Goi Erdi Aroa —Erdi Aro Goiztiarra izenaz ere ezaguna[1]— Europako historian historialariek gutxi gorabehera 500tik 1000 arteko garaiari ematen dieten izena da, oro har. Ohartu behar da aditu guztiak ez datozela bat, hasierako data jartzerakoan batik bat. Izan ere, nahiz eta hastapeneko mugarria eskuarki Erromatar Inperioaren erorketa den, hainbat historialariren arabera, Antzinaroa III. mendeko krisialdiarekin amaitu zen. Beste batzuen ustez, berriz, Erdi Aroa eta, hortaz, Goi Erdi Aroa, VII. edo VIII. mendeeak arte ez zen hasi.
| Erdi Aroko Garaiak |
Edonola ere, Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbeherarekin estatu indartsu eta zentralizatua desagertu zen Mendebaldeko Europan. Rhin eta Danubio mugez haratatik zetozen herriek estatu berriak osatu zituzten, iraupen desberdinak izan zituztenak. Izan ere, erresuma batzuek besteak gailentzean desagerrarazten zituzten. Hala gertatu zen, esaterako, frankoek burgundiarrak garaintzean edo bisigodoek suebiarrak azpiratzean. Indartu jarraitzen zuen Bizantziar Inperioak, Ekialdeko Erromatar Inperioak alegia, beste erresuma batzuk, vandaloena eta ostrogodoena, menderatu zituzten, aurreko Erromatar Inperioaren hedadura lortu nahian.
Hortik gutxira, garaiko erresumek beste arrisku bat izan zuten: migrazio bigarren olatu bat. Iparraldetik bikingoek erasotu zuten Atlantikoko kostaldea (Mediterraneora ere iritsi ziren); hungariarrak Erdi Europan kokatuta, zonalde hori arpilatu zuten; eslaviarrek Bizantziarren mendean zegoen Balkanetako penintsulako iparraldea okupatu zuten; hegoaldetik arabiarrek Iberiar penintsula inbaditu zuten.
Mendebaldeko erresumen artean, arrakastatsuena frankoena izan zen. Batik bat Pepin Laburra eta Karlos Handia seme eta ondorengoari esker, agintea beste askoren gainean ezarri zuten, eta, 800eko abenduaren 24an, enperadore izendatu zuen Aita Santuak Karlos, Erromatar Inperioaren nagusitasun galdua berreskuratu nahi zuten ikurra.
Sakontzeko, irakurri: «Migrazioen Garaia»
Lehendabiziko fasea
Germaniarren migrazioak aspaldikoak ziren, godoak Itsaso Beltzara III. mendean ere iritsi baitziren. Hala ere, hunoen etorrerak (372-375) egoera aldatu zuen. Izan ere, hunoen gerrarako ahalmenaren aurrean, godoek ekialdera mugitu behar izan zuten, erromatarren lurraldera hain zuzen ere (376). Godoek Adrianopolisko batailan erromatar armada garaitu zuten 378an. Hortik aurrera, germaniarrak erromatarren buruhauste nagusia bilakatu ziren.
Hunoen presiopean ere, beste herri germaniarrak Inperioan sartu ziren. Vandaloak, suebiarrak eta alanarrak Rhin zeharkatu zuten 406ko neguan, Mainztik hurbil. Burgundiarrek eta alamanarrek laster jarraitu zieten.
Vandaloek, suebiarrek eta alanarrek, Galia zeharkatuta, Iberiar penintsulan sartu ziren 409an. Suebiarrak ipar-mendebaldean kokatu ziren, baina beste biak, 429an Afrikara igaro eta, Inperioko probintzia horiek azpiratu zituzten Genserikoren agindupean.
Bisigodoak 418an finkatu ziren Tolosaren inguruan itun (foedus) baten bidez. Burgundiarrek Lyon hartuta (457), Rodano eta Saonaren arroetan hedatu ziren hurrengo hurteetan. Frankoek Klovis zuten buru nagusia (481-511). Honen zuzendaritzapean, kristau bihurtzeaz gain, Galiako iparraldean gotortzetik bisigodoak garaitzera (506) eta hegoaldera mugiaraztera iritsi ziren.
Angloak, jutuak eta saxoiak Britainia Handira migratzen ziren, 442tik erromatar armadarik gabe. Hainbat britainiarrek kontinentera jo zuten, beste Bretainia bat sortuz. Teodoriko buru zuten ostrogodoek Italia okupatu zuten. Alamaniarrak, bavariarrak, turingiarrak eta saxoiak Rhin aldera finkatu ziren.
