]. Garrantzi handiko betekizuna dauka orientazioan, harrapatze-jokabideetan eta arrain sarden jokaeran.

Ugalketa

Arrain gehienak gonokoristikoak dira hau da ale arrak eta emeak bereiziko ditugu, ugalketa sexuala burutzen dutelarik. Dena den, ugalketari dagokionez oso malgua da taldea, eta espezieen artean aurkituko ditugu ginogenikoak direnak, hau da soilik ale emeak erakusten dituztenak, edota espezie hermafroditak. Espezie ginogenikoen artean Poecilia formosa Mexiko eta Estatu Batuetako hegoladeko ur-gezako arraintxoa da ezaguna, eta bere genoma osoa oraintsu sekuentziatua izan da. Hermafroditismoa hedatuago dago eta mota desberdinetako espezieak bereizten dira beraien estrategia hermafroditaren arabera. Badaude aldibereko hermafroditak, non gonada helduan bai barrabila eta bai obulutegia aurkituko ditugun. Hau serranido askoren kasua da. Espezie bakarra dago non autoernalkuntza posiblea den, Rivulus marmoratus, bestelako kasu guztietan ale baten espermaztozoideak ernaltzen baitu beste ale baten arrautza. Estrategia desberdina da hermafroditismo sekuentzialarena. Horrela, espezie batzuetan alea ar edo eme gisa garatuko da, gerora baldintza jakinetan beste sexuarako aldaketa gertatuko delarik.

Sukaldaritzan

Sakontzeko, irakurri: «Arrainki»

Antzina, arraina kosta inguruko herrietan jan izan da bakarrik; gaur egun berriz, arraina kontserbatzeko eta garraiatzeko dauden aukerekin mundu guzian azkar zabal daiteke. Hala ere zabaltze honek berarekin ekarri du itsasoen gain esplotazio bat, eta arrain kantitatearen murrizketa nabaria, espezie batzuk ia desagerraraziz. Japoniar sukaldaritzan arraina jateko kultura oso garatua dute, arrain asko gordinik jateraino. Hala ere arraina prestatzeko garaian, bi kontu bereziki zaindu behar dira. Ezinbestean kalitatezko arrain bat jan nahi badugu, arraina zenbat eta freskoagoa hobeto. Arrainak azkar galtzen ditu bere ezaugarri organoleptikoak; beraz, ahalik eta freskoen eta ahalik eta gutxien manipulatzea komeni da. Arrainak prestatzeko teknika guztiak aplika ditzakegu: labean, plantxan eta parrilan errea, frijitua, egosia, saltsan erregosia, konfitatua, gatzetan, gisatua.....

Arrainak eta itsaskiak dituzten lurrin eta zaporeak, itsasoari oso lotuak daude, freskoak diren bitartean. Arrainen haragia biguna izaten da eta gehienek kolore zuria izaten dute nahiz eta arrosa eta kasu batzuetan gorria (hegalabur gorria) izatea ere balitekeen. Ezinbestean lurrin eta zapore hauek arrain oso freskoari lotutakoak dira, arrainak freskotasuna erraz galtzen du, eta horren ondorio da ezaugarri organoleptikoak azkar aldatzea.

Arraina elikagai osoa da, mantenugai bikainak ditu eta osasuntsuak. Proteina ugari eta onak ditu. %20-%22 inguru. Mineral desberdinetan aberatsa da arraina. Fosforo, magnesio, potasio, sodio, kaltzio, eta burdina izango dira nagusiak. Arrainen koipe kopurua aldakorra izan daiteke, arrain motaren eta arrainak harrapatzen diren urtaroaren arabera. %2 inguruko koipe kopurutik %28raino irits daiteke. Arrainaren koipea omega3 motakoa izaten da, osasunarentzat ona den koipea alegia. A,B,C eta D bitaminetan ere aberatsa da arrain haragia.