Kanbriar

Kanbriarra Paleozoikoko eta Fanerozoikoko lehenengo periodoa da^[1], orain dela 542 ± 1.0 Ma (milioi urte) eta 488.3 ± 1.7 Ma bitartean hedatzen dena. Bere aurretik Ediacarar periodoa gertatu zen eta, ondoren, Ordoviziarra. Bere azpibanaketak eta hasiera ez daude guztiz egonkortuta. Periodoa "Kanbriar serieak" bezala sortu zuen Adam Sedgwickek, Galesen (Cymru) latinezko Cambria izenean oinarrituta, periodo honetako arrokak hoberen ikus daitezkeen Britainia Handiko eremua^[2][3][4]. Kanbriarrean lagerstätte ugari daude, ez-ohikoa dena, eta horrek aukera eman du atal bigunak fosilizatuta duten izakiak aztertzeko. Horren ondorioz, Kanbriarreko biologiari buruz hurrengo periodoetatik baino askoz gehiago ezagutzen dugu^[5].

Kanbriar
Kanbriar PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Kronologia
Hasiera	duela 541 milioi urte
Amaiera	duela 485.400.000 urte
Honen parte da	Paleozoiko eta ICS Standard Global Chronostratigraphic (Geochronologic) Scale (en)
Osatuta	Furongiar miaolingiar Cambrian Series 2 (en) Terreneuviar
Etimologia
Honen izena darama	Cambria (en)
←Garai Ediakariko Kanbriar →Ordoviziar

Kanbriarrak aldaketa nabarmena ekarri zuen biziaren historian; Kanbriarra baino lehen, organismo gehienak txikiak, zelulabakarrak eta sinpleak ziren, Ediacarako faunaren ale batzuk kenduta. Bizi konplexua eta organismo zelulaniztunak gero eta ohikoagoak egin ziren Kanbriarraren aurreko milioi urteetan, baina ez zen kanbriarrera arte organismoek mineralizatutako oskolak egin zituztela eta, beraz, fosilizatu daitezkeen atalak zituztela^[6]. Kanbriarrean biziaren dibertsifikazio erraldoia gertatu zen, Kanbriarreko leherketa izenarekin ezagutzen dena, gaur egun munduan dauden filum guztiak sortu ziren garaia. Analisi filogenetikoek babesten duten kanbriarreko erradiazio honetan metazoa guztiek (animaliak) arbaso komun bakarretik monofiletikoki eboluzionatu zutela: gaur egungo konoflagelatuen antza duten protista koloniak^[7].

Bizidun berri asko ozeanoetan sortu baziren ere, lur lehorra ia hutsik egon zela uste da, gehienez ere mikrobioz osatutako alfonbra bat eta horietaz elikatzera atera ziren molusku gutxi batzuk^[8][9]. Kontinenteak lehorrak eta harritsuak ziren, eta ez zegoen florarik. Pannotia superkontinentearen hausturarekin hainbat kontinente berri sortu ziren eta, horien ertzetan, sakonera eskaseko kostaldeak. Itsasoak erlatiboki epelak ziren eta ez zen egon poloetan izotzik periodoaren zatirik handienean.

Estratigrafia

Kanbriar periodoa Ediacarar periodoaren ostean dator, eta Ordoviciar periodoaren aurretik.

Kanbriar periodoaren oinarria hainbat fosil gidariren baturarekin definitzen da, Treptichnus pedum elkarketa deritzona^[10][11]. Triptichnus pedum erabiltzea Kanbriarraren hasiera markatzeko balio duen iknofosil gisa arazotsua da, oso antzekoak diren Treptichnidae familiako beste iknofosil batzuk ere aurkitu direlako muga honen azpian Namibian, Espainian, Ternuan^[12] eta, baliteke, AEBko mendebaldean. T. pedum fosilen maila estratigrafikoak Ediacararreko biota gainezartzen du Namibian, eta ziurrenik Espainian ere^[13].

Azpibanaketak

Kanbriarra lau alditan (serieak) eta hamar adinetan (estadioak) banatzen da. Gaur egun, hiru seriek eta sei estadiok soilik dute izena eta GSSP bat (nazioartean adostutako erreferentzia-puntu estratigrafiko bat).

