Supermerkatua txikizkako salmentako merkataritza-establezimendua da, autozerbitzu-sistemako kontsumo-ondasunak eskaintzen dituena. Horien artean elikagaiak, arropa, higiene-gaiak, lurringintza eta garbiketa produktuak aurkitu ditzakegu.[1]
Txikizkako salmentaren lehen garaietan, normalean, saltzaile bat dendariaren salmahaiaren atzera joaten zen produktuen bila, bezeroak mostradorearen aurrean zain zeuden bitartean nahi zituzten gauzak eskatuz. Elikagai eta salgai gehienak ez ziren kontsumitzailearentzako tamaina indibidualeko ontzietan aurkezten, eta, beraz, saltzaile batek neurtzen eta biltzen zuen kontsumitzaileak eskatutako kopuru zehatza. Horrek elkarrekintza sozialerako aukerak eskaintzen zituen: askok abagune sozialtzat jotzen zuten erosteko estilo hori, eta, askotan, etenaldi bat egiten zuten langileekin edo beste bezero batzuekin hitz egiteko[2]. Praktika horiek, berez, motelak ziren, eta eskulanaren intentsitate handia zuten eta, beraz, nahiko garestiak ere bai. Aldi berean, arreta jaso zezaketen bezeroen kopurua dendako langile kopuruaren araberakoa zen. Janariak erosteak denda espezializatu askotara bidaiatzea ere eskatzen zuen, askotan, hala nola barazkitegira, harategira, okindegira, arrandegira eta produktu lehorren denda batera, baita biltegi orokor batera ere. Esnea eta bizitza laburreko beste gai batzuk, hala nola ogia, esne-saltzaileak edo okinak eramaten zituen.
Eskalako ekonomietan oinarritzen zen elikagaien merkatu merke baten kontzeptua Vincent Astorrek garatu zuen. Astor Merkatua sortu zuen 1915ean, bere diru-altxorraren 750.000 dolar inbertitu zituen 50x38 metroko izkina batean, Broadway kaleko 95. zenbakian, Manhattan-en, non haragia, fruta, produktuak eta loreak saltzen zituen aire zabaleko minizentro komertzial bat sortu zuen[3]. Bezeroak urrutitik etortzea zen asmoa, baina, azkenean, hurbileko jendea erakartzea ere zaila izan zen, eta merkatua 1917.5ean itxi zuten[4][5][6].
Clarence Saunders enpresariak eta Piggly Wiggly bere dendek garatu zuten autozerbitzuko janari-denda kontzeptua. Lehenengoa 1916an ireki zuten. Saundersek hainbat patente lortu zituen bere dendetan sartu zituen ideiengatik[7][8][9][10]. Dendak arrakasta finantzarioa izan zuten, eta Saunders frankiziak eskaintzen hasi zen.
1859an sortutako The Great Atlantic & Pacific Tea Company izan zen Kanadan eta Estatu Batuetan arrakasta izan zuen janari-denden lehen kateetako bat, eta 1920ko hamarkadan zabaldu zen Estatu Batuetako hirietan. Autozerbitzuko lehen janari-dendek ez zuten, ez haragirik, ez produktu freskorik saltzen. 1920ko hamarkadan, produktu galkorrak saltzen zituzten denda konbinatuak sortu ziren.
Orduz geroztik, joera nagusia apalategiak gauez hornitzea izan da, hurrengo egunean bezeroek beren produktuak eskuratu eta dendaren aurrealdera eraman ditzaten, ordaintzeko. Dendetan lapurreta-arrisku handiagoa dagoen arren, segurtasun-neurri egokien kostuak, kasurik onenean, lan-kostuak murrizteak konpentsatzen ditu[11].
Historikoki, supermerkatuaren sorkuntzari buruzko eztabaida egon izan da King Kullen eta Kaliforniako Ralphsekin, erreklamazio handiak izan baitzituzten[12]. Tartean ibilitako beste batzuk Weingarten's et Henke & Pillot izan ziren[13]. Eztabaidarekin amaitzeko, Food Marketing Institutek, Smithsonian Institutionekin batera eta H.J. Heinzen finantzaketarekin, gaia ikertu zuten. Supermerkatu baten ezaugarriak honela definitu zituzten: «autozerbitzua, produktu sail bereiziak, deskontu-prezioak, marketina eta bolumeneko salmenta».
