From Wikipedia, the free encyclopedia
Jordania[1] (arabieraz: الأردن al-Urdun), ofizialki Jordaniako Haxemi Erresuma[1] (arabieraz: المملكة الأردنية الهاشمية al-Mamlakah al-Urdunīyah al-Hāshimīyah), Ekialde Hurbileko estatu burujabea da. Iparraldean Siria du, ekialdean, Irak eta Saudi Arabia, hegoaldean, Saudi Arabia eta Itsaso Gorria, eta mendebaldean Israel eta Palestina. 88.794 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2020an 10,8 milioi biztanle zituen.[2] Hiriburua Amman da.
| Jordaniako Haxemi Erresuma المملكة الأردنية الهاشمية | |||
|---|---|---|---|
Ereserkia: The Royal Anthem of Jordan (en)  | |||
| Goiburua: الله، الوطن، المل Allah Al-Watan Al-Malek ("Jainkoa, Aberria, Erregea") | |||
| |||
.svg)  | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Amman | ||
| Azalera | 89.341 km² | ||
| Punturik altuena | Jabal Umm ad Dami (1.854 m) | ||
| Punturik sakonena | Itsaso Hila (−428 m) | ||
| Kontinentea | Asia | ||
| Mugakideak | Israel, Saudi Arabia, Siria, Irak, Zisjordania eta Palestina | ||
| Administrazioa | |||
| Jordaniako erregea | Abdullah II.a Jordaniakoa | ||
| Legebiltzarra | Parliament of Jordan (en) | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 10.428.241 | ||
| Dentsitatea | Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km² | ||
| Hizkuntza ofizialak | ikusi
| ||
| Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
| Ezkontzeko adina | genero guztiak: 18 | ||
| Emankortasun-tasa | 3,422 (2014) | ||
| Eskolaratu gabeko umeak | 261.842 (2013) | ||
| Bizi-itxaropena | 74,329 (2016) | ||
| Giniren koefizientea | 33,7 (2010) | ||
| Giza garapen indizea | 0,72 (2021) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 40.068.308.516,275 $ (2017) | ||
| BPG per capita | 4.129 $ (2017) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 88.997.520.549 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPG per capita EAPn | 9.172,777 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPGaren hazkuntza erreala | 2,1 % (2016) | ||
| Erreserbak | 15.543.454.084 $ (2016) | ||
| Inflazioa | 0,8 % (2016) | ||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1946 | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +962 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | JO | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | JOR | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 230 V. 50 Hz.NEMA 5-15 (en) , europar loki, AC power plugs and sockets: British and related types (en) , Schuko, BS 1363 (en) eta SEV 1011 (en) | ||
| Internet domeinua | .jo eta .الاردن (mul) | ||
Jordania Ekialde Hurbilean dago, ipar latitudeko 29° eta 34° artean, eta ekialdeko longitudeko 34° eta 40° artean. Muga hauek ditu: iparraldean, Siria; ekialdean, Irak eta Saudi Arabia; hegoaldean, Saudi Arabia eta Itsaso Gorria (Aqabako golkoa); eta mendebaldean, Israel eta Palestina (Zisjordania).
Hiru eskualde nagusi bereizten dira Jordanian:
Jordain Trail ibilbideak berrogei egun oinez egiten den basamortutik mendirainoko ibilaldia da, hegoaldetik abiatuta, Itsaso Gorritik. 650 kilometroko ibilbidea da, Wadi Rum basamortuko mendietan hasi, planetako puntu baxueneraino jaitsi eta Jordania iparralde jori eta menditsurantz jarraitzen duena. 52 herri eta hiri baino gehiagotik igaroz. Zortzi etapa ditu, Um Qais-etik Aqaba-raino.[3]
Saudi Arabia, Irak, Siria, Palestina, Israel eta Egiptok inguratuta, Jordaniaren mugak afrikar mosaikoa margotu zuen artista berak margotu zituela dirudi. Hainbat etnia mutilatu zituzten muga zorroztu horiek; esaterako, beduinoen etnia, nahiz eta horiek lerro zatitzaile bihozgabe horiei jaramon handirik egin gabe jarraitzen duten, ezta urruneko hiriburuari ere.[3]
Klima idorra da, oro har; basamortukoa, guztiz lehorra, ekialdean eta mediterraneoa mendebaldean. 400 mm euri jasotzen dira Jordan ibaiaren haranean neguko hiletan. Apiriletik urrira ez du ia euririk egiten.