Nazioarteko azpibanaketa estratigrafikoa oraindik osatu gabe dagoenez, oraindik ere tokiko azpibanaketa asko erabiltzen dira. Azpibanaketa horietako batzuetan, kanbriarra hiru alditan banatzen da, tokian tokiko izen desberdinekin: kanbriar goiztiarra (Caerfai edo Waucobar, 538,8 ± 0,2 a 509 ± 1,9 mya), kanbriar ertaina (St Davids edo Albertar, 509 ± 0,2 a 497 ± 1,9 mya) eta kanbriar berantiarra (497 ± 0,2 a 485,4 ± 1,9 mya; Merioneth edo Croixar ere esaten zaio). Trilobite-eremuek korrelazio bioestratigrafikoa ahalbidetzen dute kanbriarrean. Garai hauetako arroka multzoei Behe, Erdi edo Goi Kanbriar deritze.

Tokiko serie bakoitza hainbat etapatan banatzen da. Kanbriarra eskualdeko hainbat fauna-estadiotan banatzen da, eta horietatik errusiar-kazakhstandar sistema erabiltzen da gehien nazioarteko hizkuntzan.

Kanbriarraren datazioa

Arkeoziatidoak.

Nazioarteko Estratigrafia Batzordearen arabera, kanbriar aldia duela 538,8 milioi urte hasi eta duela 485,4 milioi urte amaitzen da.

Hasiera batean, Kanbriarreko beheko muga trilobiteek irudikatutako bizitza konplexuaren lehen agerpena zela uste zen. Lehen trilobiteak baino lehen fosil gelatinoso txikiak eta Ediacarako biota nabarmen lehenagokoak ezagutu zirenez, kanbriar aldirako oinarri zehatzagoa eskatu zen^[14].

Ordoviziar arroka gazteenen eta Kanbriaraurreko arroka zaharrenen arteko bereizketa luze aitortu arren, 1994ra arte ez zen berretsi nazioartean kanbriar sistema/aldia. Hainbat hamarkadatan arreta handiz aztertu ondoren, sedimentu-sekuentzia jarraitu bat ezarri zen Fortune Headen (Ternua), Kanbriar Garaiaren oinarri formal gisa. Korrelazioa mundu osoan egin behar zen, Treptichnus pedum delakoaren agerpen goiztiarragoaren ondorioz. GSSPtik metro gutxira fosil hori aurkitzeak baieztapen hori fintzea ahalbidetu zuen, eta T. pedum iknofosilen multzoa da orain formalki Kanbrikoaren oinarria ezartzeko erabiltzen dena^[14][15].

Izendapen formal horri esker, Kanbriarreko baseari zegozkion mundu osoko laginen data erradiometrikoak lortu ahal izan ziren. Duela 570 milioi urteko lehen datek azkar irabazi zuten, nahiz eta zifra hori lortzeko erabilitako metodoak desegokitzat eta zehaztugabetzat jo. Datazio erradiometriko modernoa erabiliz data zehatzagoa izateak 538,8 ± 0,2 milioi urteko data ematen du. Omanen errautsen zerumuga, data honetan lortu zena, munduko beste leku batzuetan egiten diren txango baliokideekin korrelazioan dagoen karbono-13 ugaritasunaren erorketa nabarmenari dagokio, eta Ediacarar fosil bereizgarrien desagerpenarekin (Namacathus, Cloudina). Hala ere, argudiatzen da Omanen datatutako horizontea ez dagokiola Ediacarar-Kanbriar mugari, baizik eta itsas geruzetako fazies batetik lurrunketa nagusi den geruzetara aldatzea, eta horrek esan nahiko luke beste sekzio batzuetako datak, 544 edo 542 Ma artekoak, egokiagoak direla^[14].

Paleogeografia

Kanbriarreko kontinenteak Pannotia izeneko superkontinenteren hausturarekin harremanetan daude. Kanbriar garaiko urak zabalak eta sakonera eskasekoak zirela dirudi. Pannotiaren hausturarekin batera geratu zen kontinenterik handiena Gondwana izan zen. Uste denez klima aurretik egondako Varanger glaziazioan baino beroagoa zen eta ez da uste izotzik zegoenik poloetan. Kontinenteen jitoa oso handia zen garai honetan. Laurentia, Baltica eta Siberia independienteak izan ziren garai honetan. Gondwanaren mugimendua Hego Polorantz izan zen. Pantalasak hego hemisferioaren gehiengoa okupatzen zuen eta gainera Tetis Ozeanoaren aurrekaria, Iapetus Ozeanoa eta Khanty Ozeanoa sortu ziren garai honetan.

