Garralda
Nafarroa Garaiko udalerria From Wikipedia, the free encyclopedia
Garralda[4][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 57,7 kilometrora. Altuera 655 eta 1340 metro artekoa da, eta 21,24 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 186 biztanle zituen.
| Garralda | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Mendizubia auzoa eta Zelaia mendia | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Pirinioak | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Mankomunitatea | Bidausi | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Garralda | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Gurutz Gorraiz Armendariz (independente) | ||||||||||
| Posta kodea | 31693 | ||||||||||
| INE kodea | 31115 | ||||||||||
| Herritarra | garraldar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°57′34″N 1°18′17″W | ||||||||||
| Azalera | 21,24 km² | ||||||||||
| Garaiera | 655-1340 metro | ||||||||||
| Distantzia | 57,7 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 186 (2023:  −4) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 0,09 bizt/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 21,33 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 30,3 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 77,78 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 5,6 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu euskalduna | ||||||||||
| Euskaldunak[2][3] | % 29,20 (2018: %-0,85) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1845 (independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.garralda.es | ||||||||||
Garralda Pirinioetako zentro neuralgikoetako bat da, Aezkoako, Orreagako, Auritzeko, Orotz-Beteluko eta Erroibarreko ikasleak zerbitzatzen dituen eskola hartzen baitu; gainera, Aezkoako bigarren herri populatuena da, Orbaizetaren atzetik. Herrigunea herri aetz tipiko baten adibidea da. Horma zuriko etxeak ditu, harri arrosazko estaldurekin eta egurrezko dekorazioekin, bi edo lau isurkiko teilatuekin.
Aezkoa ibarran kokatuta da, baina 1845etik udalerri independentea da. Bertako biztanleak garraldarrak dira.
Garralda toponimoa modu bakarran agertu da historian zehar:[5]
- Garralda (1245)
- Garralda (1280)
- Garralda (1350)
- Garralda (1532)
- Garralda (1802)
- Garralda (1921)
- Garralda (1974)
Etimologia
Herri honen izena 1245. urtetik dago dokumentatuta. Beti izan da Garralda izena, eta ez dago beste aldaera ezagunik, ezta herria nafar erromantzez beste modu batera deitu ere. Haren esanahi etimologikoa ezezaguna da, nahiz eta filologo batzuek altuerarekin lotu duten.
Izenaren lehen zatia, garra, sugarrak bezala itzultzen da, eta horrek lotura izan lezake herriak frantziar inbasioetan jasandako sutearekin, nahiz eta toponimo hori hainbat mende lehenagotik existitzen zen, hipotesia bertan behera utziz. R bikoitza kenduta, gara geratuko litzateke, izan aditzaren joko batez gain, "zurtoin", "hazkundea" edo "altu" ere esan nahiko lukeena. Kasu honetan, zentzuzkoa izango litzateke garaieraren inplikazioa, herri hau oso goian baitago gainerakoekiko, Aezkoa ibarretik etorrita bereziki, Aribe eta Garralda artean 150 metroko desnibela baitago 3 kilometro eskasetan.
Bigarren zatiari dagokionez, alda, Arabako izen bereko herriarekin bat dator. Bere esanahiak "aldaketa" edo "mudantza" bat islatzen du, eta hipotesi horrek esan nahiko luke herria lehenago leku baxu batean zegoela, ziurrenik Irati ibaiaren ondoan, eta kokapenetik altuago batera aldatu zirela. Arazoa da ez dagoela prozesu horren lekukotza ematen duen iturririk, eta, egia izatekotan, Behe Erdi Aroan gertatu zela ziur aski, eta ia ez dagoela horri buruzko informaziorik. Beste abiapuntu bat, Euskal Herriko inguru honetan a soinuaren ordez e jartzea ohikoa dela nabaritzea litzateke (adibidez: Luzaide > Luzeide; Esteribar > Esteriber; Abaurregaina > Aburregeina), batez ere hitz baten barruan azken tokian dagoenean. Horregatik, alda benetan alde izan daiteke, euskarazko adiera ugari dituena, eta horien artean daude "zona", "albo", "zati", "diferentzia" edo "talde".
Horrela, Garralda lekuizenaren interpretazio-aukera ugari sortzen dira, baina guztiak altuerarekin lotuta daude: "altuko zona", "altuko taldea", "gorantz aldatzea"...
