organismo-espezieak taldekatzeko eta kategorizatzeko metodoa From Wikipedia, the free encyclopedia
Sailkapen zientifikoa edo biologiako sailkapen zientifikoa biologian espezie eta organismoak sailkatzeko erabiltzen den sistema da. Lineok proposatu zuen metodoan oinarritzen da, baina, ondoren, Charles Darwinek egindako ekarpenekin hobetu zen, eta DNAri buruzko ikerketek eta analisi informatikoek berritu egin dute hori egiteko modua.
Biologian, taxonomia (antzinako grezieraz: τάξις (taxis) «xedapena» eta -νομία (-nomia) «metodoa») da ezaugarri partekatuetan oinarritutako organismo biologikoen taldeak izendatzeko, definitzeko (xedatzeko) eta sailkatzeko azterketa zientifikoa. Organismoak taxonetan taldekatzen dira, eta talde horiei maila taxonomikoa ematen zaie. Maila jakin bateko taldeak batu daitezke maila handiagoko talde inklusiboago bat osatzeko, hierarkia taxonomiko bat sortuz. Erabilera modernoko lerro nagusiak dira: domeinua, erreinua, filum (batzuetan, botanikan, dibisio erabiltzen da filumaren ordez), klasea, ordena, familia, generoa eta espeziea dira. Carl Linnaeus botanikari suediarra jotzen da egungo taxonomia sistemaren sortzailetzat, taxonomia «linnearra» izenez ezagutzen den sistema garatu baitzuen organismoak kategorizatzeko eta nomenklatura binomiala organismoak izendatzeko.
Taxonomiaren definizio zehatza aldatu egiten da iturri batetik bestera, baina diziplinaren muina bera izaten jarraitzen du: organismo taldeen sorkuntza, izendapena eta sailkapena[1]. Hona hemen, erreferentzia-puntu gisa, taxonomiaren definizio berriak:
Definizioek taxonomia sistematikaren suberemutzat hartzen dute (2. definizioa); erlazio hori alderantzikatzen dute (6. definizioa), edo bi terminoak sinonimotzat hartzen dituztela dirudi. Nolabaiteko desadostasuna dago nomenklatura biologikoa taxonomiaren zatitzat (1. eta 2. definizioak) hartzen den ala taxonomiatik kanpoko sistematikaren zatitzat[8][9]. Adibidez, 6. definizioa konbinatzen da nomenklatura taxonomiatik kanpo kokatzen duen sistematikaren definizio honekin6= [6]:
1970ean, Michener et al, biologia sistematikoaren eta taxonomiaren (askotan nahasten eta bereizi gabe erabiltzen diren terminoak) honela definitu zituzten[10]:
| « | Biologia sistematikoa (aurrerantzean, sistematikoa baino ez) honako arlo hauek eskaintzen dituen arloa da: a) organismoei izen zientifikoak ematen dizkie; b) deskribatzen ditu; c) horien bildumak kontserbatzen ditu; d) organismoentzat sailkapenak ematen ditu, haiek identifikatzeko gakoak eta haien banaketei buruzko datuak; e) haien historia ebolutiboak ikertzen ditu, eta f) haien ingurumen-egokitzapenak kontuan hartzen ditu. Arlo horrek historia luzea du, eta, azken urteotan, berpizkunde nabarmena izan du, batez ere eduki teorikoei dagokienez. Material teorikoaren zati batek arlo ebolutiboekin du zerikusia (aurreko e eta f gaiak); gainerakoa, bereziki, sailkapenaren arazoarekin lotzen da. Taxonomia da aurreko a) eta d) gaiez arduratzen den sistematikaren atala. | » |
Termino multzo batek (taxonomia, biologia sistematikoa, sistematika, sailkapen zientifikoa, sailkapen biologikoa eta filogenetikoa barne), batzuetan, esanahi gainjarriak izan ditu, batzuetan berdinak, beste batzuetan apur bat ezberdinak, baina beti elkarrekin erlazionatuak eta gurutzatuak[1][11]. Hemen, taxonomiaren esanahirik zabalena erabiltzen da. Terminoa 1813an sartu zuen Candollek bere Théorie élémentaire de la botanique liburuan[12]. 1830ean, John Lindleyk sistematikaren definizio goiztiarra eman zuen, baina, botanika sistematikoa terminoa erabili beharrean, sistematiko terminoari buruz idatzi zuen[13]. Europarrek sistematiko eta biosistemiko terminoak erabiltzen dituzte biodibertsitatea bere osotasunean aztertzeko, eta iparramerikarrek, berriz, taxonomia erabiltzen dute maizago[14]. Hala ere, taxonomia, eta bereziki alfa taxonomia, organismoen identifikazioa, deskribapena eta izena (hau da, nomenklatura) da zehazkiago[15]; sailkapena, berriz, organismoak beste organismo batzuekin dituzten harremanak erakusten dituzten talde hierarkikoetan jartzean datza.