Ilgora Emankorraren eta Arabiako basamortuaren artean kokatua, zibilizazio ugari izan dira egungo Israel, Palestina eta Jordaniako lurraldeetan. K.a. XIII. mendearen aldera egituratu ziren eskualdeko lehenbiziko estatuak (Ammon, Moab, Edom). K.a. XI. mendearen amaieran, David eta Salomonen errege juduen garaian, Israelgo Erresumak hartu zituen gaur egungo Jordaniako ekialdeko lurraldeak. Asiriarrak, babiloniarrak, persiarrak eta seleukotarrak (K.a. 300) nagusitu ziren ondoren. K.a. II. mendean, arabiar nabateoek sortu zuten erresuma bat Jordaniako hego-ekialdean, eta erromatarrek hartu zuten lurraldea K.a. I. mendean.
VII. mendean nagusitu ziren arabiarrak, eta Damaskoko omeiatarren eta Bagdadeko abbastarren mende egon zen ondoko mendeetan zehar. 1099. urtean, gurutzatu kristauek Jerusalem hiria konkistatu eta kristau erresuma berri bat zabaldu zuten Jordan ibaiaren haran osoan: (Jerusalemgo Erresuma Latindarra. XVI. mendean, otomandarraren esku geratu zen.
1920an, Britainiar Inperioaren mendean geratu ziren Jordania (orduko Transjordania, Jordan ibaiaren ekialdea) eta Palestina. Abdullah ibn Hussein ezarri zuten emir edo buruzagi militar gisa. 1927an onartu zitzaion independentzia Jordaniako estatuari, baina bertan iraun zuten britainiarrek agintari 1948 arte.
1950ean, Israelen eta arabiar-palestinarren arteko gerraren ondoren (1948-1949, Israelgo estatu juduaren sorrera), Jordan ibaiaren eskuinaldeko lurraldeak (Zisjordania) eskuratu zituen Jordaniak. 1967ko ekainean, Sei Eguneko Gerraren ostean, Israelgo Armadaren esku geratu ziren lurralde haiek. 1970-1971 urteetan, istilu larriak izan ziren jordaniar gudarostearen eta palestinar gerrillaren artean, eta Jordaniatik egotzi zituzten oste armatu palestinarrak. Hala ere, Israelen aurkako politika eraman zuen Jordaniako gobernuak, Camp Davideko hitzarmenaren aurka; arazoak ekarri dizkio joera horrek, Estatu Batuen eta Mendebaldeko estatuen aldeko gobernua baita.
1988an, Israelek hartutako lurraldeekiko lotura eta eskubide guztiak hautsi zituen Jordaniako gobernuak; Palestinako estatua aldarrikatu zuen orduan Palestinaren Askapenerako Erakundeak, lurralde okupatuetan oinarritua: Jordan ibaiaren mendebaldeko lurraldeak eta Gazako zerrenda. Golkoko Gerran, 1990eko abuztuan Irakeko armada Kuwaiten sartu zenean, Hussein I.a Jordaniakoak ez zuen inbasio hori gaitzetsi, bere herriko iritzi nagusiari jarraiki. Iraken aldeko gisa agertu izanak Estatu Batuekiko, Kuwaitekiko eta Saudi Arabiarekiko harremanak zaildu zituen. Ondorioak latzak izan ziren: Iraki ezarritako zigor-neurriek Jordania bete-betean ukitu zuten (Jordaniaren esportazioak Iraki lotuak daude neurri handi batean): laguntza (petrolioa eta finantza-laguntzak) ukatu zioten petrolioa duten arabiar herriek, eta lanik gabe utzi zituzten herri horietan ari ziren jordaniar-palestinar langileak.