Armarria
Garraldako armarria Aezkoako armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[6]
| « | Hondo zuri batez eta aurrean haritz berde batez osatuta dago, basurde beltz bat bere oinetan. Uhinak dituen ertz gorri bat du. | » |
Bandera
Garraldako bandera Aezkoako bandera da. Bandera honek Aezkoako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Aezkoa" inskripzioa duela ere.
Garralda Aezkoa ibarran barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Erroibar eta Zaraitzu ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Irati ibaiak, Aragoi ibaiaren adarrak.
Mugakideak
Inguru naturala eta klima
Orografia menditsua du, guztiak 1 500 metrotik beherakoak. Pirinio Garaiaren eta Pirinio Beherearen arteko trantsizio-eremu bat da, eta, beraz, mendietan txertatutako mendigune harritsuak ere badaude. Haritz eta pago baso izugarriek erakargarri egiten dute Aezkoako paisaia, Irati ibaiaren ur biziak osatzeko.
Neguak elurte oparoak eskaintzen ditu Aezkoan, eta udak, berriz, leunak eta atseginak.
Estazio meteorologikoak
Aezkoan dagoen Abaurregaina udalerrian, itsasoaren mailatik 1050 metrora, Nafarroako Gobernuak 1931an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7] Gainera, 1971an, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Aribe udalerrian, itsasoaren mailatik 701 metrora.[8] Aribeko estazioa da Garraldarako balio egokienak ematen dituena, hurbilen dagoena baita.
 Datu klimatikoak (Aribe, 1972-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 21.0 | 24.0 | 27.0 | 31.0 | 35.0 | 38.0 | 37.0 | 35.0 | 28.0 | 22.0 | 21.0 | 38.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 7.4 | 8.4 | 11.5 | 13.1 | 17.2 | 21.5 | 24.3 | 24.5 | 21.1 | 16.0 | 10.6 | 8.0 | 15.3 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.5 | 4.2 | 6.6 | 8.3 | 11.9 | 15.7 | 18.1 | 18.1 | 15.0 | 11.2 | 6.5 | 4.2 | 10.3 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -0.4 | -0.1 | 1.7 | 3.5 | 6.6 | 9.8 | 11.8 | 11.7 | 8.8 | 6.3 | 2.4 | 0.3 | 5.2 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -16.0 | -14.0 | -15.0 | -6.0 | -2.0 | 1.0 | 2.0 | 2.0 | -1.0 | -4.0 | -11.0 | -14.0 | -16.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 142.5 | 138.5 | 131.7 | 143.8 | 116.3 | 72.0 | 50.9 | 53.6 | 91.1 | 139.2 | 165.0 | 148.0 | 1392.6 |
| Euri egunak (≥ 1 mm) | 12.6 | 11.8 | 11.5 | 13.5 | 13.3 | 8.2 | 5.6 | 6.9 | 8.2 | 12.1 | 12.6 | 12.3 | 128.6 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.5 | 2.8 | 2.7 | 1.6 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.1 | 1.6 | 12.3 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9] | |||||||||||||
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historiaurrea
Paleolitoaren amaierako presentziari buruzko datuak daude (Zatoiako leizean aurkitutako 10 000 urteko antzinatasuneko aztarnak eta Aizpeakoa 8 000 urtekoak). Neolito garaikoak monumentu megalitiko ugari daude. Inguruko metal aberastasuna eta Orbaizeta eta Ezterenzubi arteko Azpegi mendatean aurkitutako aztarnak kontuan hartuta, metalurgia ezagutu zutela uste da. Jarduera horrek XIX. mendera arte iraun zuen Burdinezko Munizioen Fabrikan.