Klima

Lurra, oro har, hotza zen Kanbriar garaian, ziurrenik, Gondwana kontinente zaharrak Hego Poloa estaltzen zuelako eta korronte ozeaniko polarrak mozten zituelako. Hala ere, batez besteko tenperaturak egungoak baino 7 gradu zentigradu altuagoak ziren. Litekeena da izotz polarrak eta glaziazio batzuk egotea, lurreko landareen bilakaeraren ondorioz, eta, ondorioz, atmosferako CO₂ berotegi-efektuko gasa ezabatzea^[16]. Garaiaren amaiera aldera epeldu egin zen; glaziarrek atzera egin zuten eta azkenean desagertu egin ziren, eta itsasoaren maila izugarri igo zen. Berotze joera horrek Ordoviziar goiztiarrean jarraitu zuen, eta klima global oso beroa izan zuen ezaugarri^[17].

Flora

Kanbriarreko flora eta Ediakararrekoa ez ziren oso desberdinak. Taxon nagusiak Fuxianospira, Sinocylindra eta Marpolia itsas makroalgak ziren. Ez da garai horretako kare-makroalgarik ezagutzen^[18].

Kanbriarreko lurreko landareen (enbriofitak) fosilik ez da ezagutzen. Hala ere, biofilmak eta tapete mikrobioak ondo garatuta zeuden marea-lautadetan eta Kanbriareko hondartzetan orain dela 500 milioi urte, eta mikrobioek ekosistema lurtar mikrobiotarrak osatzen zituzten, basamortuko eskualdeetako lurrazal modernoarekin aldera zitezkeenak, lurzoruaren eraketan lagunduz^[19][20].

Fauna

Kanbriarreko leherketa

Kanbriarreko leherketako gertakariak

ikus • ezt. • ald.

-590 —

–

-580 —

–

-570 —

–

-560 —

–

-550 —

–

-540 —

–

-530 —

–

-520 —

–

-510 —

–

-500 —

–

-490 —

–

N
e
o
p
r
o
t
e
r
o
z
o
i
k
o

P
a
l
e
o
z
o
i
k
o

Ediacara

K
a
n
b
r
i
a
r

Ordoviziar

T
e
r
r
e
n
e
u
v
i
a
r

S
e
r
i
e

2

S
e
r
i
e

3

F
u
r
o
n
g
i
a
r

G
o
i

E
r
t
a
i
n

B
e
h
e

Fortuniar

"2. estaia"

"3. estaia"

"4. estaia"

"5. estaia"

Drumiar

Guzhangiar

Paibiar

Jiangshaniar

"10. estaia"

 

 

Ediacararra

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Baykonur
glaziazioa

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

* * * * * * * * * * * *
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

←

Orsten fauna

←

Burgess Shale

←

Kaili biota

←

Archaeocyatha iraungitzea

←

Emu Bay Shale

←

Sirius Passet biota

←

Chengjiang biota

←

Mineralizatutako oskola zuen lehen artropodoa (Trilobites)

←

SSFren dibertsifikazioa, lehen brakiopodoak eta archaeocyatha

←

Lehenengo Halkeriidae, Helcionelloida eta Hyolitha

←

Treptichnus pedum
δ 13C_carb karbono baxuko gertakaria

←

Lehen Cloudina & Namacalathus mineral tubular fosilak

←

Moluskuen antzeko Kimberella eta lehen markadore-fosilak

←

Gaskiers glaziazioa
Archaeonassa-motako trazoak

Sakontzeko, irakurri: «Kanbriarreko leherketa»

Kanbriarreko leherketa, eztanda^[21] edo erradiazioa^[22] orain dela 542 milioi urte^[23] gutxi gorabehera eman zen gertakariaren izena da. 20^[24][25] eta 25 miloi^[26][27] urteko tartean, Kanbriarrean, erregistro fosileko animalia filum gehienak agertu ziren^[28][29]. Gaur egungo metazoo filum gehienen dibergentzia bertan hasi zen. Gertakari honetan, gainera, beste organismo batzuen dibertsifikazioa eman zen.