Estatu Batuetako benetako lehen supermerkatua Michael J. Cullen-ek, Krogerreko langile ohi batek, ireki zuela erabaki zuten, 1930eko abuztuaren 4an, 560 m2-ko garaje zahar baten barruan, Jamaika Queens-en, New York hirian[14]. King Kullen dendak, asko batu merke saldu lemapean funtzionatzen zuen. Cullen hil zenean, 1936an, hamazazpi King Kullen denda zeuden martxan. Autozerbitzuak, denda uniformeak eta nazioko merkaturatzea mundura Saundersek ekarri bazituen ere, Cullenek ideia hori hartu zuen oinarri, eta elikagaien sail bereiziak gehitu zituen bolumen handiak prezio merkeetan salduz eta aparkaleku bat gehituz.
1930eko hamarkadan ezarritako AEBko beste supermerkatu kate batzuek, Kroger eta Safeway Inc. kasu, hasieran Cullenen ideiari aurre egin zioten, baina, azkenean, beren supermerkatu propioak eraiki behar izan zituzten Depresio Handian ekonomia hondoratu zenean, kontsumitzaileak prezioekiko sentikor bihurtzen ziren bitartean inoiz esperimentatu gabeko maila batean[15]. Krogerrek urrats bat harago eraman zuen ideia, eta aitzindaria izan zen aparkaleku batek lau alboetatik inguratutako lehen supermerkatuan.
Estatu Batuetan, supermerkatu kate handiak merkatua menderatzen hasi ziren heinean, kontsumitzaileak nahi zituzten prezio baxuenekin hornitzeko gai ziren bitartean "mom and pop" postu txikiagoekin alderatuta, esplotazio gastu orokor nabarmen handiagoekin, azpiegituraren aldaketaren erreakzioa kateen aurkako kanpaina ugariren bidez agertu zen. Monopsonioaren ideia, Joan Robinson Cambridgeko ekonomialariak 1933an proposatua, erosle bakar batek saltzaile anitzen merkatuaren boterea gaindi zezakeela, kateen aurkako baliabide erretoriko indartsu bihurtu zen. Publikoaren erreakzioarekin, eskalako ekonomien luxurik ez zuten saltzaile txikien baldintzak berdintzeko, presio politikoa iritsi zen. 1936an, Robinson-Patman Legea jarri zen martxan, kate handiago horiek erosketa-ahalmen hori denda txikiagoetan abantailak lortzeko erabiltzea eragozteko, nahiz eta legea ez zen ondo aplikatu eta ez zuen eragin handirik izan kate handienek merkatuetan zuten boterearen prebentzioan[16].
Autoen jabetza handitzearekin eta Bigarren Mundu Gerraren ondorengo hiri-garapenarekin supermerkatuak ugaritu egin ziren Kanadan eta Estatu Batuetan. Ameriketako Estatu Batuetako supermerkatu gehienak aldirietako merkataritza-guneetan daude denda nagusi gisa, beste txikizkari txikiago batzuekin batera. Oro har, bere marka nazionala baino gehiago erregionala da. Kroger da, beharbada, Estatu Batuetako supermerkatu nazionalera gehien bideratutako katea, baina bere eskualdeko marka gehienak gorde ditu, besteak beste, Ralphs, City Market, King Soopers, Fry's, Smith's eta QFC. Kanadan, mota horretako enpresarik handiena Loblaw da, segmentu eta eskualde desberdinei zuzendutako hainbat markatan jarduten duena, besteak beste, Fortinos, Zehrs, No Frills, Real Canadian Superstore eta Loblaws, enpresaren fundaziokoa. Sobeys da Kanadako bigarren supermerkatu handiena, herrialde osoan ditu saltokiak, eta marka askoren pean jarduten dute (Sobeys IGA Quebecen). Quebeceko lehen supermerkatua 1934an inauguratu zen Montrealen, Steinberg's izenpean[17].
Erresuma Batuan, autozerbitzuak denbora gehiago behar izan zuen ezartzeko. 1947an, hamar autozerbitzu denda baino ez zeuden herrialdean[18]. 1951n, Patrick Galvani estatubatuar itsasgizon ohiak, Express Dairieseko presidentearen suhiak, herrialde osoan supermerkatu kate bat irekitzea proposatu zion zuzendaritza batzordeari. Erresuma Batuko lehen supermerkatua, Premier Supermarkets marka berriaren pean, Streathamen ireki zuten, South Londonen, eta, astean, hamar aldiz gehiago saldu zuten garai hartako britainiar biltegien batez bestekoa baino[19]. Beste kate batzuk egunean jarri ziren, eta, 1960an, Galvanik, Jack Cohenen aurrean, 212 Irwin's-eko katea erosteko galdu ondoren, sektoreak sendotasun handia hartu zuen, eta horrek, Erresuma Batuan, gaur egun nagusi diren lau handiak ekarri zituen: Tesco, Asda, Sainsbury's eta Morrisons.