Erdi Aroa
Erdi Aroko lehen mendeetako iluntasunean, Aezkoako ibarraren eta bere herrien eraketa ezkutatzen da. Iruñeko monarkia IX. mendean ezarri aurretik ere bazen Aezkoako komunitatea. Suposatzen denez, aetzak Orreagako guduan ere parte hartu zuten (778. urtea), non Karlaundi eta bere armada garaituak izan ziren, eta Europa osoan ospetsu egin zen Errolanen kantua, non Errolan enperadorearen izurde eta ilobaren heriotza kontatzen den.[10]
Aezkoako herri guztiek bezala, Garraldak urteroko petxa ordaindu beharra zeukan. Horrezaz gainera, beste ordainketa bat egin behar izaten zioten koroari, “ehiztariak” izateagatik. 1434an, Joan II.a erregeak Garraldaren esku utzi zuen Adasa mendia, urtean hiru kahiz eta bi gaitzeru gari ematearen truke.[11] Errege horrek berak kaparetasun pribilegioa eman zien aezkoar guztiei 1462an.[12] XIX. mende hasierara arte, Aezkoako alkateak eta herritarrek aukeraturiko erregidore batek gobernatzen zuten herria.[12]
Ibarreko elizei dagokienez, ustez Antso Larrosa (1134-1135) gotzainak Orreagako ospitalera transferitu zituenak eta erromatar aita santuek (1137, 1203 eta 1218) horrela berretsi zituztenak, jasota dago Abaurregaineko, Abaurrepeko eta Garaioako elizak benetan Eugenio IV.a aita santuak 1441ean kolegiatari gehitu zizkiola. Erregearen laguntza jaso zuen 1319an, haranak urtean 600 soldata ordaintzen baitzituen afari gisa.
XV. mendearen bigarren erdian agaramondarren eta beaumondarren arteko borrokek ondorio tamalgarriak ekarri zizkioten ibarrari, agaramondarren bandoan mantendu baitzen. Beaumondarrek herriak erre, ondasunak lapurtu eta jende asko hil zuten.
Aro Modernoa
Aezkoak goranzko joera demografikoa izan zuen XVI-XVIII. mendeetan. XVI. mendean jazarritako sorginkeria-praktiken eszenatoki izan zen. Eremu horretan, Nafarroako konkistaren ondoren, goinabartarren eta baxenabartarren arteko harremanen historiaren ezaugarri diren mugako istiluak gertatu ziren, bereziki larreen kontuengatik. 1595ean, zehazki, berrogeita hamar garazitar banda batek Hiriberri eraso zuen, Joan Iriarte hilez zauritu eta Martin Berria eskribaua hil zuen. Abizenaz, Hiriberri, Garralda eta Garaioako kanpaiez, ibarreko alkate eta kapitain Antso Elizondoren aginduz deiturik, sarkinak preso hartu zituzten. Mugako posizio horrek aukera ematen zien, hala ere, muga-zergen legedia errazago urratzeko. 1612an erregeordeak aetzak eta mugako beste ibarra batzuetako bizilagunak indultatu behar izan zituen ogia eta ardoa esportatzeagatik jarritako isunengatik.[13]
Frantziarekiko gerretan, beren mendiak defendatzeko obligazioa zuten, beren alkate eta kapitainaren agindupean, eta harana uztera behartu gabe. Horregatik, XVIII. mendearen hasieran, Erresumako Gorteei memoria bat aurkeztu zieten, erregeordeak Auritz eta Orreagako mendiak defendatzera eta, ondoren, Zangoza defendatzera joateko aginduen aurka. Mende honetan ibarreko bizitza markatzen duten hiru gertaera nabarmentzen dira. Lehena, 1774tik 1775era bitarteko azienda-izurritea da, Nafarroako ia behi-azienda guztia deuseztatu zuena. Bigarrena, Orbaizetako Munizio Fabrikaren eraikuntza izan zen, eta, horren ondorioz, ibarreko mendien gaineko jabetza eta eskubideak galdu ziren, 1984ra arte itzuli ez zirenak. Hirugarrena, Konbentzioaren Gerra da (1793-1795), non ibarreko herri gehienak suntsituak izan ziren, baita setioen xede nagusi izan zen munizio-fabrika ere. 1794ko udan frantziarrek 247 etxe, eliza, garai eta borda erre zituzten. Aezkoako herriek gero Nafarroako Foru Aldundira eraman zituzten memorialek ez dute, antza, handik gutxira 1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegian irakur daitekeena puzten. Hiztegi horretan esaten denez, ibar osoan 208 etxe zeuden, eta gerran ia erabat hondatuak izan ziren; beraz, jabeak berreraikitzen saiatzen diren arren, haietako asko oraindik ere etxolatan bizi dira.[14]
Aro Garaikidea
Aezkoa erregibar zen, baina, beharbada, bere muga-egoeragatik, erregeordea bere administrazioan sartzen zen, eta berak izendatzen zituen alkatea eta kapitaina; gainera, herri bakoitzak bere bizilagunen artean erregidore bat aukeratzen zuen. Ibarreko batzarre da, egungo Aezkoako Batzarre Nagusiaren aitzindaria.