Kanbriarreko leherketaren aurretik organismo gehienak oso sinpleak ziren, askotan zelulabakarrak edo koloniatan antolatuta. 70 eta 80 milioi urteko tartean dibertsifikazio abiadura azkartu zen, eta bizia gaur egun duen itxura hartzen hasi zen^[30]. Gaur egungo animalia filum gehienak garai horretan sortu ziren^[31][32].

Ozeanoetako fauna

Kanbriarreko animalien bizitza gehiena uretakoa zen. Bere garaian onartu zen trilobiteak zirela garai hartako bizimodu nagusia^[33], baina frogatu da hori ez dela zuzena. Artropodoak ziren, askorekin, ozeanoan ugarienak ziren animaliak, baina trilobiteak artropodoen aniztasun osoaren zati txikiago bat baino ez ziren. Itxuraz hain ugari egiten zituena kaltzio karbonatoz (CaCO₃) sendotutako armadura astuna zen, beste artropodoen exoeskeleto kitinadun hauskorrak baino askoz ere errazago fosilizatzen zena, kontserbatutako hondakin ugari utziz^[34].

Garai horrek aldaketa bortitza eragin zuen lurreko biosferaren dibertsitatean eta osaeran. Ediacarako biotaren iraungitze masiboa jasan zuen kanbriarraren hasieran, animaliek zuloak egiteko portaeraren ugaritasun eta konplexutasunarekin bat etorri zena. Portaera horrek eragin sakona eta atzeraezina izan zuen itsas hondoko ekosistemak eraldatu zituen substratuan. Kanbriarra baino lehen, itsas hondoa estalki mikrobiarrez estalita zegoen. Kanbriarraren amaieran, animalia hondeatzaileek alfonbra mikrobiar horiek suntsitu zituzten leku askotan, bioturbazioaren bidez. Ondorioz, alfonbren mende zeuden organismoetako asko desagertu egin ziren, eta gainerako espezieak, berriz, orain txoko ekologiko berriak eskaintzen zituen ingurune berrira egokitu ziren^[35]. Garai berean, itxuraz azkar agertu ziren mineralizatutako filum guztien ordezkariak, briozooak izan ezik, behe Ordoviziarrean agertu baitziren^[36]. Hala ere, filum horietako asko zurtoin-taldeko formek bakarrik irudikatzen zituzten; eta mineralizatutako filumek jatorri bentonikoa izaten dutenez, baliteke mineralizatu gabeko filumen (ugariagoak) irudikapen ona ez izatea^[37].

Burgessen Shaleko Margaretia dorusen berregitea, lehen alga berdeak zirela uste zena, baina orain hemikordatuak irudikatzen dituztela ulertzen dena.

Duela 515 milioi urte inguru, desagertu ziren espezieen kopuruak agertu ziren espezie berrien kopurua gainditu zuen. Bost milioi urte geroago, generoen kopurua aurreko maximo batetik 600 inguru izatetik 450 izatera jaitsi zen. Gainera, talde askotan espeziazio-tasa aurreko mailen bosten bat eta heren batera murriztu zen. Duela 500 milioi urte, oxigeno-mailak izugarri jaitsi ziren ozeanoetan, hipoxia eraginez, eta hidrogeno sulfuro pozoitsuaren mailak, berriz, gora egin zuen aldi berean, beste iraungipen bat eraginez. Kanbriarreko azken erdia, harrigarria bada ere, antzua izan zen, eta iraungitze azkarreko hainbat gertaeraren ebidentziak erakutsi zituen; Archaeocyatha bezala ezagutzen ziren belaki arrezife-eraikitzaileek ordezkatu zituzten estromatolitoak, berriro itzuli ziren Archaeocyathak desagertu zirenean. Beheranzko joera hori ez zen aldatu Ordoviziarreko Biodibertsifikazio Ekitaldi Handia gertatu arte^[38][39].