Berrikuspen taxonomikoa edo azterketa taxonomikoa taxon jakin baten aldakuntza-patroien azterketa berritzailea da. Azterketa hori egin daiteke eskura dauden ezaugarri moten edozein konbinazio oinarri hartuta, hala nola morfologikoa, anatomikoa, palinologikoa, biokimikoa eta genetikoa. Monografia edo berrikuspen oso bat taxon baten berrikuspen sakon bat da, une jakin batean emandako informazioarentzat, eta mundu osoarentzat. Beste berrikuspen batzuk (partzialak) mugatuak izan daitezke, erabilgarri dauden karaktere-multzoetako batzuk bakarrik erabili ahal izango baitituzte edo irismen espazial mugatua izan baitezakete. Azterketa batek aztertutako taxonaren subtaxonen arteko erlazioen egitura edo ezagutza berriak sortzen ditu, eta horrek ekar dezake subtaxon horien sailkapena aldatzea, subtaxon berriak identifikatzea edo aurreko subtaxonen fusioa[16].
Ezaugarri taxonomikoak taxonen arteko erlazioak (filogenia) ondorioztatzeko ebidentzia emateko erabil daitezkeen atributu taxonomikoak dira[17][18]. Ezaugarri taxonomiko motak hauek dira[19]:
«Alfa taxonomia» terminoa, izan ere, taxonak, bereziki espezieak, aurkitu, deskribatu eta izendatzeko diziplinari erreferentzia egiteko erabiltzen da, batez ere[20]. Aurreko literaturan, terminoak beste esanahi bat zuen, taxonomia morfologikoari eta XIX. mendearen amaiera arteko ikerketaren produktuei baitzegokien[21].
Alfa taxonomia terminoa William Bertram Turrillek sartu zuen 1935 eta 1937an argitaratutako artikulu batzuetan, non filosofia eta taxonomiaren diziplinaren etorkizuneko norabide posibleak eztabaidatzen zituen[22].
| « | [...] taxonomistek gero eta gogo handiagoa dute beren arazoak ikuspegi zabalagotik aztertzeko, lankide zitologiko, ekologiko eta genetikoekin lankidetza estuagoa izateko aukerak ikertzeko eta beren helburuak eta metodoak berrikusi edo, agian, modu zorrotzean zabaldu nahi dituztela onartzeko... Turrillek (1935) iradoki duenez, egituran oinarritutako antzinako taxonomia ordainezina eta «alfa» izenez behar bezala izendatua onartzen bada ere, urrutiko taxonomia bat ikus daiteke, gertakari morfologiko eta fisiologikoen ahalik eta oinarri zabalenean eraikia, «non espezieen eta beste talde taxonomiko batzuen osaera, subbanaketa, jatorria eta portaerarekin, zeharka bada ere, zerikusia duten behaketa eta esperimentuzko datu guztiak dauden». Esan daiteke idealak ezin direla inoiz erabat burutu. Hala ere, estimulatzaile iraunkor gisa jokatzeko balio handia dute, eta idealen bat baldin badugu (lausoa bada ere) «omega» taxonomiarena, greziar alfabetoan aurrera egin dezakegu pixka bat. Gutako batzuk pozten gara pentsatuz orain «beta» taxonomian tematzen ari garela[22]. | » |
Hala, Turrill-ek, esplizituki, alfa taxonomiatik kanpo uzten ditu taxonomiaren barruan osotasun gisa sartzen dituen hainbat azterketa arlo, hala nola ekologia, fisiologia, genetika eta zitologia. Gainera, alfa taxonomiaren berreraikuntza filogenetikoa baztertzen du[23].