Iratiren gainean, XXI. mendearen hasieran, bi irin-errota eta beste hainbeste batan zeuden. Bere abeltzaintza-ekonomiaren garrantziak azaltzen du 1724an Nafarroako Gorteetara eraman zuen memoriala, Gaztelako, Aragoiko eta Frantziako azienda txikiak sartzea debekatzeko.
1807an, erregeren aginduz, Aezkoako eta beste ibar batzuetako nobleak arma-zerbitzutik kanpo utzi zituzten. Baina, hurrengo urtean, frantziarren inbasioa jasan zuen Nafarroako lehen lurraldeetako bat izan zen, Iberiar Penintsulako Gerra hasi zenean. Orbaizetako ola izan zen Aezkoako inbaditzaileen helburu nagusia, nahiz eta honek ere tropak eta Frantzisko Espotz Minako gerrillariak mantentzen lagundu behar izan.[15]
1821-1823an, berriz ere, Erregezaleen matxinadaren eremua izan zen. Gainera, Karlistaldi guztiek arma fabrikari ere eragin zioten, baita ibarreko beste herri batzuei ere, eta suntsipen handia eragin zuten. Horren ondorioz, XIX. mendearen amaieran, 1873an, fabrika behin betiko itxi zen, eta urte batzuk geroago enkantera atera zen.
XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino. Emigratzaileen artean, zati handi batek Amerika izan zuen helmuga. Abiatu zirenen artean, hiru pertsona nabarmentzen dira, han dirutza egin ondoren, ibarrera itzuli eta beren aberastasunaren zati bat azpiegiturak, enpresak eta enplegua sortzeko eman zutenak. Garraldan Antonio Arostegi izan zen.[13]
XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino.[16]
2023 urteko erroldaren arabera 186 biztanle zituen Garraldak.[17]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 462 | 524 | 527 | 485 | 565 | 543 | 462 | 412 | 447 | 428 | 437 | 434 | 399 | 317 | 280 | 245 | 200 | 190 | 190 |
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Nafarroako goi Pirinioaldeko berezko laboreak. Mendiak eta larreak dira nagusi, eta horien aberastasun nagusiak abeltzaintza eta baso-ustiapena dira. XX. mendearen hasierara arte, orraziak, koilarak eta egurrezko eta zapi zakarrezko sardexkak egiten ziren tokiko janzkera tradizionalerako.
Baso asko daude oraindik, nahiz eta gehiegizko ustiapena jasan duten, batez ere azken urteetan. Pagoek eta haritzek estaliko lukete, egoera naturalean, ibarraren zatirik handiena; Abaurrean bakarrik agertzen da pinu gorria, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarraren proprioa. Ibarraren iparraldeko eta hegoaldeko mendietan pagadi garrantzitsuak daude, Garralda, Aria eta Aribeko behealdeetan hariztiak.
Aezkoa abeltzaintza ibarra izan da beti. Hala ere, lanbide horrek atzerakada handia izan du XX. mendean, bereziki transhumantziaren galeran (lehen Errege Bardearaino joaten zen Milagro-Aezkoa errege-abelbidea zela eta). Nabarmentzekoa da idien eta behien desagerpena, nekazaritzako mekanizazioari esker. Haragitarako behi-aziendak dira nagusi, arraza piriniarra eta pardoalpinoa dutenak. Nekazaritzak garrantzi txikia du. Lehorreko lurrak behera egin du, eta belardi artifizialak, berriz, gora 1970era arte, eta behera gero. Landatutako azaleran hazitarako patataren eta bazka-landareen nolabaiteko aurrerapena egon da; gero eta gehiago esku hartzen du ukuiluko aziendaren elikadurak, mendian artzaintzarekin lortzen denaren osagarri gisa. Basoen ustiapena aberastasun potentziala da, eta batzuetan erreala, bailarako komunitatearentzat eta udalentzat, partikularrentzat baino gehiago; zura 1940-1950 urteetara arte garraiatzen zen almadien sistematik, ibaian behera zeharkatzen zutena, lehenengo Irati ibaia eta gero Aragoi eta Ebro ibaiak
Garraldako udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Ariako Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta hiru zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Gurutz Gorraiz Armendariz da, Garraldako Talde Independente hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak
Udal hauteskundeak
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Garraldako Talde Independente | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 5 |
| Aranea | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 5 | - |
| Oxarta | - | - | - | - | - | - | - | - | 5 | - | - |
| Egieder | - | - | 4 | 7 | 2 | 5 | 5 | 5 | - | - | - |
| Garraldako Taldea | - | - | - | - | 3 | - | - | - | - | - | - |
| Aezkoako Herriak | 4 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Garraldako Independenteak | 3 | 3 | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - |
1979ko eta 1983ko hauteskundeetan, alkatetza Aezkoako Herriak eta Garraldako Independenteak izan ziren garaile bi hauteskundeetan, emaitza berdinarekin. Harrezkero, zerrenda bakarra aurkeztu da hauteskundeetara, eta automatikoki aukeratu da, 1995ean izan ezik. Hala ere, 2007, 2011 eta 2019an ez zen bakar bat ere aurkeztu, eta hauteskundeak errepikatu behar izan ziren.