Bigarren fasea
Nolanahi ere, hauek ez ziren Goi Erdi Aroan Mendebaldeko Europak jaso zituen inbasio bakarrak. Bikingoak Europa osoan zehar VIII. mendez geroztik. Norvegiarrak Ozeano Atlantikoan mugitu ziren batik bat. Britainia Handia eta Irlanda arpilatu zituzten nagusiki, baina Frantzia eta Iberiar penintsula ere (Gartzia Iñigez Iruñeko buruzagia bahitu zuten). Islandiara (860) eta Groenlandiara era iritsi ziren. Daniarrek Mantxako Kanalean arpilatu zuten gehienbat. Ingalaterrako koroa lortu zuten Knut Handiarenkin, eta Frantzian, 911n, Normandian finkatu ziren. Suediarrak ekialdean mugitu ziren, Itsaso Baltikotik Beltzaraino. Salerosketarako kokaguneak finkatu ziren Errusiako estepetetan, eta Konstantinoplako merkataritzan parte-hartze handia izan zuten.
Beste aldetik, Erdialdeko Asiatik ere hainbat herri iritsi zen Europaraino. Balkanetara, bulgariarrak etorri ziren. Zonalde horretan, aurreko mendeetan emeki-emeki zabaldu ziren eslaboak botere-hutsuneaz probestuta. Hungariarrak Erdialdeko Europara IX. mendearen amaieran iritsi ziren. Hortik, ingurunea arpilatu zuten harik eta Oton I.ak 955ean garaitu zituen.
Sakontzeko, irakurri: «Musulmanen konkistak»
Muhammad profetaren heriotzaren ostean, islamaren buru edo kalifa Abu Bakr (632-634) bihurtu zen. Haren zuzendaritzapean Arabiar Penintsularen erdialdea musulmanen menpean geratu zen. Umar I.a bigarren kalifarekin (634-644), "fededunen burua" (amīr al-mu 'minīn) titulua hartuta, Siria, Jordania, Palestina eta Irak bereganatu zituzten islamdarrek 630eko urteetan. Egipto Utman hirugarren kalifak konkistatu zuen 645ean Bizantziar Inperiotik. Ali ondorengoarekin batera, lehendabiziko lau kalifa hauek islam garbiaren urrezko aroan gobernatu zuten buruak dira musulmanen ikuspuntutik.
Ali Muhammaden suhiaren agintaldia Utmanen heriotzaren gaineko zalantzekin hasi zen. Hori zela eta, borroka eta Lehen Gerra Zibil Islamdarra piztu ziren, Muawiya Siriako gobernadoreak bultzatuta. Kufa hirian otoitzen ari zela Ali hil zutenean, Muawiya I.ak boterea bereganatu zuen Omeiatar leinua sortuz eta hiriburua Damaskon ezarriz. Aliren jarraitzaileak, azkenean, xii bilakatu ziren. Omeiarren erpina Abd al-Malik (685-705) kalifaren agintaldiarekin etorri zen. Izan ere, Erdialdeko Asia eta Iparraldeko Afrika azpiratzeaz gain, estatua arabiartu zuen, greziarren eta persiarren ordez, funtzionario arabiarrak jarri baitzituen.
Iberiar penintsularen konkista 711n hasi zen, Guadaleteko batailan bisigodoak garaitzean. Hurrengo zortzi urteetan penintsula osoa bereganatu zuten, gehienetan tokian tokiko nobleziarekin izandako bake itunen bidez. Euskal Herrira ere iritsi ziren, Iruñean Gazteluko Plazako azken indusketek erakutsi duten moduan. Iparralderago ere joan ziren, harik eta Toursko guduan Karlos Martel frankoen buruzagiak garaitu zituen arte (732).
Konstantinopla bera ere hartzen saiatu ziren (717). Porrot egindakoan, Omeiarren ospeak behera egin zuen. Azkenean, 750ean, Abasidar leinuak Omeiarrak boteretik kendu zituen, hiriburua Bagdadera mugituz. Ia-ia omeiarren klan osoa erail zuten, baina printze bat, Abd al-Rahman I.a, bizirik Iberiar penintsulara heldu ahal izan zen. Hor, Kordobako Emirerria sortu zuen (756), abasidarren inperiotik at. Musulmanen estatu batua bereizteko lehendabiziko pausua izan zen hori, IX. mendean zehar desegin baitzen.
