Edinburgo

Edinburgo^[1] (Eskoziako gaeleraz: Dùn Èideann, eskozieraz: Edinburrie, ingelesez: Edinburgh) Eskoziako hiriburua eta bigarren hiririk handiena da, Glasgowren ondoren. Herrialdeko ekialdean dago, Fortheko fiordoan. 2010ean 486.120 biztanle zituen.

Edinburgo Edinburgh Dùn Èideann Edinburrie
Eskozia
Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Erresuma Batua
Herrialdea	Eskozia
Eskoziako kontseilu gunea	Edinburgoko Hiria
Alkatea	Frank Ross (en)
Izen ofiziala	Edinburgh Dùn Èideann Edinburgh
Jatorrizko izena	Edinburgh
Posta kodea	EH1-EH13
Geografia
Koordenatuak	55°57′12″N 3°11′21″W
Azalera	259 km²
Altuera	47 m
Demografia
Biztanleria	488.050 (2016)
Dentsitatea	1.884 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	VII. mendea
Telefono aurrizkia	0131
Ordu eremua	UTC±00:00 eta UTC+01:00
Hiri senidetuak	Munich, Florentzia, Dunedin, Vancouver, San Diego, Kiev, Aalborg, Niza, Xi'an, Kyoto, Krakovia, Vilnius, Segovia, San Petersburgo, Kyoto, Aalborg Municipality (en) eta Shenzhen
edinburgh.org

1437az geroztik, Eskoziako hiriburua da. Argien mendean, Edinburgoko Unibertsitateari esker, Europako hezkuntza eta kultur hiri garrantzitsuenetako bat izan zen. 1995an UNESCO erakundeak Edinburgheko Hiri Berria eta Hiri Zaharra Gizateriaren Ondare izendatu zituen. Urtero bataz beste 13 milioi lagunek bisitatzen dute, bereziki udan, Edinburgh Jaialdi sonatua dela eta.

Etimologia

Izena

"Edinburgh" izena zelta hizkuntzako Eidyn leku izenetik dator: antzinako galeserazko hainbat aipamenetan ere agertzen da.^[2][3][4] Kenneth H. Jackson hizkuntzalari eta itzultzaileak Eidyn leku izenak gaur egungo Edinburgo hiria dagoen lekua izendatzeko erabilia zela argudiatzen zuen,^[5] baina Ifor Williams eta Nora K. Chadwicken arabera, hiriaz gain, eremu zabalagoa izendatzen zuela baieztatzen zuten.^[6][7] Dena dela, Eidyn leku-izenak beste toki batzuetan ere dirau: adibidez, 15 milia mendebalderagoko Dunedin eta Carriden (Caer Eidyn) kokalekuen izenak horren froga dira.

Edinburgoko gaztelua

Egungo hiriaren kokalekua Din Eidyn herrixkarena izan zen, Gododdin erresumako dun edo gotorleku batena, alegia.^[8] Eskoziako gaelerazko "Dùn Eideann" izena zuzen-zuzenean britoierazko Din Eidyn izenetik eratorria da; ingelesezko Edinburgh eta eskozierazko Edinburrie izenek antza dute, biek sustrai berbera dute eta -burgh bukaera dituztelako, antzinako ingelesezko burh hitzetik datorrena ("burgu", euskaraz).^[9] Beste aipamen batzuen arabera, izenaren jatorria antzinako ingelesezko Eadwinesburh omen da: izan ere, leku-izen hori VII. mendeko Edwin Northumbriakoa erregeari lot lekioke, erreinu horren barruan egon baitzen.^[10] Halaber, aditu garaikideek azken baieztapen hori ukatzen dute, Eidyn leku-izena Edwin berezko izena baina antzinagokoa dela argudiatuz.^[11]

Hiria gotorlekutik banandutako erakunde gisa erregistratutako lehenbiziko datuak XII. mendearen hasierakoak dira, garai hartan errege-gutuna eman baitzion 1124an Dabid I.a Eskoziakoak Holyrood abadiari, gaurko hiriaren kokalekuan lursailak ematean. Horren arabera, hiria ez ofizialki 1018 eta 1124 bitartean jada eratuta bide zegoen (artean, Malcolm II.a Eskoziakoak segurtatu zuen Lothian eremua Northumbria erresumako erasoetatik).^[12] 1170 inguruan, Gilen I.a Eskoziakoak latinez gutun batean Edenesburch leku-izena aipatu zuen eta ondorengo 1124ko Dabid I.a Eskoziakoaren aipamena ere baieztatu zuen.^[13]

Ezizenak

Hiriak hainbat ezizen ere baditu: Auld Reekie, Athens of the North ("Iparraldeko Atenas"), Edina, Dunedin...

Aul Reekie ezizenak eskoziera "Tximinia zaharra" edota "Keatu zaharra" esan nahi du: erregai bakarrak egurra eta ikatza ziren garaian bertako tximiniek egunero botatzen zuten ke kopuru handiari zor dio ezizena hiriak, bai eta garai hartako kirats eta osasun egoera txarrari ere.

Edinburgoko kokapen mapa, 55°57′00″N 3°11′15″W

Beste batzuek Edinburgo hiriari Iparraldeko Atenas (Athens of the North) esaten diote, Edinburgheko Hiri Zaharrak Akropoliarekin duen antzekotasun geografiko eta kulturalarengatik, bi hiriek kilometro batzuetara portu bana baitute, baita harainoko lur lau eta emankorrengatik ere. Hegoaldeko Europan topografia hori ohikoa bada ere, Iparraldeko Europan ez, ordea. Bestalde, XVIII. mendeko Eskoziar Ilustrazioari ere aipamena egiten dio, Edinburgoko kultur eta filosofia mugimendu horren gune nagusia izan baitzen. Mugimendu horren pertsonaia garrantzitsu batzuk David Hume eta Adam Smith izan ziren eta bi-biak hiri hartan bizi izan ziren. Behin Eskozia Ingalaterraren mende jarri eta hiriak nagusitasun politikoa galdu ondoren, askok Edinburgok Londres hiriburuan antzinaroan Atenas hiriak Erroman izan zuen eragin berbera izateko itxaropena baitzuten. Ezizenaren beste arrazoi garrantzitsu bat hiriko Arkitektura Neoklasikoa izan zen, bereziki William Henry Playfair arkitektoak diseinatutakoa. Hala ere, behinola, idazle batek txantxetan honako hau esan omen zuen: "Iparraldeko Atenas bainoago, Hegoaldeko Reykjavik ezizena egokiagoa litzateke!".

Edinburgo hiria Eskoziako gaeleraz Dunedin da, Dùn Èideann leku izenetik eratorria. Zeelanda Berrian, eskoziar emigranteek Dunedin hiria sortu zuten: jatorriz, "Edinburgo Berria" deitu zaitzaion eta oraindik ere "Hegoaldeko Edinburgo" ezizena ere badu.

Robert Burns eta Robert Fergusson olerkariek batzuetan euren idazlanetan latinezko hiriaren Edina izena erabili zuten. Ben Jonson ingeles olerkari eta dramagileak "Britainiaren beste begia" gisa deskribatu zuen eta Sir Walter Scottek, hiriko semea kutuna zenak, "Iparraldeko Urrutiko Enperatriza" ezizenaz deitu zuen ("Yon Empress of the North").