50eko hamarkadan, supermerkatuek zigilu komertzialak jaulki ohi zituzten bezeroentzako pizgarri gisa. Gaur egun, kate gehienek denda bakoitzerako espezifikoak diren bazkide-txartelak, klub-txartelak edo fideltasun-txartelak ematen dituzte. Txartel horiek aukera ematen diote titularrari artikulu jakin batzuetan kideentzako deskontu bereziak jasotzeko kutxan kreditu-txartel baten antzeko gailua eskaneatzen denean[20]. Hautatutako klub-txartelek sortutako datuen salmenta diru-iturri garrantzitsua bihurtzen ari da supermerkatu batzuentzat.
Herrialde askotan, supermerkatu tradizionalek Wal-Mart, Aldi eta Lidl deskontu-denden lehia biziari egin behar diote aurre, normalean ez baitaude sindikatuta eta erosteko ahalmen handiagoarekin jarduten baitute. Biltegietako kluben lehia ere badago, hala nola Costcorena, kopuru handietan erosten duten bezeroei aurrezkiak eskaintzen dizkietena. Superdendek (Wal-Mart eta Asda, esaterako) ondasun eta zerbitzu ugari eskaintzen dituzte elikagaiez gain. Australian, Aldi, Woolworths eta Coles dira sektoreko aktore nagusiak, eta lehia handia dute hiruren artean. Aldiren merkatu-kuota handitzearen ondorioz, beste biek prezioak murriztu, eta marka zuriko produktu-sortak handitu behar izan dituzte[21]. Biltegi eta superdenda horien ugaritzeak tokiko janari-denda txikienak desagertzen lagundu du, etengabe; automobilarekiko mendekotasuna areagotu egin da; hiri-hedadura handitu egin da espazio handiak behar direlako eta ibilgailuen trafikoa handitu egin delako. Adibidez, 2009an, Wal-Marten 251.000 milioi dolarreko salmenta nazionalen % 51 elikagai-produktuei zegozkien[22]. Zenbait kritikok uste dute kateek galeran saltzen dituzten produktuak lehiaren aurkakoak direla. Era berean, ez dira fidatzen mundu osoko hornitzaileekin handikiek, eta askotan multinazionalek, duten negoziazio-botereaz[23].
Bezeroek establezimenduan sartzen dira zenbait ondasun erosteko asmoarekin. Ondasun hauek hainbat motatakoak izan daitezke hala nola, elikagaiak, higienezkoak,pertsonalak... Gurditxo edo erosketa-saski baten laguntzaren bitartez ibiltzen dira supermeratutik zehar, erosi nahi dituzten produktu guztiak hartu eta bertan sartzen dituzte era errazago batean garraiatu ahal izateko.
Artikuluak aurretik planifikatu diren ataletan antolatu eta banatzen dira, eta marketin-lerroen arabera ezarrita daude, salmenta gehiago lortzeko eta bezeroarentzat erakargarri izateko. Gauza jakina da premia handiko produktuak (arrautzak, esnea, ogia, arrainak) sarreratik urrun jartzen direla eta supermerkatu osoan zehar banatzen direla, bezeroak espazio osoa zeharkatu ahal izan dezan ibilbidean zehar jangai gehiago erosteko, adibidez.
Kontsumitzaileak berak zerbitzatzen diren atalez gain, badira eremu jakin batzuk non saltzaile bat arduratzen den erabiltzaileei arreta emateaz. Horren adibide dira arrandegia, fruta-denda edo urdaitegia. Horietan, txartel bat hartu ohi da, eta bertan, arreta jasotzeko errespetatu beharko den txanda-zenbaki bat agertzen da.
Irteeran ere badaude erakusmahaiak. Erosketa ordaindu behar denean, gominolak, txikleak eta pilak, besteak beste, eskaintzen dira. Honen helburua bezeroek kutxa erregistratzailetik pasatzen diren bitartean erosketa oldarkorra egitea da.