Geroagoko autoreek, terminoa, beste adiera batean erabili dute espezieen mugak izendatzeko (ez beste maila batzuetako subespezie edo taxonak), eskura dauden ikerketa-teknika guztiak erabiliz, konputazio- edo laborategi-teknika sofistikatuak barne[24][20]. Horrela, Ernst Mayr-ek, 1968an, beta taxonomia definitu zuen espezieetatik gorako mailen sailkapena gisa[25].
| « | Aldakuntzaren esanahi biologikoa eta erlazionaturiko espezie taldeen jatorri ebolutiboa ulertzea are garrantzitsuagoa da jarduera taxonomikoaren bigarren etaparako, espezieak ahaide taldeetan (taxon) sailkatzeko eta goragoko kategoria batzuen hierarkian kokatzeko. Jarduera hori da sailkapen hitzak adierazten duena; beta taxonomia izenez ere ezagutzen da. | » |
Espezieak organismo-talde jakin batean definitzeko moduak arazo praktiko eta teorikoak eragiten ditu, eta arazo horiek espezieen arazo gisa aipatzen dira. Espezieak nola definitu erabakitzeko lan zientifikoari, mikrotaxonomia izena jarri diote[26][27][20]. Hedaduraz, makrotaxonomia da taldeak goiko maila taxonomikoetan aztertzea (subgenero edo goi-mailakoak[20]) edo, besterik gabe, espezietzat hartutako taxon bat baino gehiago dituzten kladeetan, nomenklatura filogenetiko gisa adierazia[28].
Euskaraz izen zientifikoen idazpena dela eta, Euskaltzaindiak 198. arauaren 4.14ak honela dio[29]:
| « | Nazioarteko kodeetan finkatuta daude bizidun-taldeen izen zientifikoak kategoria taxonomikoen arabera osatzeko eta idazteko arauak. Latinezko izendapenak (edo latinizatuak) erabiltzen dira. Espezietik gorako kategoria taxonomikoetan izen bakarreko izendapenak baliatzen dira, baina espezieak izendatzeko bi hitzeko sistema erabiltzen da, sistema binomiala. Hala, lehen hitza generoaren izena da (izen generikoa), eta letra larriz hasita idazten da; bigarren hitza espeziearen mugatzailea da (izen espezifikoa), eta letra xehez idazten da. Eta bi hitzak etzanez idazten dira.
Adibideak:
Batzuetan izen subespezifiko bat ere erabiltzen da izendapen binomialaren ondoren, subespeziea izendatzeko, eta hori ere letra etzanez idazten da.
Bizidun baten izen zientifikoa osorik idazteko, izena adierazten duten bi hitzen ondoren, espezie hori lehenik aurkitu edo deskribatu zuen ikertzailearen izena jartzen da, letra arruntez, eta, askotan, haren laburdura erabiltzen da. Adibidez:
SALBUESPENAK Espeziea (sp.), espezieak (spp.), subespeziea (subsp.), barietatea (var.) eta forma (f.) hitzen laburdurak ez dira letra etzanez idazten. Adibideak:
|
» |
Historia taxonomikoaren deskribapen batzuk taxonomia antzinako zibilizazioetan datatzen saiatzen diren arren, organismoak sailkatzeko benetako saiakera zientifiko bat ez zen XVIII. mendera arte gertatu, Aristotelesen balizko salbuespenarekin, zeinaren lanek taxonomia bat iradokitzen duten[30][31]. Aurreko lanak deskriptiboak izan ziren, nagusiki, eta nekazaritzan edo medikuntzan erabilgarriak diren landareetan zentratu ziren.
Etapa batzuk daude pentsamendu zientifiko horretan. Taxonomia goiztiarra irizpide arbitrarioetan oinarritzen zen, «sistema artifizialak» deiturikoak, Linnaeusen landareen sailkapen sexualeko sistema barne (1735ean Lineoren animalien sailkapenak Systema Naturae (Naturaren Sistema) du izena, eta horrek esan nahi du berak, gutxienez, uste zuela «sistema artifizial» bat baino gehiago zela).