Leloa

Hiriaren leloa latinez Nisi Dominus Frustra da ("Jainkoak ez baldin badu, alferrik"): Bibliako 127. salmoaren laburdura da: Jainkoak etxea eraikitzen ez baldin badu, eraikitzen diharduten langileek alferrik lan egiten dute. Jainkoak hiria zaintzen ez baldin badu, zaindaria alferrik dago ernai.

Edinburgo hiriko erdigunea Scott monumentua dorrearen goialdetik ikusita, tartean Balmoral hotela, North Bridge zubia, Edinburgheko Waverley tren geltokia, Edinburgheko Hiri Zaharra, Edinburgheko gaztelua, Princes Street Gardens parkea, Eskoziako Galeria Nazioala eta Eskoziako Errege Akademia daude.

Historia

Edinburgo hiriaren eremuan gutxienez Brontze Arotik gizakien kokalekuak bazeuden: adibidez, aurkitu diren aztarna zaharrenak Holyrood, Craiglockhart Hill eta Pentland Hills-en daude.^[14] Burdin Aroan bertako kulturak Erdialdeko Europatik zetozen Hallstatt eta La Tène kultura zelten eragina jaso zuen. I. mendean erromatarrak Lothian eskualdera iritsi eta bertan tribu britoi batekin topo egin zuten. Haiei Votadini izena eman zieten, beren buruei beren ama hizkuntzaz deitzeko erabiltzen zuten izenaren latinezko bertsioa.

V. mendearen hasieran erromatarrek alde egin zutenetik gutxi gorabehera 638 urtea arte, egun Edinburgo dena eta, harekin batera, egungo Eskoziako hego-ekialdea britoien menpe egon zen: haiek Gododdin izeneko erresuma sortu zuten. Hiriburua Din Eidyn zela uste da, hau da, gaurko Edinburgo.^[15] Urte hartan Northumbriako angloek erreinu hori setiatu eta handik gutxira Eskoziako Hego-Ekialdea haien menpe erori zen. Pikto eta eskotoek eginiko presioa gorabehera, Eskoziako eremu hori angloen mende egon zen 950 urtea arte.^[16] Artean, Konstantino II.a Eskoziakoaren seme Indulf erregearen agintaldian, Piktoen Kronikaren arabera, 'oppidum Eden',^[17] kokalekua eskotoen mende erori eta azkenik euren eskuetara iragan zen.^[18] Angloen menpe egon zen hiru mende horietan Eskoziako hego-ekialdean antzinako ingelesa hitz egin zen; horren ondorioz, hiriak '-burh' germaniar atzizkia hartu zuen^[19] eta, horrez gain, eskoziera hizkuntza germaniarraren hazia ere erein zen.

Edinburgo hiria 1670an.

XII. mendean Edinburgoko gaztelu ospetsua harkaitz bolkanikoaren gainean eraiki eta bertan Eskoziako Errege Burgu zaharrenetako bat ezarri zen. XII. mendean, The Canongate barrutia sortu eta Holyrood abadiaren laguntzaz ekialderantz hedatu zen. Horrela, Goi Erdi Aroan hiria pixkanaka handituz joan zen, Berpizkunde Aroan hazkuntza horren jarraipena gertatu zen. XVI. mendean, hiria Eskoziar Erreformaren eta XVII. mendean, Covenant Gerren lekuko izan zen.

1603an Jakue VI.a Eskoziakoa Ingalaterrako Erresumako errege ere bilakatu zen, Jakue I.a Ingalaterrakoa eta VI.a Eskoziakoa tituluak bereganatuta eta bi erresumak batuta. Eskozia erresuma independente gisa mantendu zenez, Edinburgon Eskoziako Legebiltzarra zegoen.^[20] Hiru urtetik behin, Edinburgo hirira itzuliko zela hitza eman ondoren, behin bakarrik itzuli zen, 1617an.

1639an Presbiteriar Covenanterrak eta Eliza Anglikarraren arteko gatazkak Hiru Erresumen Gerrei bide eman zien. Ingalaterrako Hirugarren Gerra Zibilean zehar jazotako Worcesterreko guduan Karlos II.a Ingalaterrakoa eta Eskoziakoaren gudarostearen porrotaren ondoren, Oliver Cromwell agindupean Ingalaterrako Commonwealtheko gudarosteek Edinburgo hiriaz jabetu ziren.

John Knoxen jaiotetxea XIX. mendean.

XVII. mendean Flodden Wall izeneko harresiak hiriaren mugak ziren: harresia XVI. mendean Jakobo IV.a Eskoziakoak 151ko Floddengo gudua galdu eta bertan hil ondoren hiriak jasandako ingelesen erasoei aurre egiteko eraiki zen. Eraikitzeko leku gutxi zegoenez, hiriko etxebizitzen garaiera handituz joan zen; horren ondorioz, 11 maila edo solairuko eraikinak arruntak ziren, baina 14 eta 15 solairuko errekorretara ere iristi ziren batzuk^[21]. Harrizko eraikin haietako asko oraindik ere Edinburgheko Hiri Berrian ikusgai daude.

1706 eta 1707an, Batasun Agiriaren ondorioz, Ingalaterra eta Eskoziako Legebiltzarrak nahiz bi erresumen arteko batasuna gauzatu zen: horrek Britainia Handiko Erresuma sortu zuen, baita Britainia Handiko Legebiltzarra ere, Eskoziako Legebiltzarrak Ingalaterrakoarekin bat egin baitzuen, Londresko Westminster barrutiko egoitzan. Garai hartan, eskoziar ugari batasunaren aurka azaldu ziren: hori zela eta, Edinburgo hiriam manifestazio eta liskar ugari gertatu ziren.^[22]

Edinburgo hiria, Calton Hill muinotik ikusita, 1865-1895 bitartean.

1745eko Jakobiten matxinadan jakobitak Edinburgo hiria denbora laburrez batez bereganatu eta ondoren Ingalaterra erasotzera joan ziren. Inverness hiritik hurbil jazotako Cullodengo guduko jakobitar porrotak Eskoziako Lur Garaietako katolikoen aurkako errepresioa ekarri zuen denboraldi batez. Edinburgo hirian Hannover etxeko monarkak hiritarren babesa bereganatzen saiatu zen: horretarako, Edinburgheko gazteluaren iparraldeko eremua etxegintza bultzatu zuen eta bertan Erregea eta haren familiaren ohorez kaleak izendatu ziren: George Street, Frederick Street, Hannover Street eta Princes Street kaleek Jurgi III.a Erresuma Batukoaren bi semeak omentzen dituzte.