Supermerkatuetan, antolaera, argiztapena, ordena eta banaketa aztertzen ari dira kontsumitzaileengan eragin handiena lortzeko, eta azken helburua, salmentak handitzea da. Interneten hedapenarekin, establezimenduak konturatu dira Interneti esker dagoen potentzial izugarriaz, eta online plataformak ireki dituzte ahalik eta etxe gehienetara iristeko eta salmentak sustatzeko.
Hainbat supermerkatu mota daude, tamainaren eta kokapenaren arabera sailkatzen direnak. Kontsumitzaileengandik hurbil dauden tamaina handiko supermerkatuak garapen handia izaten ari dira.[24]
Tamaina ertainekoak ohikoenak diren bitartean, minimotuak (oinarrizko produktu kopuru bakarra dutenak) edo hipermerkatuak ere aurki ditzakegu.
Azken hauek supermerkatuen salmenta-metodoaren ezaugarri asko partekatzen dituzte. Hipermerkatuak tamaina handiagoagatik, aukera itzelagatik eta hirien kanpoaldean egoteagatik bereizten dira, batez ere.
Salmenta-azalera izugarria duten establezimendu mota hauei esker, produktu-aukera zabalagoa dute. Hiriaren kanpoaldean kokatzeak kostuak murrizten ditu, baita autozerbitzu bidezko salmenta-sistema ere.
Hipermerkatu tradizional batzuk elikadurara eta garbiketara bideratuta daude. Etxetresna elektrikoen eta arropen eskaintza handitzen duten hipermerkatu berriak sortzen ari dira. Laburbilduz, ohikoak ez diren beste produktu batzuk gehitu dituzte, hala nola jantziak eta oinetakoak, egindako janariak, inportatutako produktuak edo gourmet-produktuak, automotorrentzako elementuak, dekorazio-elementuak, etab.
Horrez gain, Saltoki handiak hiri handietan kokatzen dira gehienetan, batez ere hauen erdigunean. Ezaugarri bereizgarriei dagokionez atalkako salmenta-sistema eta hautatutako aukera izatea dira nabarmenenak. Hainbat solairuko eraikinak izaten dira batez ere, eta horretarako, gehienetan, eskailera automatikoak eta igogailuak erabiltzen ohi dira dendan zehar era erraz batean mugitzeko.
Gaur egun, Biltegi Handiek oso eskaintza handia dute beraz, besteengandik bereizten saiatzen dira, batez ere, denetarik dutelako denda bakar batean.
Gainera, saltoki handiek hainbat motatako produktu berriak suspertzen hari dira baita mota guztietako zerbitzuak gehitzen ari dira. Hipermerkatuetatik bereizten saiatzen dira nahiz eta lan erraza ez izan, batez ere aukera hautatzeagatik eta salmenta-langileen arretagatik. Beraz, arrakasta izateko kontuan izaten ari diren alderdi inportante bat saltzaileek emandako arreta eta aholkularitza da.
Beste aldetik, denda espezializatuak ditugu. Denda espezializatu tipikoek kutxa erregistratzaileak dituzte dendako ataletan banatuta eta langileak dituzte kontsumitzaileari informazioa eta aholkularitza ematen dioten atal berezietan.
Gaur egungo denda espezializatuetan, kontsumitzailea dendatik ibiltzen da produktuei begira, baina saltzaile baten arreta jasotzeko aukera ere badu. Denda hauen kate askoren arrakasta haien aukera espezializatuan eta saltzaileen arretan oinarritzen da.
Denda espezializatuek ez dute denetarik, baina aukera handia dute espezializatzen diren produktu-motaren barruan.
Kontseptu bakoitza argiago gera dadin, mota bakoitzeko zenbait adibide jarriko ditugu:
- Tamaina ertaineko supermerkatuak: BM, Sarriko.
- Supermerkatu minimotuak: Lupa Supermerkatua, Kantabria.
- Hipermerkatuak: Carrefour, Sestaon dagoena.
- Saltoki handiak: Litxu Megapark; Barakaldo.
- Denda espezializatuak: Adibidez arrainetan espezializatutako denda bat Aquamail S.L da, Getxon kokatuta dagoena.