Foru hauteskundeak
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.
Egungo banaketa
Garraldako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Gurutz Gorraiz Armendariz da, Garraldako Talde Independente zerrendakoa. Zinegotziak 3 daude:[18]
- Angel Mari Loperena Rota (Garraldako Talde Independente)
- Miguel Jose Barberena del Río (Garraldako Talde Independente)
- Daniel Irigoien Pedroarena (Garraldako Talde Independente)
Alkateak
1979tik, Garraldak 6 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[19] | |
| Miguel Angel Lerindegi Lerindegi | 1979 | 1987 | Aezkoako Herriak | |
| Javier Antxorena Laurenz | 1987 | 1999 | Garraldako Taldea | |
| Alejandro Beltzuntze Lerindegi | 1999 | 2011 | Egieder | |
| Edurne Pedroarena Galdeano | 2011 | 2015 | Oxarta | |
| Francisco Juamperez Huarte | 2015 | 2019 | Aranea | |
| Gurutz Gorraiz Armendariz | 2019 | jardunean | Garraldako Talde Independente | |
Autobuses Artieda autobus konpainiak Aezkoa Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
- Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Bizkarreta - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
Gainera, Nafarroako Autobus Konpainiak Aezkoa Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Aezkoako herri guztiak sailkatu zituen, behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[23]
Koldo Zuazok, 2010ean, Aezkoak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[24]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Aezkera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Aezkoako mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, hamar bat aezkerazko euskaldun behintzat baziren, baina horietako bat besterik ez zen 50 urtetik beherakoa.
Euskararen Foru Legea
Sakontzeko, irakurri: «Euskararen Foru Legea»
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Aezkoa eremu euskalduneko udalerria da. 2018eko erroldan, herritarren % 29,20ek zekien euskaraz.
Janzkera
.jpg)
Artikulu nagusia: «Aezkoako janzkera»
Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Aezkoa ibarreko bizilagunak eta bertakoak beren oihal zuri-beltzezko jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta beltzez tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten galtzerdiak, txupak, basapiztiak eta golillak, kaputxa txikiarekin erabiltzen zituztenak, mahuka bikoitzekoak, bizidun haragitsuekin, eta haietako batzuk eliza, ezkontza, bataio eta Ibarreko Batzarretako eginkizunetarako gala-jantziak ziren.
Musika
Resureccion Maria Azkuek bere Euskal Kantutegi Herrikoia argitaratu dituen narrazio, maitasun, areka, erlijioso, elegia eta erronda kantu batzuk jaso ditu. Eguberrietako kantak aipa daitezke aipagarritzat. Guztiak aezkeraz daude. Hauek dira: Eguberri, Birjiña Arantzazukoa, Ama Birjiña, Nora zoazun erran daztazu, Abu nina, Katalina, Ea Mea, Gure Jesus, Kristi on batek, Ttakur ttiki gorritto bat, Sugea dabil bularrez, Kantatzen bear det asi, Arrosaren botigak eta Sujet eder bat.[25]
Mitologia
Hainbat pertsonaia mitologiko ezagun daude ibarran:[26]
- basajaun eta basandere: basoetako jaun-andreak dira Iratiko Oihaneko ezagunenak, bertako sei kobazulotan bizi baitira. Orhi mendikoa nabarmentzen da, Donibane egunean kea ateratzen duen tximinia batekin. Kristautasunak, jentil hauen aurkako borrokan, Ibañetako San Salbatzailearen baseliza, Otsagabiako Muskildako Andre Mariaren baseliza eta Orreagako Andre Mariaren eliza osatutako zirkulu magiko batean giltzapetu zituen. Luzaidera ihes egin dezakete apaiza uxatu dutelako. Izaki iletsuak dira, altuak eta hanka borobildua dutenak. Bera, oso ederra, biluzik ibili ohi da edo traje dotoreak eramaten ditu. eilalamiei bezala, ez zaizkie ardi zuriak gustatzen, eta, beraz, artalde beltz bat dute. Mugitzeko, arra sorbaldan jartzen du, jarrai diezaioten. Basajaun paseatzen entzuten dutenean artzainak lasai ibiltzen dira, badakite otsoek ez diotela artaldeari erasoko.