Bestalde, XVIII. mendean Edinburgo hiria Eskoziar Berpizkundea bihotza izan zen.^[23] Kontinenteko kultur pertsonaia ospetsu ugari hirian ibili ziren, baita eskoziar ugari ere: David Hume, Walter Scott, Robert Adam, David Wilkie, Robert Burns, James Hutton eta Adam Smith. Garai hartan, Edinburgo hiria kultura gune garrantzitsua bilakatu zen eta, horrexen ondorioz, Edinburgheko Hiri Berriaren Greko-Erromatar estiloko arkitekturari esker, hiriak Iparraldeko Artenas ezizena bereganatu zuen. Horrekin batera, mende hartako eskoziar elite intelektualak Europakoan eragin esanguratsua izan zuen.^[24]

XIX. mendean, beste hiri ugariren gisa, Edinburgh industrializatu egin zen, ez ordea Glasgow adina; horregatik, Glasgow Eskoziako hiririk handi eta populatuena bilakatu zen, baita Britainiar Inperioko hiri garrantzitsuenetako bat ere.

1998ko Eskoziako Agiriaren ondorioz, Eskoziari Eskoziako Legebiltzarra eta Eskoziako Gobernua itzuli zitzaizkion: haien egoitzak Edinburgon berrezarri ziren: Eskozia gobernatzeko ardura dute baina defentsa, zerga eta kanpo harremanen inguruko eskumenak Erresuma Batuko Legebiltzarraren esku mantendu ziren.

Edinburgh hiriko erdigunea Scott monumentua dorrearen goialdetik ikusita, tartean Edinburgheko Hiri Zaharra, Edinburgheko gaztelua, Princes Street Gardens parkea, The Mound muinoa, Eskoziako Galeria Nazionala, Eskoziako Errege Akademia, Princes Street kalea eta Edinburgheko Hiri Berria ageri dira.

Geografia

Arthur's Seat mendia Edinburgo hiriaren hegoaldean dagoen Blackford Hill muinotik ikusita.

Water of Leith ibaia Dean Village gunetik hurbil.

Edinburgo hiria iparraldetik Firth of Forth estuarioak mugatzen du eta hegoaldetik Pentlandeko muinoek, aldiz hiriaren ekialdeko eremua Eskozia Erdialdeko Behe Lurretan kokatua dago.^[25] Hiria sumendien eraginez eta glaziazio aroko lehen garaian sortutako paisaian kokatua dago,^[26] bertan sumendien jarduerak duela 350 eta 400 milioi urte artean failarekin batera eremu honetan nahiko ohikoak diren basaltozko muino bolkanikoak sortu zituen. Muino mota horietako adibide garbiena Edinburgheko gazteluarena da: aurreratuz zihoan izotz-poltsa banatzera beharrarazi zuen, harkaitz leunena pilatuz eta crag and tail eraketa sortuz. Crag harkaitzaren iparraldeko higadura glaziarrak haran bat ireki zuen, haran hura gaur egun idortua dagoen Nor Loch antzira izan zen. Haitz hura eta hegoaldean zuen amildegiak Edinburgoko gaztelua eraikitzeko kokapen egokia bilakatu zuten. Era berean, Arthur's Seat mendia ere Karbonifero aroan sortutako sistema bolkaniko batean dago: Izotz Aroan mendebaldetik ekialdera mugituz joan zen glaziar mugimendu batek higatu zuen. Glaziarrak ekialdera zeramatzan metatutako material isatsetik atera baino lehen, Crag muinoetako mendebaldeko haitzak glaziarren plaka mugimenduak eta abrasioaren eraginpean jarri ziren.^[27] Prozesu horrek Salisbury Crags muino ikusgarriak sortu zituen eta horiek Arthur's Seat mendia eta hiriaren erdigunea arteko teschenite amildegiak sortu zituzten.^[28] Marchmont eta Bruntsfield auzoek osatzen duten eremua hiriaren erdiguneko drumlin motako muino biribilez osatuta dago; horiek atzeratuz joan zen glaziarren metaketen bidez sortu ziren.

Calton Hill eta Corstorphine Hill muinoak, hiriaren beste ikuspuntu edo behatoki bikainak, glaziarren eraginez sortu ziren halaber. Braid Hills eta Blackford Hill hiriaren hego-mendebaldeko muinoak dira: haietatik, Edinburgoko Hirigunea eta Forth estuarioaren iparraldeko ikuspegiez goza liteke.

Edinburgo hiria Water of Leith ibaiaren urek zeharkatzen dute: haren iturburua Pentland Hills muinoetako Colzium Springs-en dago; handik 29 kilometrora, hiria hegoaldetik-mendebalderako norantzan iragan eta Leith udalerrian urak Firth of Forth estuarioan isurtzen ditu.^[29] Hiriaren erdigunetik hurbilena iragaten den ibaiaren ibilbidea Dean Village eremura iristen da, Edinburgheko Hiri Berriaren mugan eta han Dean Bridge zubiak arroila sakon bat zeharkatzen du. Zubia Thomas Telford arkitektoak diseinatu zuen1832an, Queensferry eremura zihoan errepideak gurutza zezan. Water of Leith Walkway oinezko eta txirrindularien ibilbideak Water of Leith ibaia Balerno-tik Leith udalerrira 19,6 kilometrotan zehar segitzen du.^[30]

Bestalde, Edinburgo hiria 1957an diseinatutako berdegune edo eraztun berde batez inguratuta dag, mendebaldean Dalmeny eremuan hasi eta ekialdeko Prestongrange eremura doana.^[31] Bataz bestean, 3,2 kilometro zabal da eta hiriaren kanporanzko hedadura eten eta erdiguneko eremua kanpoko hiriguneko aglomeraziotik babesten du. Eraztun berdeaz gain, hiriaren hedapena zorrozki zainduta dago; hala ere, Edinburgheko aireportua eta Royal Highland Showground bezalako eraikinak eraztun berdean kokatutako Ingliston eremuan daude. Modu berean, Juniper Green eta Balerno bezalako hiriguneko udalerriak ere berdegunearen lursailetan daude. Edinburgoko berdegunearen ezaugarrietako bat hiriaren barnean lursailak sartzearena da: haiei ere berdegune esaten zaie, baita kanpoaldeko berdegune nagusiaren aldamenean ez daudenei ere. Berdegune independiente haietako adibide garbiak Holyrood parkea eta Corstorphine Hill muinoa dira.

Klima

Edinburghek klima ozeaniko eta epela du.^[32] Neguak orokorrean xamurrak dira, egun argiz izozteak oso ezohikoak izaten dira eta latitude bereko beste toki batzuk (adibidez, Mosku, Labrador edota Ternua) baino askoz klima goxoagoa du. Udako tenperaturak ere orokorrean xamurrak izaten dira: egunez, tenperatura 22 °C-tik gora joatea bakan gertatzen da. Inoiz erregistratu den tenperaturarik beroena 1975eko abuztuaren 4an Turnhouse aireportuan jazotako 31,4 °C-koa izan zen. Aldiz, tenperaturarik hotzena 2010eko abenduan -14.6 °C-koa izan zen, Gogarbank auzoan.^[33]

Hiria itsasotik hurbil dagoenez, itsasoak berak muturreko tenperaturen arteko aldaketa handiak xamurtzen ditu. Edinburgo hiria kostaldea eta muinoen artean dagoenez, hiri haizetsuaren ospea du: hain zuzen ere, bertako haizearen norantz nagusia beroarekin lotuta dagoen hego-mendebaldekoa izaten da. Ipar Atlantikoko Korrontetik etorri eta sarri euri jasak dakartzan haize ezegonkorra da; hala ere, ez da Glasgow bezalako Eskoziako mendebaldeko kostaldeko hiriak bezain euritsua. Euria urte osoan zehar egin ohi du. Ekialdetiko haizeak idorrak eta hotzagoak dira eta maiz kostaldeko laino iraunkorraz lagundurik etortzen dira. Europako haize ekaitzek ere hirian urria eta maiatza bitartean eragiten dute inoiz.