Kanbriarreko organismo batzuk lehorrera ausartu ziren, Protichnites eta Climactichnites iknofosilak sortuz. Froga fosilek iradokitzen dutenez, Euthycarcinoidea, artropodo talde desagertu batek, gutxienez protiknita batzuk sortu zituzten^[40][41]. Ez da Climactichniten sortzailearen fosilik aurkitu; hala ere, aztarna fosilek eta atseden-arrastoek molusku handi bat iradokitzen dute, bare baten antzekoa^[42][43].

Ondorengo garaietan ez bezala, Kanbriarreko fauna apur bat mugatua zen; flotatzen zuten organismoak bakanak ziren, eta gehienak itsas hondoan edo handik hurbil bizi ziren; eta mineralizazio-animaliak, berriz, hurrengo aldietan baino bakanagoak ziren, neurri batean ozeanoaren kimika kaskarraren ondorioz^[44].

Kontserbazio modu asko Kanbriarrarenak bakarrik dira, eta batzuek gorputzaren zati bigunak kontserbatzen dituzte, Lagerstätten ugaritasuna eragiten duena, adibidez Burgess Shale eta bere fauna berezia.

Erreferentziak

1. Cambrian System. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
2. British Association for the Advancement of Science. Meeting. (1932). Report of the annual meeting. London : Office of the British Association (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
3. (Ingelesez) Sedgwick. (1852-02-01). «On the Classification and Nomenclature of the Lower Palæozoic Rocks of England and Wales» Quarterly Journal of the Geological Society 8 (1-2): 136–168.  doi:10.1144/GSL.JGS.1852.008.01-02.20. ISSN 0370-291X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
4. (Ingelesez) Chabers 21st Century Dictionary. Allied Publishers 1996 ISBN 978-81-8424-329-1. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
5. (Ingelesez) Orr, Patrick J.; Benton, Michael J.; Briggs, Derek E. G.. (2003-09-01). «Post-Cambrian closure of the deep-water slope-basin taphonomic window» Geology 31 (9): 769–772.  doi:10.1130/G19193.1. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
6. (Ingelesez) Butterfield, Nicholas J.. (2007). «Macroevolution and Macroecology Through Deep Time» Palaeontology 50 (1): 41–55.  doi:10.1111/j.1475-4983.2006.00613.x. ISSN 1475-4983. (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
7. (Ingelesez) Carr, M.; Leadbeater, B. S. C.; Hassan, R.; Nelson, M.; Baldauf, S. L.. (2008-10-28). «Molecular phylogeny of choanoflagellates, the sister group to Metazoa» Proceedings of the National Academy of Sciences 105 (43): 16641–16646.  doi:10.1073/pnas.0801667105. ISSN 0027-8424. PMID 18922774. PMC PMC2575473. (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
8. Atlas of microbial mat features preserved within the siliciclastic rock record. (1st ed. argitaraldia) Elsevier 2007 ISBN 978-0-444-52859-9. PMC 141386388. (Noiz kontsultatua: 2021-03-03).
9. SEILACHER, A.; HAGADORN, J. W.. (2010-09-01). «EARLY MOLLUSCAN EVOLUTION: EVIDENCE FROM THE TRACE FOSSIL RECORD» PALAIOS 25 (9): 565–575.  doi:10.2110/palo.2009.p09-079r. ISSN 0883-1351. (Noiz kontsultatua: 2021-03-03).
10. (Ingelesez) Knoll, Andrew; Walter, Malcolm; Narbonne, Guy; Christie-Blick, Nicholas. (2006-03). «The Ediacaran Period: a new addition to the geologic time scale» Lethaia 39 (1): 13–30.  doi:10.1080/00241160500409223. (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
11. (Ingelesez) Buatois, Luis A.. (2018-01). «Treptichnus pedum and the Ediacaran–Cambrian boundary: significance and caveats» Geological Magazine 155 (1): 174–180.  doi:10.1017/S0016756817000656. ISSN 0016-7568. (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
12. {{Erreferentzia|Gehling, J. G., JENSEN, S., Droser, M. L., Myrow, P. M., & Narbonne, G. M. (2001). Burrowing below the basal Cambrian GSSP, fortune head, Newfoundland. Geological Magazine, 138(2), 213-218.
13. (Ingelesez) Vickers-Rich, Patricia; Komarower, Patricia. (2007-01-01). The Rise and Fall of the Ediacaran Biota.  doi:10.1144/SP286. (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
14. Geyer, Gerd; Landing, Ed. (2016-11-02). «The Precambrian–Phanerozoic and Ediacaran–Cambrian boundaries: a historical approach to a dilemma» Geological Society, London, Special Publications 448 (1): 311–349.  doi:10.1144/sp448.10. ISSN 0305-8719. (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
15. (Ingelesez) Landing, Ed; Geyer, Gerd; Brasier, Martin D.; Bowring, Samuel A.. (2013-08-01). «Cambrian Evolutionary Radiation: Context, correlation, and chronostratigraphy—Overcoming deficiencies of the first appearance datum (FAD) concept» Earth-Science Reviews 123: 133–172.  doi:10.1016/j.earscirev.2013.03.008. ISSN 0012-8252. (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
16. (Ingelesez) Donoghue, Philip C. J.; Harrison, C. Jill; Paps, Jordi; Schneider, Harald. (2021-10-11). «The evolutionary emergence of land plants» Current Biology 31 (19): R1281–R1298.  doi:10.1016/j.cub.2021.07.038. ISSN 0960-9822. PMID 34637740. (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