Mendebaldeko Erromatar Inperioaren desagerpenaren ondoren sortu ziren erresumen artea, frankoena boteretsuena izan zen. Hala ere, VI. eta, batez ere, VII. mendeetan barne borroka andana gertatu ziren erresuma horren eratorritako Neustria eta Austrasia izeneko erresumen artean. Azkenean, merovingiar errege horien boterea oso ahulduta suertatu zen, haien menpe teorikoko seneskalen mesederako. Seneskal horietako bat Karlos Martel izan zen, musulmanak Toursko batailan garaitu zituena (732). Honen semeak, Pepin Laburrak, boterea de jure hartu zuen azkenean 752an, zilegizko erregea, Txilderiko III.a, kanporatuta.
Nolanahi ere, karolingiarren errege nabarmenena Pepinen semea izan zen, Karlos Handia edo Karlomagno zeritzona. Boterea 768an hartuta, laster konkista-kanpainari ekin zion: Iparraldeko Italia (774), Iberiar penintsulako iparraldea —Bartzelona 800ean konkistatu zuen, baina Orreagako guduan (778) galtzaile atera ziren frankoak—, zein saxoien, bavariarren, avararren eta eslaviarren aurkakoak. Hori zela eta, Karlos Handiaren mendean lurralde itzela geratu zen, erromatar garaietatik ezagutzen ez zen bezalakoa. Honela, 800ko gabonean, Aita Santuak Karlos Handia enperadore izendatu zuen, hain handia ikusten zen bere boterea. Lurralde eskerga horretan justizia-sistema berria, eliza-erreforma (liturgia bakarra izan zezan) eta kultura-suspertzea bultzatu zituen Karlos Handiak. Izan ere Karolingiar Pizkundeaz hitz egiten da garai honetako kulturaz mintzatzerakoan.
Karlos Handiak ondorengo bakarra izan zuen, Ludoviko Pio. Honen heriotzean, halere, bere semeek borrokatzeari ekin zioten boterea bereganatu nahian. Azkenean Inperioa bereizi behar izan zen hiru semeen artean Verdungo Itunari esker (843). Lotario I.ak, zaharrenak, enperadore titulua, Italia (zonalde honek enperadore-titulua eramateko legitimazioa ematen baitzuen), frankoen erresumaren muina, Aachenen ingurua (Rhinen ahoa) eta bi hauek lotzen zituen zonaldea, hau da, inperioaren erdialdea. Ludwig Germaniarrak Ekialdeko Frantzia jaso zuen eta Karlos Burusoilak Mendebaldekoa. Hurrengo urteetan, erresuma horiek areago banandu ziren, harik eta, 887an, enperadore-titulua desagertu zen arte, ez baitzegoen ohore hori eramatea merezi zuen inor. Urte horietan mehatxu ugari pairatu behar izan zituzten Mendebaldeko Europan, bikingoen zein Erdialdeko Asiatik etorritako herrien (hungariarrak esaterako) eskuetatik. Arrisku horiek X. mendean desagertuta edo gaindituta, 955ean enperadore titulua berreskuratu zen, baina horko horretan soilik Ekialdeko Frantziari, Germaniako Erromatar Inperio Sainduari hain zuzen ere, zegokion.
Sakontzeko, irakurri: «Bizantziar Inperio»
Erromatarren ondorengotzak ekialdean jarraitu zuen, Konstantinopla hiriburu zuen Bizantziar Inperioan hain zuzen ere. Ekialdeko merkataritza-bideak kontrolpean, inperio aberatsa zen. Gainera, armada boteretsuagoa eta diplomazia garatuagoa edukita, barbaroen migrazioei eutsi ahal izan zien.
Mendebaldean galdutakoa ere berreskuratzen saiatu ziren Justiniano I.aren agintaldian (527-565). Izan ere, Italian, Iparraldeko Afrikan eta Iberiar penintsulako hegoaldean ere bere agindua zabaltzea lortu zuten. Horretaz gain, Justinianok erromatar legea kode batean idatzi zuen, (zeinek Europako hainbat tokitan XIX. mendera arte ere iraun zuen), eta garaiko eraikinik teknikoki garatuena eta handiena, Hagia Sofia, altxatu zuen.
Justinianoren ondorengo batzuek, Mauriziok eta Herakliok avararren, bulgariarren eta eslaviarren inbasioei eutsi behar izan zieten. Konstantinoplak, garaiko Europako hiririk handienak, persiarren eta avararren setioa pairatu behar izan zuen 626an. Persiarren arriskua gainditu zuen Herakliok, haien hiriburua hartuta eta haien monarka erailda. Nolanahi ere, Heraklio oraindik ere bizirik zegoen arabiarren izugarrizko hedapena ikusteko. Ehun urte baino epe laburragoan, Siria, Palestina, Egipto eta Iparraldeko Afrika bereganatu zituzten erraztasun txundigarriaz. Izan ere, erlijioaren aldetik zegoen batasun ezak (heresia andana sortu ziren, monofisismoa eta nestorianismoa nabarmenak izanik) erraztu zuen musulman bihurtzeko prozesua.