Israelekiko harremanei dagokienez, 1991n bake-elkarrizketak hasi zirenean, Jordaniak parte hartu zuen, jordaniar-palestinar batzorde batean; dena dela, 1994an bake-hitzarmena sinatu zuen Jordaniak Israelekin, eta 46 urteko gerraren ondoren bien arteko harremanak finkatu ziren berriro: hitzarmen hari esker, bi herrialdeen arteko elkarlana bideratu ahal izango zen, eta benetako bakea sinatzeko aukera sortu zen. 1999an, Hussein errege eta estatuburua hil zelarik, haren seme eta ondorengoak, Abdullah printzeak, hartu zuen kargua, Husseinek bere anaia Hassan baztertu eta semea izendatu baitzuen erregegai.
Abdullah erregeak arazo larriei aurre egin behar die bere agintaldian: Palestina eta Israelen arteko gatazka amaigabea, 2003ko Irakeko Gerra eta, barne-politikari dagokionez, krisi ekonomiko larria eta demokrazia zabaltzeko eskaerak.
2019an eremu batzuk (Al Baqura eta Al Ghamr) berreskuratu zituen, 25 urte lehenago galdu zituenak.[4]
Jordaniako gobernu era monarkia da; errege-kargua oinordetzaz jasotzen da, erregeak lehen ministroa aukeratzen du eta hark, gobernua. Erregea estatuburua da eta haren esku dago aginpide betearazlea eta legegilearen parte bat. Parlamentuak bi ganbera ditu: Senatua (arabieraz: الأعيان الأردني, Majlis al-Ayan; 65 kide) eta Ordezkarien Ganbera (arabieraz: مجلس النواب, Majlis al-Nuwaab; 130 kide). Erregeak Senatuko 65 ordezkariak aukeratzen ditu. Ordezkarien Ganberakoak, berriz, hauteskunde bidez hautatzen dira, lau urtetik behin; 15 aulki emakumeei dagozkie eta beste 12, kristau, txetxen eta zirkasiarrentzat. Konstituzioa 1952koa da, baina zenbait erreforma izan ditu harrezkero, azkena 2016an.[5]
Jordania muhafazah (arabieraz: مُحَافَظَة, muhafazah) izeneko 12 probintziatan banaturik dago, bakoitza erregeak izendatutako gobernadore batek gobernaturik. Aldi berean, gobernoratoak liwa (arabieraz: لواء) izeneko barrutietan azpibanaturik daude.
| Mapa | Izena | Hiriburua | Eremua[2] (km2) | Biztanleria (2020)[2] | |
|---|---|---|---|---|---|
 |
Iparraldeko eskualdea | ||||
| 1 | Irbid | Irbid | 1.572 | 2.003.800 | |
| 2 | Ajlun | Ajlun | 420 | 199.400 | |
| 3 | Jerax | Jerax | 410 | 268.300 | |
| 4 | Mafraq | Mafraq | 26.551 | 622.500 | |
| Erdialdeko eskualdea | |||||
| 5 | Balqa | Al-Salt | 1.120 | 556.600 | |
| 6 | Amman | Amman | 7.579 | 4.536.500 | |
| 7 | Zarqa | Zarqa | 4.761 | 1.545.100 | |
| 8 | Madaba | Madaba | 940 | 214.100 | |
| Hegoaldeko eskualdea | |||||
| 9 | Karak | Karak | 3.495 | 358.400 | |
| 10 | Tafila | Tafila | 2.209 | 109.000 | |
| 11 | Maan | Maan | 32.832 | 179.300 | |
| 12 | Aqaba | Aqaba | 6.905 | 213.000 | |
Jordaniak 10.806.000 biztanle zituen 2020an,[2] adinari dagokionez, honela banaturik: 0-14 urte bitartekoak, % 33; 15-24 urte bitartekoak, % 19,8; 25-54 urte bitartekoak, % 38,4; 55-64 urte bitartekoak, % 5,1; eta 65 urtetik gorakoak, % 3,7. Bizi itxaropena 75,8 urtekoa da: 74,2 urtekoa gizonezkoena eta 77,4 urtekoa emakumezkoena (2021eko zenbatespenak). Biztanleen % 92 hirietan bizi dira.[5]
Biztanle gehienak arabiarrak dira: % 69,3 jordaniarrak, % 13,3 siriarrak, % 6,7 palestinarrak, % 6,7 egiptoarrak, % 1,4 irakiarrak (2015eko zenbatespena);[5] zirkasiarrak eta armeniarrak ere daude.