17. (Ingelesez) Goldberg, Samuel L.; Present, Theodore M.; Finnegan, Seth; Bergmann, Kristin D.. (2021-02-09). «A high-resolution record of early Paleozoic climate» Proceedings of the National Academy of Sciences 118 (6): e2013083118.  doi:10.1073/pnas.2013083118. ISSN 0027-8424. PMID 33526667. PMC PMC8017688. (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
18. (Ingelesez) LoDuca, S. T.; Bykova, N.; Wu, M.; Xiao, S.; Zhao, Y.. (2017-07). «Seaweed morphology and ecology during the great animal diversification events of the early Paleozoic: A tale of two floras» Geobiology 15 (4): 588–616.  doi:10.1111/gbi.12244. ISSN 1472-4677. (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
19. Retallack, G. J.. (2008-12-01). «Cambrian paleosols and landscapes of South Australia» Australian Journal of Earth Sciences 55 (8): 1083–1106.  doi:10.1080/08120090802266568. ISSN 0812-0099. (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
20. (Ingelesez) Oregon, University of. «Greening of the Earth pushed way back in time» phys.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-22).
21. «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
22. The ecology of the Cambrian radiation. Columbia University Press 2001 ISBN 0231106122. PMC 44869047..
23. «Avalon leherketa, Kanbriarraurreko animalia-eztanda - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
24. Valentine, J. W.; Jablonski, D.; Erwin, D. H.. (1999-2). «Fossils, molecules and embryos: new perspectives on the Cambrian explosion» Development (Cambridge, England) 126 (5): 851–859. ISSN 0950-1991. PMID 9927587. (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
25. (Ingelesez) Budd, Graham. (2013-09-01). «At the Origin of Animals: The Revolutionary Cambrian Fossil Record» Current Genomics 14 (6): 344–354.  doi:10.2174/13892029113149990011. ISSN 1389-2029. PMID 24396267. PMC PMC3861885. (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
26. (Ingelesez) Erwin, Douglas H.; Laflamme, Marc; Tweedt, Sarah M.; Sperling, Erik A.; Pisani, Davide; Peterson, Kevin J.. (2011-11-25). «The Cambrian Conundrum: Early Divergence and Later Ecological Success in the Early History of Animals» Science 334 (6059): 1091–1097.  doi:10.1126/science.1206375. ISSN 0036-8075. PMID 22116879. (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
27. (Ingelesez) Kouchinsky, Artem; Bengtson, Stefan; Runnegar, Bruce; Skovsted, Christian; Steiner, Michael; Vendrasco, Michael. (2012/03). «Chronology of early Cambrian biomineralization» Geological Magazine 149 (2): 221–251.  doi:10.1017/S0016756811000720. ISSN 1469-5081. (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
28. (Ingelesez) Maloof, A. C.; Porter, S. M.; Moore, J. L.; Dudas, F. O.; Bowring, S. A.; Higgins, J. A.; Fike, D. A.; Eddy, M. P.. (2010-10-27). «The earliest Cambrian record of animals and ocean geochemical change» Geological Society of America Bulletin 122 (11-12): 1731–1774.  doi:10.1130/b30346.1. ISSN 0016-7606. (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
29. (Ingelesez) «New Timeline for Appearances of Skeletal Animals in Fossil Record Developed by UCSB Researchers» The UCSB Current (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
30. (Ingelesez) BAMBACH, RICHARD K.; BUSH, ANDREW M.; ERWIN, DOUGLAS H.. (2007-01). «AUTECOLOGY AND THE FILLING OF ECOSPACE: KEY METAZOAN RADIATIONS» Palaeontology 50 (1): 1–22.  doi:10.1111/j.1475-4983.2006.00611.x. ISSN 0031-0239. (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
31. Budd, G. E.; Jensen, S.. (2000-5). «A critical reappraisal of the fossil record of the bilaterian phyla» Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society 75 (2): 253–295. ISSN 1464-7931. PMID 10881389. (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
32. (Ingelesez) Budd, Graham E.. (2003-02-01). «The Cambrian Fossil Record and the Origin of the Phyla» Integrative and Comparative Biology 43 (1): 157–165.  doi:10.1093/icb/43.1.157. ISSN 1540-7063. (Noiz kontsultatua: 2018-06-04).
33. «Cambrian Period | Natural History Museum» natmus.humboldt.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
34. (Ingelesez) Ward, Peter. (0001-11-30). Out of Thin Air: Dinosaurs, Birds, and Earth's Ancient Atmosphere.  doi:10.17226/11630. ISBN 978-0-309-66612-1. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
35. «As The Worms Churn / Science News» web.archive.org 2009-10-25 (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
36. (Ingelesez) Taylor, Paul D.; Berning, Björn; Wilson, Mark A.. (2013-11). «Reinterpretation of the Cambrian ‘bryozoan’ Pywackia as an octocoral» Journal of Paleontology 87 (6): 984–990.  doi:10.1666/13-029. ISSN 0022-3360. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
37. (Ingelesez) Budd, Graham E.; Jensen, Sören. (2007-01-11). «A critical reappraisal of the fossil record of the bilaterian phyla» Biological Reviews 75 (2): 253–295.  doi:10.1111/j.1469-185X.1999.tb00046.x. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
38. «Wayback Machine» web.archive.org 2018-10-09 (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
39. (Ingelesez)