Datu klimatikoak (Royal Botanic Garden gunean hartutako datuak, Edinburgh)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	15.0	15.2	20.0	22.8	29.0	27.8	28.3	30.0	26.7	24.4	17.3	15.4	30.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	6.7	7.3	9.4	11.7	14.6	17.2	19.0	18.9	16.4	13.2	9.6	7.1	12.59
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.2	1.4	2.7	4.3	6.7	9.6	11.4	11.3	9.5	6.7	3.6	1.5	5.83
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-15.5	-11.7	-11.1	-6.1	-2.4	1.1	4.4	2.2	-1.1	-3.7	-8.3	-11.5	-15.5
Pilatutako prezipitazioa (mm)	66	49	53	40	49	59	62	62	63	79	64	63	709
Eguzki orduak	53	74	112	144	187	168	169	160	126	100	72	46	1.411
Iturria (1): Mean Temp Data
Iturria (2): Weather.org.uk

Demografia

Edinburgheko biztanleria bilakaera[34][35]
2001eko Erresuma Batuko Errolda	Edinburgh	Lothian	Eskozia
Biztanleria denera	448.624	778.367	5.062.011
Biztanleriaren bilakaera 1991-2001	% 7,1	% 7,2	% 1,3
Zuriak	% 95,9	% 97,2	% 98,8
Asiarrak	% 2,6	% 1,6	% 1,3
16 urtetik gora	% 16,3	% 18,6	% 19,2
65 urtetik gora	% 15,4	% 14,8	% 16,0
Kristauak	% 54,8	% 58,1	% 65,1
Musulmanak	% 1,5	% 1,1	% 0,8

2001eko Britainia Handiko erroldaren arabera, hiriak 448.624 biztanle zituen; horrenbestez, 1991tik, % 7,1eko hazkundea izan du.^[36] Horrela, Edinburgh Glasgow hiriaren ondoren, Eskoziako bigarren hiri handienaren postuan kokatu zen, bai eta Erresuma Batuko zazpigarren hiririk handiena bilakatu ere.^[37][38]

Edinburgh Eskozia guztiko 16 eta 24 adineko biztanleria kopuru handiena duen udalerria da, baina horien artean zaharragoak edota 16 urte azpiko biztanleri kopuru baxua ere badu. 2001eko erroldaren arabera Edinburgh hiriko biztanleriaren % 95ek bere buruz etnia edota arraza zurikotzat jotzen zuen, indiarrak % 1,6 ziren eta txinatarrak, % 0,8.^[39] 2001an, Edinburgh hiriko biztanleriaren % 22 Eskoziatik kanpo jaiotakoa zen eta, haietako % 12,1, Ingalaterran jaioa zen. 2004ko Europar Batasunaren hedapenaren ondoren, hiria Ekialdeko Europako herrialdeetako biztanleen helmuga ere izan da, Polonia, Lituania eta Letoniako jatorriko etorkinak bertaratu baitira. Haietako gehienek industriaren sektorean lan egiten dute.^[40]

Edinburgheko gazteluaren harkaitzean orain dela 3.000 urteko gizakien arrastoak topatu izan dira.^[41] 1592an Edinburgoko elizbarrutiak burututako erroldaren arabera Edinburgoko gaztelutik Hiri Zaharrean barna doan Kale Nagusiaren iparraldeko eta hegoaldeko bi aldeetan 8.000 inguru bizi omen ziren.^[42] XVIII. eta XIX. mendeen artean hiriaren biztanleria arin hazi zen, 1751an 49.000 biztanle izatetik, 1831an 136.000 biztanle izatera iragan zelarik, horietako gehienak landa eremuetatik etorritakoak.^[43]

Biztanleriaren bilakaera

1755	1791	1811	1821	1831	1841	1851	1861	1871	1881	1891
57.195	81.865	82.624	112.235	136.054	138.182	160.511	168.121	196.979	228.357	261.225

1901	1911	1921	1931	1951	1961	1971	1981	1991	2001	2004	2010
316.837	320.318	420.264	439.010	466.761	468.361	453.575	425.575	418.914	448.624	453.670	486.120
Iturria : Edinburgh Hiria eta Edinphoto

Gobernua

Edinburgheko udaletxearen egoitza Edinburgoko Hiri Ganberaren eraikina.

1996ko berrantolaketaren ondorioz, Edinburgo hiria Eskoziako 32 lurralde unitateko bat bilakatu zen.^[44] Gaur egun, hiriko edo lurralde unitate honetako bertako administrazio organua Edinburgheko Udala da eta 1994ko Eskoziako Udal Agintaritza Agiriaren araberako eskumenak ditu.^[45] Eskoziako gainontzeko lurralde unitateak eta uharteen antzera ere, Edinburgoko Udal Kontseiluak bertako administrazioaren inguruko gai gehienen eskumenak ditu, hala nola, etxebizitza, planifikazioa, Edinburgoko garraioa, parkeak, ekonomia garapena nahiz erregenerazioa.^[46][47] Auzo bakoitzak bozka besterenezin bakar sistemaren bidez hiru edo lau kontseilari edo zinegotzi hautatu ohi ditu, modu honetan ordezkaritza proportzional bat lortu asmoz. 2007ko Erresuma Batuko Udal Hauteskundeen ostean eta 23 urte ondoren, Eskoziako Alderdi Laboristak lehenbiziko aldiz bere gehiengoa galdu zuen, Eskoziako Alderdi Nazionala/Eskoziako Liberal Demokratak koalizioaren mesedetan.^[48]

Eskoziako Legebiltzarra batzarraldi batean zehar.

2007tik aurrera Edinburheko Udalak batzar egituraketa baten bidez dihardu: haren buru Lord Provost da (Hego Euskal Herriko alkatearen edota Ipar Euskal Herriko auzapezaren parekide), bera Udal Kontseiluko burua izateaz gain, hiriko ordezkari nagusia da.^[49] Lord Provost , gaur egun, Donald Wilson da, eta ex oficcio edo era berean hiriko Lord Lieutenant kargua ere badu (Erresuma Batua eta Irlanda konderri edo lurralde unitate bateko agintari nagusia)^[50] Udal Kontseilu osoak batzartuta hautatutako Buruzagitza eta Politika Estrategia Batzorde batek hiriaren eguneroko administrazioaren kudeaketaren arduraduna da. 2007ko maiatzean Batzorde honetako buru Jenny Dawe izan zen, halere, 2012ko maiatzeko hauteskundeetan bere aulkia galdu zuenez, Eskoziako Alderdi Nazionala/Eskoziako Liberal Demokratak koalizioak adostutako batzordeburu berria Andrew Burns da. Kontseilari edo zinegotziak erakunde publikoetako goi-postuetarako ere aukeratuak izan ohi dira: erakunde horien artean Lothian eta Bordersko Polizia eta Forth Estuarioko Garraio Agintaritza daude.