Geroago, taxonen ezaugarrien gogoeta osoago batean oinarritutako sistemak sortu ziren, «sistema naturalak» deituak, hala nola de Jussieu (1789), Candolle (1813) eta Bentham eta Hooker (1862–1863). Sailkapen horiek eredu enpirikoak deskribatu zituzten, eta eboluzio aurrekoak ziren pentsamenduan.
Charles Darwinen On the Origin of Species (Espezieen jatorriaz) (1859) lanak sailkapenen beste azalpen bat ekarri zuen, erlazio ebolutiboetan oinarritua: sistema filogenetikoen kontzeptua, 1883tik aurrera ezarri zena. Ikuspegi hori Eichler (1883) eta Engler (1886–1892) autoreek tipifikatu zuten.
1970eko hamarkadan, metodologia kladistikoa sortu zen, eta monofilaritate-irizpide bakarrean oinarritutako sailkapenak egin ziren, sinapomorfiek lagunduta. Harrezkero, genetika molekularreko datuekin zabaldu da frogaren oinarria, eta, gehienetan, ohiko morfologia osatzen dute[32][33][34].
Giza ingurunea izendatzea eta sailkatzea, ziurrenik, hizkuntzaren hasierarekin hasi zen. Landare pozoitsuak eta landare jangarriak bereiztea nahitaezkoa da giza komunitateen biziraupenerako. Sendabelarren irudiak K.a. 1500. urteko horma-pintura egiptoarretan agertzen dira, eta adierazten dutena da espezie desberdinen erabilerak ulertzen zirela eta oinarrizko taxonomia bat bazegoela[35].
Aristotelesek (Grezia, K.a. 384-322) Lesbos uhartean egon zen bitartean sailkatu zituen lehen aldiz organismoak[36][37][38]. Izakiak beren zatien arabera sailkatu zituen, edo, bestela esanda, ezaugarri modernoen arabera, hala nola bizirik jaiotzea, lau hanka izatea, arrautzak jartzea, odola edukitzea, edo gorputz berokoa izatea[39]. Izaki bizidun guztiak bi taldetan banatu zituen: landareak eta animaliak[37].
Animalia talde batzuk, hala nola Anhaima (odolik gabeko animaliak, ornogabe gisa itzuliak) eta Enhaima (odoldun animaliak, ornodunak gutxi gorabehera), baita marrazoak eta zetazeoak ere, eskuarki erabiltzen dira[40][41][42].
Teofrasto haren ikasleak (Grezia, K.a. 370–285) tradizio horrekin jarraitu zuen, 500 landare inguru eta haien erabilerak aipatuz bere Historia Plantarumean. Hainbat landare genero Teofrastoraino arakatu daitezke, hala nola Zuhandorra, Crocusa eta Lilipa[37].
Erdi Aroko taxonomia, neurri handi batean, sistema aristotelikoan oinarritzen zen[39], izakien ordena filosofiko eta existentzialari buruzko gehikuntzekin. Horrek zenbait kontzeptu hartzen zituen bere baitan, hala nola mendebaldeko eskolastika-tradizioan zegoen izakiaren kate handia[39], zeina, azken batean, Aristotelesengandik baitzetorren.
Sistema aristotelikoak ez zituen landareak eta onddoak sailkatu, une hartan mikroskopio falta zegoelako[38], bere ideiak mundu osoa continuum bakar batean antolatzean oinarritzen baitziren, scala naturae (Eskala Natural) arabera[37]. Hori ere kontuan hartu zen izakiaren kate handian[37].
Besteak beste, Prokopio Zesareakoa, Timoteo Gazakoa, Demetrio Pepagomenos eta Tomas Akinokoa adituek aurrerapenak egin zituzten. Erdi Aroko pentsalariek, taxonomia pragmatikoa baino, filosofia abstrakturako egokiagoak ziren kategorizazio filosofiko eta logiko abstraktuak erabili zituzten[37].
Pizkundean eta Argien garaian, organismoen kategorizazioa ohikoago bihurtu zen[37], eta lan taxonomikoak testu zaharrak ordezkatzeko bezain anbiziotsu bihurtu ziren. Hori, batzuetan, lente optiko sofistikatuen garapenari egozten zaio, eta, horri esker, organismoen morfologia askoz xehetasun handiagoz aztertu ahal izan zen.