    1. author.fullName}. «Oxygen crash led to Cambrian mass extinction» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
40. (Ingelesez) Collette, Joseph H.; Hagadorn, James W.. (2010-07). «Three-dimensionally preserved arthropods from Cambrian Lagerstätten of Quebec and Wisconsin» Journal of Paleontology 84 (4): 646–667.  doi:10.1666/09-075.1. ISSN 0022-3360. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
41. (Ingelesez) Collette, Joseph H.; Gass, Kenneth C.; Hagadorn, James W.. (2012-05). «Protichnites eremita unshelled? Experimental model-based neoichnology and new evidence for a euthycarcinoid affinity for this ichnospecies» Journal of Paleontology 86 (3): 442–454.  doi:10.1666/11-056.1. ISSN 0022-3360. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
42. (Ingelesez) Getty, Patrick Ryan; Hagadorn, James Whitey. (2008-11). «Reinterpretation of Climactichnites Logan 1860 to include subsurface burrows, and erection of Musculopodus for resting traces of the trailmaker» Journal of Paleontology 82 (6): 1161–1172.  doi:10.1666/08-004.1. ISSN 0022-3360. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
43. Yochelson, Ellis L.; Fedonkin, M. A.. (1993). Paleobiology of Climactichnites : an enigmatic Late Cambrian fossil. Smithsonian Institution Press (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).
44. (Ingelesez) Munnecke, Axel; Calner, Mikael; Harper, David A. T.; Servais, Thomas. (2010-10-15). «Ordovician and Silurian sea–water chemistry, sea level, and climate: A synopsis» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 296 (3): 389–413.  doi:10.1016/j.palaeo.2010.08.001. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2022-10-23).

Kanpo estekak

• Datuak: Q79064
• Multimedia: Cambrian / Q79064