Edinburgo hiria edo lurralde unitatea Eskoziako Legebiltzarrean ordezkatuta dago. Hauteskunde helburuetarako asmoz, hiri-eremua sei eta bederatzi barrutitan banaturik dago, denak ere Lothians hautes-eremuaren barnean sartuta.^[51] Barruti bakoitzak hautes gehiengo sistemaren bidez Eskoziako Legebiltzarrerako bere ordezkaria aukeratu ohi du, eta hautes-eremuak gainontzeko zazpi ordezkariak aukeratzen ditu, honela ordezkaritza proportzional bat lortu asmoz.

Edinburgo hiria Erresuma Batuko Komunen Ganberan ere bost legebiltzarkidez ordezkatua da, horiek ere hautes gehiengo sistema bidez aukeratuak.

Ekonomia

Edinburgh parkea.

Bank of Scotland bankuaren Edinburgoko egoitza.

Edinburgheko Finantza Gunea.

Nazioarteko Lehiakortasun Zentruaren arabera, Edinburgo hiriak Erresuma Batuan lehiakortasun handiena du^[52] Edinburgo, Londresez gain, Erresuma Batuko langile bakoitzeko balore erantsi handiena zuen hiria ere bazen, 2007ko neurketaren arabera 50.256 libera esterlinakoa zela.^[53] FDi magazine finantza aldizkariaren arabera, faktore horien konbinaketaren emaitzen arabera Edinburgo 2010/11 denboraldiko etorkizuneko Hiri Txiki Onena bilakatzen zen.^[54] Hiriko enplegatzaile nagusiak hezkuntza, osasuna, finantza eta negoziak, merkataritza txikiskaria eta turismoa ziren.^[55] Ekonomia nagusiki zerbitzuen sektorean oinarritua da: bankuak, finantza zerbitzuak, goi heziketa eta turismoa. 2010ean, Edinburgoko langabezia % 3,6ko kopuru erlatiboki baxuan zegoen, Eskoziako bataz besteko % 4,5aren azpitik.^[56]

Banketxeen sektorea Edinburgh hiriko azken 300 urtetako bizitza ekonomikoaren zati garrantzitsu bat izan da, 1695an jatorrizko Eskoziako Legebiltzarraren agiri baten bidez Bank of Scotland delakoa sortu zen unean (gaur egun Lloyds Banking Group taldearen barnean dago). Gaur egun, finantza zerbitzuen industriarekin batera, hirian aseguruetxe eta inbertsore-etxeak garrantzitsuak ere badaude, hauei Scottish Widows eta Standard Life bezalako enpresak gehitu behar zaizkielarik, guzti honek Londres hiria alboratuta, Edinburgo hiria Erresuma Batuko bigarren finantza-gune garrantzitsuena bihurtzen du, bai eta Europa osoko laugarren hiri gisa errenta aldakorreko aktoboei dagokienez.^[57] Mundu osoa hartu ezkero, Finantza Zentruen Indize Orokorraren arabera Dubai, Amsterdam eta Washington Hiriaren aurretik sailkatua dago. 2005eko urrian Royal Bank of Scotland bankuak bere egoitza nagusia Edinburgo hiriaren mendebaldeko Gogarburn eremuan ireki zuen. Oraintxuki Edinburgo hiria Tesco Banco^[58] eta Virgin Money bankuen egoitza bilakatu da.^[59]

Turismoa hiri honetako ekonomiaren oinarri nagusienetako bat da. Gizateriaren Ondare gisa, hirira bertaratzen diren bisitariak nagusiki honako gune historiko hauek bisitatu izan ohi dituzte: Edinburgheko gaztelua, Holyrood jauregia, Edinburgheko Hiri Zaharra eta Edinbuergheko Georgiar Hiri Berria. Bisitari eta turisten andana handiena abuztuan Edinburgheko Jaialdia ospatzearekin batera jazo ohi da, denera 4,4 milioi bisitari bertaratu eta hiriaren ekonomiari 4,4 e miloiko irabaziak ematen dizkiolarik.^[60][61]

Bestalde, Edinburgo Eskoziako Gobernuaren egoitza ere bada; horrela, bere Eskoziako Sistema Juridikoaz gain, Edinburgoko ekonomian sektore publikoak ere oinarrizkoa da, hirian Eskoziako Sistema Juridikoaren saila ugari baitaude. Beste hiriko enplegatzaile garrantzitsu batzuk NHS Scotland eta Eskoziako 32 lurralde unitateen agintaritza-administrazioa dira.

Garraioa

Edinburgheko aireportua.

Edinburgheko aireportua Eskozian bidaiari gehien jasotzen dituen aiportua da, bai eta hiriburu honetako nazioarteko sarbide nagusia ere, 2009an bertatik 9 milioi bidaiari inguru igaro zirelarik.^[62] Bidaiari kopurua areagotzea aurreikusten denez, 2006an aireportuko honetako BAA operadoreak hegazkinen aireratze-lurrartze eremuaren hedatzea eta terminal-eraikinaren handitzea gauzatuko dituen egitasmo bat aurkeztu zuen.^[63]. Hegazkin kopuru handiago baten mugimenduei aurre egingo lieken bigarren pista bat eraikitzeko aukeraren inguruan ere eztabaida bat badago.

Tren baten ailegatzea Waverley geltokian.

Lothian Buses konpainiaren autobusa Princes Street kalean barna.

Edinburgo hiria East Coast Main Line trenbidearen geldiune garrantzitsua den heinean, Waverley geltokia hiri honetako tren geltoki garrantzitsuena da. Urteko 14 milioi bidaiariekin, Waverley geltokia Eskozia osoko bidaiari gehien dituen bigarren tren geltokia da, hain zuzen ere Glasgow Central geltokiaren atzetik.^[64] Waverley geltokia Londres hiriko Kings Cross geltokitik datozen trenen helmuga eta Eskozian barna dabiltzen First ScotRail konpainiako trenen irteeragunea ere bada.

Erdigunearen mendebaldean Haymarket tren geltokia kokatzen da, hau bidaiarien geldiune garrantzitsua delarik. 2003an irekiteako Edinburgh Park geltokia aldamenean duen Parke Teknologikoaren zerbitzupean dago, hiriaren mendebaldea kokatzen da, Royal Bank of Scotland banketxearen egoitza den Gogarburn eremutik hurbil. Edinburgh Crossrail hiri trenbide zerbitzuak Edinburgh parkea, Haymarket tren geltokia, Waverley tren geltokia eta hiriaren ekialdean dauden Brunstane eta Newcraighall eremuetako geltokiak elkarlotzen ditu.^[65] Bestalde, South Queensferry barrutiko Gyle Sur eta Dalmeny eremuak eta hiriaren hego-mendebaldeko kanpoaldean dauden Wester Hailes eta Curriehill eremuak elkarlotzen dituzten trenbideak ere badaude.