Inperioa oso ahulduta suertatu zen, nahiz eta Heraklioren ondorengoek Konstantinopla salbon utzi zuten bi arabiar setioetatik (674-677 eta 717). VIII. eta IX. mendeetan inperioa Ikonoklasiaren Auziak suntsitu zuen, gorteko alderdien ezberdinen arteko borrokek areagotuta. Bulgariarrak eta eslaviarrak gatazka horietaz probestu ziren Iliria, Trazia eta Grezia bera inbaditzeko.
Mehatxu hauei aurre egiteko, administrazio-sistema berria abian jarri zen. Tokian tokiko administrazio zibila zein militarra jeneral baten esku utzi ziren. Dena den, mazedoniar leinuaren eskutik (867) baino ez ziren arazo horiek gainditu, beste urrezko aro bati hasiera emanez. Nizeforo Fokas gisako jeneral arrakastatsuei esker mugak hedatu ziren, eta Leon VI.a eta Konstantino VII.a gisako enperadoreekin kultura loratu zen berriro Konstantinoplan.
Enperadore hauek, berriz, ez zeukaten Mendebaldean gertatzen zenaren gainean interes handirik, nahiz eta Karlos Handiaren koroazio inperialaren aurrean (800) protestak zabaldu zituzten. Nolanahi ere, frankoen hedapenen ondorioz, eslaviarrek hegoaldera jo zuten. Izan ere, VII. mendean, Danubioaren hegoaldera eta Dnieperren ekialdera mugitu ziren.
- 330an Konstantino enperadoreak Konstantinopolis fundatu zuen.
- 378 Bisigodoek Adrianopolisko batailan lehen aldiz erromatar armada garaitu zuten.
- 395 Erromatar Inperioa betiko erdibiturik geratu zen.
- 406 Hainbat germaniar tribuk Rhin ibaia zeharkatu zuten.
- 410 Bisigodoek Erroma arpilatu zuten.
- 451 Erromatarrek eta bere aldeko germaniarrek Atila eta hunoak garaitu zituzten Chalonsgo batailan.
- 476 Mendebaldeko azken enperadorea, Romulo Agustulo, boteretik kendu zuen Odoakro buruzagi germaniarrak.
- 496 Tolbiaceko batailaren ondorioz, Klovis eta frankoak kristau bihurtu ziren.
- 507 Klovisek bisigodoak gailendu zituen Vouilléko batailan.
- 527an Justinianus I. erregeak hasi zuen agintaldia, Erromako ekialdeko inperioko buruzagi gorena izan zena.
- 547 Benedikto Nursiakoa hil zen.
- 570 Muhammad jaio zen.
- 590-604 Gregorio I.a Aita Santuaren agintaldia.
- 597 San Kolunba hil zen.
- 615 San Kolunbano hil zen.
- 632 Muhammad hil zen.
- 636 Sevillako San Isidoro hil zen.
- 681 Bulgariako Lehen Inperioa ezarri zen.
- 711 Guadaleteko guduaren ondorioz musulmanek Iberiar penintsularen bereganatzeari ekin zioten (718rako amaituta).
- 730 Ikonoklasiaren auzia hasi zen Bizantziar Inperioan.
- 732 Karlos Martelek musulmanak Toursko guduan garaitu zituen.
- 735 Beda hil zen.
- 751 Pepin Laburrak frankoen erregetza eskuratu zuen.
- 754 San Bonifazio hil zen.
- 768 Karlos Handia frankoen errege bihurtu zen.
- 778 Orreagako gudua.
- 793 Bikingoen lehendabiziko erasoa burutu zen.
- 800 Karlomagno "Erromatarren enperadore" izendatu zuten Erroman.
- 843 Verdungo Itunean Karolingiar Inperioa banandu zen.
- 859 Gartzia I.a Iruñeko erregea atzeman zuten bikingoek.
- 871-899 Ingalaterran Alfred Handiaren agintaldia.
- 872-930 Norvegiako Harald I.aren agintaldia.
- 905 Antso I.a Iruñeko errege bihurtu zen.
- 909 Cluny fundatu zen.
- 911 Normandiarrak (egungo Normandian) finkatu ziren.
- 955 Hungariarrak Lechfeldeko batailan garaiturik atera ziren.
- 962 Germaniako Erromatar Inperio Saindua sortu zen.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