- eilalamiak (aezkeraz; laminak): sirena bihurriak dira. Ile luzeak eta ahate oinak dituzte. Kobazuloetan bizi dira, eta urrezko orrazi batez gain, altxorrak ere badituzte, artzainei erakargarri egiteko. Jendea beldurtzen dute, gauez tximinietatik sartzen dira eta horregatik batzuk zigortuak izan dira, Luzaiden adibidez, 200 urtez Laminenxamindeia kobazuloan bizitzera kondenatuak izan zirenak. Ligikoa bezalako zubiak edo Mendibeko trikuharriak eraiki dituzte. Aezkoan ere oso ezagunak izan dira. Eilalamiek ikasle ilegorri ederrak eta gauez irteten ziren neska iruleak jazarri dituzte. Baten bat ez da inoiz itzuli. Hainbeste gogaituta, Abaurrepeko Santa Engrazia baselizan bizi ziren moja batzuk kanporatzea lortu zuten.
- unaia: Iratiko Oihanean sortutako pertsonaiarik bereziena da. Hartz-gizaki izan zen. Mendibeko neska gazte bat Otsagabiara bidean zihoala kontatzen du istorioak, eta Iratitik igarotzean hartz batek bahitu zuela. Honek bere leizean gorde zuen, eta seme bat irten zen erlaziotik. Haurrak sei urte bete ondoren, ama-semeek ihes egitea lortu zuten. Hasieran, herriko bizilagunei eta baita ganaduari ere kosta egin zitzaien indar ikaragarriko gizon-hartz honen itsustasunera ohitzea, baina azkenean onartu egin zuten, behi-artzain onena bihurtuz, oihaneko Unaia bat.
- zazpiburusugea: zazpi buruko sugea, Arnegiko Xiximurruko haitzulora hurbiltzen ziren neskak bahitzen zituena.
- gaueko: Iratin, bere kobazulora hurbiltzen ziren neskatxak bahitzen zituen gaueko iratxoa.
- mamuak: jendeari enbarazu egiteko gogoa dela-eta, ohikoagoa da herrietan aurkitzea. Amesgaiztoak sortzen dituzte eta biktimak ito ditzakete, baina isilpeko otoitz batekin izutzen dira.
- azantzilak: gauez egiten dute zarata, eta ez dago jakiterik iratxoak edo arima penagarriak diren. Arima alderrai horiek saihesteko, norbait hiltzen denean, teila bat mugitzen dute etxetik, bere izpiritua atera dadin.
- bokatalatsariak: gauez garbitzen dituzten iratxo handiak.
Jaiak
Hauek dira udalerriko xei (aezkeraz; jai) nagusiak:
- Done Ibane Ebanxelariko xeiek: abuztuaren azken asteburuan
- Aezkoako Eguna: irailaren hirugarren asteburuan
Ikus zerrenda: «Garraldako kultura ondasunak»
- Masamigel etxeko garaia, XIX. mendean eraikitako ibarreko garai tradizionala.
- Done Ibane Ebanxelariko eliza, XX. mendean eraikitako kristiau eliza, neogotiko estiloan.
- Iturrialdea, Erdi Aroko iturria.
- Arostegi iturria, sutearen ondoren herria berreraikitzen lagundu zuenaren omenez egina.
- Ramón Bengarai (1896-1936), sindikalista errepublikarra.
- Jose Rota (1918-), eskultore eta artisau.
- Juan Carlos Etxegoien, Xamar (1956-), idazle eta hizkuntzalari.
Seme kutunak
1898an ia herri osoa suntsitu zuen sutearen ondoren, Aezkoako zenbait emigratuk, beren diruarekin, herria berreraikitzen lagundu zuten, herriko seme kutun izendatuz. Hauek dira:
Karrika nagusia
Zeharkarrika
- /garálða/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza bigarren silaban
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