Lothian Buses autobus konpainiak hiriaren barneko nahiz auzunetako autobus zerbitzu publikoa kudeatzen du, bai eta Princes Street kalean zehar doazen hiriko autobus linea gehienak ere.

Auzoak

Edinburgheko erdigunea:      Edinburgheko Hiri Zaharra      Edinburgheko Hiri Berria      West End

Eskoziako hiriburua den Edinburgo hiria normalki parke bat, tokian tokiko kale nagusiak edota etxebizitzez osatutako auzunen inguruan hedatzen diren eremuetan banaturik dago (batzuetan links deituak). Edinburgo hirian etxebizitza askok etxekonagusia edo etxejabea izan ohi dute (tenents), nahiz eta usadioz hiriko hegoalde eta mendebaldeko eremuak etxalde eta familia bakarreko etxebizitzak izateko joera gehiago izan.

Edinburgheko Hiri Zaharra eta Hiri Berria1 UNESCOren gizateriaren ondarea
Edinburgheko Hiri Zaharra, Hiri Berria eta North Bridge zubiaren ikuspegia Calton Hill muinotik ikusita.
Mota	Kulturala
Irizpideak	ii, iv
Erreferentzia	728
Kokalekua	Eskozia
Eskualdea2	Europa/Ipar Amerika
Izen ematea	1995 (XIX. bilkura)
1 UNESCOk jarritako izen ofiziala (euskaratua) 2 UNESCOren sailkapena

Edinburgheko erdigune historikoa Princes Street Gardens parkeak bitan banatzen du. Haren hegoaldean, antzinako harkaitz bolkaniko batean Edinburgheko gaztelua dago, bere alboan Edinburgheko Hiri Zaharra hedatzen delarik. Princes Street Gardens parkea eta Princes Street kalearen iparraldean Edinburgheko Hiri Berria hedatzen da. 1816an antzinako Nor Loch antzira eta zohikatz eremua idortu ondoren Princes Street Gardens parkea sortu zuten.

Edinburgheko gazteluaren mendebaldean hiriko finantza gune edo eremua kokatzen da, bertan aseguru etxeen eta bankuen eraikin eta egoitza ugari daudelarik, ziurrenik eremu honetako eraikin nabarmena hareharrizko Edinburgheko Nazioarteko Biltzar Jauregia izanen da. Oraindik mendebalderago joan ezkero West End eremua dago, hots, hiriko kultur gunea, bertan arte galeria eta erakusketa ugari daudelarik, gainera Georgiar arkitektura estiloko eraikin ugari ere badaude.

Hiri Zaharra

Artikulu nagusia: «Edinburgheko Hiri Zaharra»

Edinburgheko Hiri Zaharrak bere Erdi Aroko egitura eta Eskoziar Erreformaren garaiko eraikinak mantendu ahal izan ditu. Bere mendebaldeko muturrean Edinburgheko gaztelua dago, eremu honetako kale nagusia Royal Mile ospetsua delarik, honen bi alboetara beste hainbat kale eta kalexka hedatzen dira (closes edo wynds deituak). Bestalde, Hiri Zaharrean plaza eta enperantza handiak ere topa daitezke, eraikin publikoak barne, adibidez San Giles katedrala eta Eskoziako Epaitegiak. Beste leku eta eraikin nabariak hauek dira: Eskoziako Errege Museoa, Eskoziako Liburutegi Nazionala, Edinburgheko udaletxea, Surgeons' Hall eta McEwan Hall. Iparraldeko Europako herrialde askotako hirien antzera Edinburgh ere antzinako barrutien banaketarekin segitzen du: haien guztien gain eta harkaitz bolkanikoaren gailurrean, Edinburgoko gaztelua dago.

Victoria Street kalea.

Royal Mile kaleaz gain, Hiri Zaharreko beste kale nabari batzuk hauek dira: George IV Bridge, Cowgate eta Victoria Street.

Hiri Zaharraren "isatsa" moduko azaleraren itxura luzea eta eraikitzeko leku gutxi zegoenez, XVI. mendeko lege bati esker solairu askotako edo "garaiera handiko" etxebizitzak eraikitzeko baimena luzatu zen. Solairu edo maila anitzetako eraikin hauei "lands" izenez deitu ohi zitzaien, XVI. mendean hamar eta hamaika solairuko garaierak izan ohi zituzten, batzuek hamalau eta hamabost solairuko garaierara ere iritsi izan ziren.^[66]

XVI. mendean Hiri Zaharrak 80.000 biztanle izatera ere ailegatu zen, halere hurbilegoko mendeetan 4.000 biztanle bakarrik izatera ere iritsi ondoren, gaur egun bertan 20.000 biztanle inguru bizi dira.

Zoritxarrez, Hiri Zaharreko eraikin horietako asko 1824ko Sute Handian erre eta betirako desagertu ziren. Ondorengo Hiri Zaharraren zaharberritzeak lur mailaren aldaketak ekarri zituen, ondorioz antzinako kaleen azpitik igarotzen ziren beste kale batzuk eraiki ziren, honen adibide nagusia George IV Bridge kalearen azpitik iragaten den Cowgate kalea da.

2002ko abenduaren 2an Edinburgoko Hiri Zaharrak beste sute handi bat jasan zuen, Cowgate kalearen zati handi bat kiskali zelarik. The Gilded Balloon edo komediaren elkartea, eta Edinburgheko Unibertsitatearen Informatikako Saila ere erre ziren, Inteligentzia Artifizialaren Azpisaila barne.

Edinburgheko Hiri Zaharraren ikuspegia, ezkerraldean North Bridge zubia, eta eskuinaldean Edinburgheko gaztelua eta Eskoziako Galeria Nazionala ikus daitezkelarik.

Hiri Berria

Artikulu nagusia: «Edinburgheko Hiri Berria»

1766an Edinburgheko Hiri Berria eraikitzeko asmoz ospatutako lehiaketan 22 urtetako James Craig arkitektoaren diseinuak irabazi zuen. Egitasmo horren oinarria Argien mendeko ideiea arrazionaletan oinarritutako oinplano irmo batez osatutako eremua sortzea izan zen. Hiri Berriaren ardatz nagusia George Street kalea izan zen, honek Edinburgheko Hiri Zaharrera doan gandorra jarraitzen du. George Street kalearen bi alboetan Princes Street eta Queen Street kaleak kokatzen dira. Denbora laburrean Princes Street kalea Edinburgh hiriko denden eta merkataritza kale nagusia bilakatu zen, honen lekuko oraindik bertan dauden Georgiar arkitekturako eraikinak dira. Kale hauetara lotuta beste kale elkarzutak daude. Ekialdean eta mendebaldeko muturrean St. Andrew Square eta Charlotte Square enparantzak daude. Charlotte Square enparantza Robert Adam arkitektoak diseinatu zuen, XIX. mendeko Edingurgheko kale arkitekturan oinarritzat hartuz.^[67] Charlotte Square enparantzaren iparraldean Bute House eraikina dago, Eskoziako Lehen Ministroaren egoitza da.