Supermerkatu baten barruan atal desberdinak aurki ditzakegu, eta hauen bidez produktu guztiak antolatzen dira era ordenatu batean. Horrela, bezeroak bilatzen dituen produktuak erraz aurkituko ditu. Gainera, ondasun antolatzeko modu honen helburua da generoa modu erraz batean berritzea eta denda osoa behar bezala mantentzea. Sekzioak erlazio handia ditu produktuen kategoriekin. Esaterako, hau da sailkapen arruntena:[25]
- Freskoak: Harategia, urdaitegia, arrandegia eta frutak eta barazkiak.
- Plater prestatuak
- Despentsa
- Maskotak
- Haurtxoa
- Etxea zaintzea
- Zainketa pertsonala
- Edariak eta ardandegia
- Izoztuak
- Hoztuak
Lehenengoz, produktu bat zer den azalduko dugu: Produktu bat eskura dagoen guztia da, hau da, merkatuan dagoena, edozein erabiltzailek eskura dezan, nahi bat asetzeko helburuarekin.
Ondasunak nork erosiko dituen kontuan hartzen badugu, bi motatan sailka ditzakegu: kontsumitzaileentzako produktuak eta enpresentzako produktuak.
Kontsumitzaileentzako produktuak pertsonentzat zuzenduta daude. Bakarka, taldean edo familian erabiltzeko artikuluak izan daitezke. Hau da, ondasuna kontsumituko du gizabanako batek eta ez enpresaren bat.
Produktu hauek banatu ahal ditugu lau motatan: komenentziako produktuak, konparaziozko produktuak, espezialitateko produktuak eta bilatu gabeko produktuak.[26][27]
Kontsumitzaileentzako produktuak
Komenigarritasun-produktuak
Komenigarritasun-produktuak merkeak eta aurkitzeko errazak izaten dira. Jendeak maiz erosten dituen artikuluak dira, askotan ahalegin eta plangintzarik gabe. Ohiko saltokietan daude.
Konparazio-produktuak
Kontsumitzaileek konparazio-produktuak maiztasun txikiagoarekin erosten dituzte. Horrelako erosketak egin baino aurretik, jendeak denbora eta ahalegin handiagoa eskaintzen du informazioa lortzeko.
Konparazio-produktuak komenigarritasun-produktuekin alderatuta garestiagoak dira. Beraz, oro har, erosketa bakarrik egiten da prezioa, kalitatea, ezaugarriak, estiloa eta segurtasuna kontu handiz aztertu ondoren.
- Konparazio-produktu homogeneoak: tamaina eta kalitate bera, eta prezioa oso garrantzitsua da.
- Konparazio-produktu heterogeneoak: ezaugarri desberdinak dituzte eta marka garrantzitsua da.
Espezialitateko produktuak
Espezialitateko produktuak kostu handiko ondasun eta zerbitzuak dira, marka bereizgarri batekin lotuak. Hauek bezero bakar eta gogoangarri baten esperientzia sortzen dute. Horrela, markek eroslea konbentzitu nahi dute beren produktuak lehiakideenak baino hobeak direla. Beraz, merezi du diru gehiago inbertitzea saltzen duten horretan.
Esaterako, autoak edo mugikorrak.
Bilatu gabeko produktuak
Bilatzen ez diren produktuak kontsumitzaileak ezagutzen ez dituenak edo ezagutzen ez dituenak, baina normalean ez du erosteko asmorik dira. Produktuak marketinean sailkatzeko moduaren arabera, egoera horrek sustapen-estrategia oldarkorragoak eskatzen ditu, jendeak ondasun edo zerbitzu hori existitzen dela jakiteaz gain, erosi ere egin dezan.
- Bilatu gabeko produktu berriak: merkatura heldu dira produktu berri moduan eta ez da ezagutzen zer funtzio duten.
- Erregularki bilatzen ez diren produktuak: kontsumitu nahi ez direnak dira, hain beharrezkoak ez direlako.
Enpresentzako produktuak
Enpresetarako produktuak erakunde edo industrietarako direnak dira. Beste ondasun edo zerbitzu batzuk ekoizteko edo negozio baten funtzionamendua laguntzeko erosten dira. Negozioek erabiliko dituzte produktu finala lortzeko. Hiru mota desberdinak daude: Lehengaiak, hornidurak eta kapital-ondasunak.