Jordaniako jatorrizko biztanleak beduinoak dira, 20 leinutan banaturik, eta asko nomadak dira. Gerren eraginez, ehunka mila iheslari hartu ditu, palestinarrak nagusiki; izan ere, azken 40 urteetan zenbait olde jaso izan ditu, adibidez 1948ko Arabiar-israeldar Gerraren, 1967ko Sei Eguneko Gerraren eta 1990eko Golkoko Gerraren ondoren.
Arabiera hizkuntza ofiziala da eta gehien erabiltzen dena.
Jordaniarren % 97,1 musulman sunitak dira, eta % 2,1 kristauak (2020ko zenbatespena).[5]
Jordania arabiar herrialde txiki bat da, baliabide urrikoa; ez du ur eta gas aski eta petrolioa eta ikatza ereoso urriak dira, halaber. Industria ez da oso aurreratua, eta lurrak nekazaritzarako idorregiak dira; langile askok dihardu, bestalde, zerbitzuen alorrean (barne produktu gordinaren % 66,6 2017an).[5] Nekazaritzan, laboreak, olibondoak, barazkiak eta abar lantzen dira, baina ez da oso jarduera oparoa. Abeltzaintzak garrantzi handiagoa du, batez ere ardi- eta ahuntz-aziendak. Meatzaritzari dagokionez, fosfatoa azpimarratzekoa da, esportaziorako gai nagusia eta ekonomian berebiziko garrantzia duena. Industrian, elikagai-industria, ehungintza, tabakogintza eta petrolio-finketa jarduera aipagarrienak dira.
Herrialdea ez da bere beharrak asetzeko lain, eta arabiar herrialdeen laguntza jaso behar izan zuen 1970-1980 bitartean, petrolioa duten herrialde arabiarrena hain zuzen (Saudi Arabia eta Kuwait). Barne produktu gordina % 10 igo zen laguntza hari esker, baina laguntza hori jasotzeari utzi zionean, ekonomia-hazkundeak nabarmen egin zuen behera, batez ere Golkoko Gerraren eraginez. Oso egoera zaila bizi izan zuen, ez baitzuen Kuwaiten laguntza galdu nahi baina, aldi berean, ez zuen Iraken kontra agertu nahi, harekin baitzituen merkataritza-harreman nagusiak. Hain zuzen ere, 1990ean Irakeko gudarosteak Kuwait hartu zuelarik, Iraken kontrako enbargoa ezarri zen, eta Jordaniak galera handiak izan zituen Irakekiko merkataritza eten behar izanaren eraginez. Orduan jaso zituen iheslari-saldo handienak ere, eta horrek gorabehera ekonomiko larriak sortu zituen. Egun, kanpo-zorra, pobrezia eta langabezia (2019ko ofiziala % 19 zen baina benetakoa % 30 ingurukoa), arazo larriak dira.
Arabiar kultura nagusi da. Ahozko literaturak garrantzia du oraindik. Mustafa Wahbah at-Tal, XX. mendeko arabiar poeta onenetakoa, jordaniarra da. Ibrahim Abu Naab, Fawda Tuqan eta Samira Azzan Bigarren Mundu Gerraren ondoko idazlerik ospetsuenak dira.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