Antzina, Edinburgoko Hiri Berria eta Hiri Zaharraren artean Nor Loch antzira zegoen, hau hiria urez hornitzez gain bertako zabortegia ere bazen. 1820ko hamarkadan antzira idortua izan zen. Craigen jatorrizko egitasmoak Nor Loch aintzira zegoen lekua Princes Street Gardens parkea eta kanal bat eraikitzeko asmoa ere hartzen zituen.^[68] Eraikuntzak eraikitzeko garaian sortutako lur soberakina aintzirara bota eta hura idortzeko erabilia izan zen, ondorioz gaur egun bertan dagoen The Mound lur-pilaketa edo muino artifiziala sortu zen, aldiz kanala eraikitzeko idea bertan behera laga zen. XIX. mendearen erdialdean The Mound muinoan Eskoziako Galeria Nazionala eta Eskoziako Errege Akademia eraiki ziren, aldiz Edinburgh Waverley tren geltokira zihoazen trenbideak The Mound muinoaren azpitik tunel bidez pasatuarazi zituzten.

Hiri Berriak sekulako arrakasta izan zuenez, bere hedapena azkarra eta handia izan zen. Jatorrizko oinplano laukizuzena ez zen mantendu, aldiz bitxiagoa zen oinplano bat hedatu zen. Hiri Berriko beste leku interesgarri batzuk Calton Hill muinoa eta Balmoral hotela dira.

Edinburgheko Hiri Berria, Princes Street kalea eta Princes Street Gardens parkearen ikuspegia Edinburgheko gaztelutik ikusita.

West End

West End auzoko Georgiar arkitektura estiloko terrazadun etxebizitzak.

Sakontzeko, irakurri: «West End (Edinburgh)»

West End (Eskoziako gaeleraz An Ceann Siar) hiriaren erdigunean dagoen auzune edo eremua da. Edinburgheko Hiri Zaharra gune historikoa eta Edinburgheko Hiri Berria gune ekonomikoa baldin badira, West End nolabaiteko hiriaren kultur gunea da, bertan arte erakustoki ugari baidaude.^[69] Erakustoki hauetan nabarmenekak honako hauek dira: Usher Hall, The Filmhouse, Royal Lyceum eta Traverse Theatre antzokia. The Village aretoan arte jaialdiak eta eskulan azokak ospatu ohi dira.^[70]

West End barrutiko iparraldea Edinburgh hiriko Gizateriaren Ondare den eremuaren barnean dago. Horren ondorioz, hiriko eremuak edertasun handiko arkitektura du: nagusiki Georgiar arkitektura estiloko terrazadun etxebizitza dotoreak nabari dira.

Southside

Southside hiriko auzune herrikoi bat da, bere barnean honako auzo hauek hartzen dituelarik: St Leonards, Marchmont, Newington, Sciennes, The Grange eta Blackford. Edinburgh hiriko "Southside" edo "Hegoaldea" antzina Burgh Muir burgua hedatzen zen lekuan kokatua dago, ondoren South Bridge auzoa sortu zenetik bizigune gisa hazkuntza azkarra izan zuelarik. Egun, eremu horrek haurrak dituzten familien artean ospe ona bereganatu du (hor ikastetxe publiko eta pribatu ugari daude), bai eta ikasleen artean ere (Edinburgheko Unibertsitatearen campusa George Square enparantzaren inguruan dago, hain zuzen ere Marchmont eta The Meadows parkea eta Napier Unibertsitatearen iparraldean: campus handienak Merchiston & Morningside inguruan daude), gainera jaialdi-zaletuen artean ere gune ospetsua bilakatu da.

Edinburgo hiria eta Fife konderria elkarlotzen dituzten Forth Road zubi esekia eta Forth Rail Bridge zubien aireko ikuspegia.

Eremu hau eleberrietako fikziozko pertsonaien bizilekua ere izan da, Ian Rankin idazlearen Rebus inspektorea Marchmont auzoan bizi eta St Leonards auzoan lan egin ohi zuen, aldiz Muriel Spark idazlearen Jean Brodie pertsonaia Morningside auzoko Churchhill gunea bizi zen.

Leith

Leith auzunea Edinburgh hiriko portua da eta iparraldean dago. Oraindik Edinburgh hiritik bereizten duen berezko izaera mantentzen du: 1920ko hamarkadan Leith burgua Edinburgoko konderriari gehitu izanak aldekoen eta aurkakoen arteko eztabaida ugari piztu zituen.^[71] Egun ere auzune horri dagokion Eskoziako Legebiltzarreko eserlekuari Iparraldeko Edinburgh eta Leith deitzen zaio. Leith auzunearen garapenarekin bat, Edinburgo hiria Norvegia, Suedia, Danimarka, Alemania eta Herbehereekin lotzen dituen ferry eta ontzi konpainien kokaleku bihurtu da. Bestalde, Leith auzuneko portua Erresuma Batuko errege familiaren Royal Yacht Britannia ontzia ainguratuta dago, hain zuzen ere Ocean Terminal merkatalgunea eta Easter Road futbol zelaiaren atzealdean; azken hori Hibernian FC taldearen egoitza da.

Hirigunea

Edinburgoko Hiriguneak ia osoki Edinburgoko Udal Kontseiluaren muga berberak ditu eta bertan Ekialdeko Lothian konderriko Musselburgh udalerriarekin bat egiten du. Hiriaren mugen inguruan eta Edinburgoko Hirigunearen barneko hiriak hauek dira: Dunfermline, Bonnyrigg, Dalkeith, Loanhead, Newtongrange, Penicuik, Livingston eta Broxburn. Europar Batasunak eremu hori Hirigune Handi gisa sailkatua du, bertan 800.000 inguru biztanle bizi baitira.

Kultura

Jaialdiak

Edinburgh Festival izeneko jaialadia oso ezaguna da. 1947tik urtero udan egiten da eta musika, antzerkia eta beste arte mota batzuk eskaintzen ditu. Hainbat ekitaldi ditu bere programazioan, aipagarrienak Edinburgh Fringe eta Nazioarteko liburu erakusketa dira.

Beste jaialdi aipagarri batzuk otsailean izaten den Mendiko Filmen Jaialdia, ekainean Edinburgheko Zinemaldia eta urte berri egunean Edinburgh's Hogmanay ospakizun berezia.

Hainbat antzoki ere daude: Errege Lizeoa, Erregearen Antzokia, Traverse Antzokia... Edinburgoko Antzerki Jaialdia antolatzen dute.

Museoak

Museoak ere baditu. The Mound izeneko muinoan Eskoziako Galeria Nazionala eta Eskoziako Errege Akademia daude, biak ala biak artearen ingurukoak. Hiri zaharraren beste aldean berriz Eskoziako Museo Nazionala dago, herrialdearen historia erakusten duena. Edinburgheko gazteluan bertan ere hiriaren historia azaltzen da.

Zientziari dagokionez Our Dynamic Earth aipatu beharra dago. Edinburgheko Zoologikoak 33 hektarea hartzen ditu Corstorphine Hill aldean eta Eskozia guztiko bigarren atrakzio turistikoa da.