Supermerkatuaren asmatzailea Clarence Saunders estatubatuarra izan zen, 1916ko irailaren 16an. Data horretan, historiako lehen supermerkatua ireki zuen Memphisen (Tenesse), Piggly Wiggly izenekoa.[28]
Clarence Saunders Virginian jaio zen, eta 14 urterekin utzi zuen eskola. 19 urterekin handizkari baten ordezkari gisa lan egiten zuen, eta esperientziak erakutsi zion saltoki txiki askok porrot egiten zutela, izan ere, zor asko zituzten. Horrela, 1915ean bere denda propioa ireki zuen, non eta berezitasun berri bat zuen: salmenta guztia eskudiruaren truke egiten zen.
1916an, Saunderrek urrats bat gehiago eman zuen mozkinen bila: bezeroak bere kabuz zerbitzatuko zuen eta saltzaileak irteeran kobratu besterik ez zuen egin behar. Batzuek diote Saundersen asmoa saltzaileei laguntzea zela. Kontua da zure self-service-aren ideiak Amerikako salmenta irauli zuela.
Supermerkatuen presentzia pixkanaka 1947tik aurrera hasi ziren agertzen, merkataritza pribatuari eta finantza-laguntzari bide ematea ahalbidetu zuenean. Estatu Batuetako Kongresuak eta Spanish lobby delakoak Truman administrazioan Espainiaren aldeko zuzenketa onartzearen alde egin zuten. Batez ere, herritarren bizi-maila hobetzea eta eraso komunistari aurre egiteko prest zeuden.
- Espainiaren bidea elikagaien banaketaren "amerikartzera"
"Amerikanizazioa" terminoa adiera askorekin erabiltzen da. Kasu honetan, zentzurik laxoenera jotzen dugu. Hau da, kudeaketa- eta antolaketa-sistema modernoak sartu ziren, jatorrian Ipar Amerikako ekonomiaren baitan sortu zirenak, baina hainbat bidetatik hedatu zirenak. Azken batean, Espainiako elikagaien banaketan eredu amerikarrak ezartzen lagundu zuten funtsezko faktoreak adieraztea da gure helburua ".
Horrez gain, Espainiako garapen ekonomiko eskasak, errenta-mailen ahuleziak eta frankismoaren erakunde-esparruak zaildu egin zituen, neurri handi batean, Ipar Amerikako ereduek ahalbidetzen zituzten produktibitate-hobekuntzak aplikatzea.
- Elikagaien banaketako multinazionalen sarrera Espainian, 1973-1997
Hipermerkatuaren igoera, multinazionalek ezarritako politika oldarkorrei esker azaltzen da. Urte haietan, erregulazio eskasak "galduzko salmenta" onartzen zuen, non eta komertziante askok ez zuten ulertzen praktika hori.
Berez estrategia horrek bere izateko arrazoia zuen: Frantziako azalera handiek cash flow bat sortzen zuten, irekitze-lasterketa frenetiko bati ekiteko aukera ematen ziena. Garaiko gobernuak ez ziren gai izan fenomenoari mugak jarriko zizkion araudi bat ezartzeko.
Hala ere, masa-kontsumoaren garapen indartsua ez zen hipermerkatuengatik bakarrik gertatu. Merkatu-kuota handiena supermerkatu formatuarena zen. 1980. eta 1995. urteen artean, salmenta-kuota ia bikoiztu egin zen bost urtean behin, eta urteko irekierek gora egin zuten. 1980ko hamarkadaren erdialdean supermerkatu txiki edo superzerbitzu formatuak bizkortu egin zuen bere garapena supermerkatu handiaren aurrean. Joera hori modu iraunkorrean mantendu zen mendearen amaierara arte. 1996tik aurrera, sektoreko egitura-aldaketaren eta kontsumitzailearen jokabide-jarraibideen eraldaketen ildotik, supermerkatua suspertuko da azalera handiaren aldean.
Enprese irekitzea Espainian
Laburbilduz, handizkako autozerbitzuek txikizkako enpresariei zerbitzatzen zieten, eta haien aukera, funtsean, elikagaiak ziren, bereziki galkorrak ez zirenak. Pixkanaka, bezeroak eta eskainitako produktuak zabaltzen joan ziren.
Alde batetik, bezero berriak hotelak, ikastetxeak, ospitaleak, enpresa-jantokiak eta abar ziren; bestetik, produktu freskoak eskaintzen hasi ziren eta garbiketarako eta etxerako produktuen aukera hobetu zen. Formatuaren hedapen handia laurogeiko hamarkadan gertatu zen. 1990eko hamarkadan egonkortu egin zen, eta, ondoren, mende aldaketara arte izugarri hazi zen.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