Jauzi teknologiko hori aprobetxatu zuen lehen egileetako bat Andrea Cesalpino (1519-1603) mediku italiarra izan zen, «lehen taxonomista»[43] deitua izan dena. Bere lan nagusia, De Plantis, 1583an atera zen, eta 1.500 landare espezie baino gehiago deskribatu zituen[44][45]. Berak lehen aldiz ezagutu zituen bi landare familia handi oraindik ere erabiltzen dira: Asteraceaeak eta Brassicaceaeak[46].
XVII. mendean, John Rayk (Ingalaterra, 1627–1705) lan taxonomiko garrantzitsu asko idatzi zituen[38]. Esan daiteke bere lorpenik handiena Methodus Plantarum Nova (1682)[47] izan zela, non 18.000 landare espezie baino gehiagoren xehetasunak argitaratu zituen. Une horretan, bere sailkapenak, beharbada, edozein taxonomok aurkeztutako konplexuenak ziren, bere taxonak konbinatutako karaktere askotan oinarritzen baitzituen.
Hurrengo lan taxonomiko garrantzitsuak Joseph Pitton de Tournefortek (Frantzia, 1656–1708) ekoitzi zituen[48]. 1700. urteko bere lanak, Institutiones Rei Herbariae izenekoak, 9.000 espezie baino gehiago sartu zituen, 698 generotan, eta horrek eragin zuzena izan zuen Lineorengan, ikasle gazte zela erabiltzen zuen testua baitzen[35].
Lineok Systema Naturae liburua argitaratu zuen 1735an. Bere sisteman, natura osoa hiru zatitan zegoen banatua: mineralak, landareak eta animaliak. Lineok lau sailkapen maila zehaztu zituen: klasea, ordena, generoa eta espeziea.
Hala ere, bere ekarpenik famatuena gaur egun erabiltzen den sistema binomiala da, zeinetan espezie bakoitza «genero-espezie» moduan aipatzen den.
Lineoren sailkapenaren geroztik, Charles Darwinen arbaso komunaren ideia sartu zen sailkapenetan.
1960ko hamarkadan, eskola kladistikoa sortu zen, taxon bakoitza eboluzio-zuhaitz batean kokatuz. Taxon bakoitzak arbaso komun bateko izaki guztiak jaso behar ditu, eta, horiei, monofiletiko deritzo. Talde baten kontrakoa gertatzen bada, parafiletikoa izango da (adibidez, satitsu guztiak ez dira talde berekoak).
Domeinuak, erlatiboki, berriak dira, 1990an sortu baitzen hiru domeinuen sistema. Gaur egun, biologo gehienek sistema hori erabiltzen dute, nahiz eta batzuek «bost erreinuen sistema» erabiltzen duten. Metodo horretan, lehen zegoen Monera (Bakterioa) erreinua orain Bacterio eta Archaea domeinutan banatu da. Beste 4 erreinuak Eukarioto domeinuan bildu dira.
Taula honetan, biologiaren historian erabili diren 5 espezie nagusiak agertzen dira:
| Izena | Ozpin-eulia | Gizakia | Ilarra | Kuleto faltsua | E. coli |
|---|---|---|---|---|---|
| Domeinua | Eukarya | Eukarya | Eukarya | Eukarya | Bacteria |
| Erreinua | Animalia | Animalia | Plantae | Fungi | Monera |
| Filuma | Arthropoda | Chordata | Magnoliophyta | Basidiomycota | Eubacteria |
| Subfiluma | Hexapoda | Vertebrata | Magnoliophytina | Hymenomycotina | |
| Klasea | Insecta | Mammalia | Magnoliopsida | Homobasidiomycetae | Proteobacteria |
| Subklasea | Pterygota | Placentalia | Magnoliidae | Hymenomycetes | |
| Ordena | Diptera | Primates | Fabales | Agaricales | Enterobacteriaceae |
| Subordena | Brachycera | Haplorrhini | Fabineae | Agaricineae | |
| Familia | Drosophilidae | Hominidae | Fabaceae | Amanitaceae | Enterobacteriaceae |
| Subfamilia | Drosophilinae | Homininae | Faboideae | Amanitoideae | |
| Generoa | Drosophila | Homo | Pisum | Amanita | Escherichia |
| Espeziea | D. melanogaster | H. sapiens | P. sativum | A. muscaria | E. coli |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