Eskoziako Idazleen Museoak (Writers' Museum) Eskoziako hiru idazle nagusien bizitza erakusten du, Robert Burns, Walter Scott eta Robert Louis Stevenson idazleena. Bestalde aipatu behar da Encyclopædia Britannica Edinburgon argitaratu izan zela 1768an sortu zenetik 1901 arte. Hortik aurrera, AEBetan argitara ematen dute.

Hezkuntza

Lau unibertsitate daude Edinburgon (Queen Margaret Unibertsitatea barne, hiria barrutiaren ertzean dagoena) eta ikasleak populazio osoaren bostena dira.^[72] Edinburgoko Unibertsitatea errege-gutun baten bitartez sortu zen 1583an eta Eskoziako laugarren zaharrena da, St Andrews, Glasgow eta Aberdeen ondoren.^[73] Gaur egun hiriburu guztian dauden eraikin ugaritan banatzen da.

Kirola

Easter Road Stadium

Murrayfield Stadium, Eskoziako errugbi selekzioaren egoitza.

Futbola

Hiriak bi futbol talde profesional ditu: Heart of Midlothian eta Hibernian. Bertakoek Hearts eta Hibs ezizenez esaten diete, eta biek Eskoziako futbol ligan jokatzen dute. Hearts taldeak Gorgie auzoko Tynecastle Stadium estadioan jokatzen du eta Hibs taldeak Edinburgo hiriaren eta Leith udalerriaren arteko Easter Road Stadium estadioan. Bakoitzak launa liga irabazi ditu eta Hearthsek zortzi kopa ere bai.

Errugbia

Eskoziako errugbi selekzioak Murrayfield Stadium estadioan jokatzen du: eraikinaren jabea Eskoziako Errugbi Federazioa da eta errugbiaz gain, bertan hainbat ekitaldi eta musika kontzertuak egiten dira tarteka. Eskozia osoko errugbi estadio handiena da eta 67.000 eserleku inguru ditu.

Klubei dagokienez, Edinburgh Rugby taldeak Zeltiar Ligan jokatzen du eta 2009an bigarren egin zuen. 2015ean European Challege Cupeko finalera iritsi da baina ez du irabazterik lortu. Bestalde, talde amateur ugari daude Eskoziako errugbi ligan jokatzen dutenak; Heriot's Rugby Club, Boroughmuir RFC, Edinburgh Academicals eta Currie RFC, besteak beste.

Izotz hockeya

Hiriko izotz hockey taldea Edinburgh Capitals da. Aurretik, Edinburgo hiria Murrayfield Racers eta Edinburgh Racers taldeek ordezkatu zuten. Partiduak Murrayfield Ice Rink izotz jauregian jokatzen ditu, Elite Ice Hockey League liga profesionalean, Eskoziako beste hainbaten aurka, besteak beste, Fife Flyers, Braehead Clan edota Dundee Stars taldeak.

Edinburghar ezagunak

John Napier (1550-1617), matematikaria. Jakue I.a Ingalaterrakoa eta VI.a Eskoziakoa (1566-1625). John Law (1671-1729), ekonomilaria. James Lind (1716-1794), medikua. David Hume (1711-1776), filosofoa, ekonomilaria eta historialaria. James Lind (1716-1794), medikua eta zirujaua. James Hutton (1726-1797), geologoa, medikua, naturalista, kimikaria eta nekazari esperimentala. Daniel Rutherford (1749-1819), medikua, kimikaria eta botanikoa. Robert Fergusson (1750-1774), olerkaria. Dugald Stewart (1753-1828), filosofoa eta matematika irakaslea. Henry Raeburn (1756-1823), margolaria. Walter Scott (1771-1832), eleberrigilea eta olerkaria. Alexander Gordon Laing (1794-1826), esploratzailea. Mary Ann Paton (1802-1854), opera abeslaria. John Hutton Balfour (1808-1884), botanikoa. Catherine Hogarth (1815-1879), Charles Dickens idazlearen emaztea. William John Macquorn Rankine (1820-1872), ingeniaria eta fisikaria. James Clerk Maxwell (1831-1879), matematikaria eta fisikaria.

Joseph Bell (1837-1911), fisikaria eta unibertsitate irakazlea. James Clerk Maxwell (1831-1879), fisikaria. Euphrosyne Parepa-Rosa (1836-1874), opera abeslaria. Alexander Graham Bell (1847-1922), asmatzailea. Robert Louis Stevenson (1851-1894), eleberrigilea, olerkaria eta idazle-bidaiaria. Andrew Seth (1856-1931), filosofoa. Arthur Conan Doyle (1859-1930), idazlea. Douglas Haig (1861-1928), militarra. Alastair Sim (1900-1976), aktorea. Thor Vilhjálmsson (1925), islandiar idazlea. Sean Connery (1930, aktorea. Stuart Sutcliffe (1940-), The Beatles musika taldeko kidea. Tony Blair (1953-) politikaria, Erresuma Batuko lehen ministro izandakoa. Irvine Welsh (1958-), idazlea. Ian Rankin (1960-), idazlea. Finley Quaye (1874-), jazz musikaria. Chris Hoy (1976-), txirrindularia.

Hiri senidetuak

Edinburgh ondorengo hiriekin senidetuta dago:^[74]

Munich (Alemania)  Niza (Frantzia)  Florentzia (Italia)  Dunedin (Zeelanda Berria)  Vancouver (Kanada)  San Diego (AEB)

Segovia (Espainia)  Xi'an (Txina)  Kiev (Ukraina)  Aalborg (Danimarka)  Kioto (Japonia)  Krakovia (Polonia)

Iruditegia

• 
  Edinburgheko gaztelua.
• 
  Edinburgo hiriaren ikuspegia Edinburgheko gaztelutik ikusita.
• 
  Holyrood jauregia.
• 
  Royal Mile kalean Tron Kirk eliza.
• 
  San Giles katedrala.
• 
  Andre Mariaren katedral episkopala.
• 
  Edinburgheko udaletxea.
• 
  Mercat Cross.
• 
  John Knox House.
• 
  Eskoziako Idazleen Museoa.
• 
  Victoria Street kalea.
• 
  Eskoziako Museo Nazionala.
• 
  The Mound muinoan Eskoziako Galeria Nazionala eta Eskoziako Errege Akademia.
• 
  Eskoziako Liburutegi Nazionala.
• 
  Edinburgheko Unibertsitatearen Old College eraikina.
• 
  Scott monumentua.
• 
  Princes Street Gardens.
• 
  Balmoral hotela.
• 
  Eskoziako Legebiltzarra.
• 
  Waverley tren geltokia.
• 
  Holyrood abadiaren hondarrak.
• 
  Calton Hill.
• 
  Edinburgheko Jaialdia.
• 
  Nazioarteko Liburu Jaialdia.
• 
  Our Dynamic Earth zientzia museoa.
• 
  Usher Hall kontzertu aretoa.

Erreferentziak

1. Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. (Azalpena: hau da 2. orrialdeko irizpideen araberako forma).
2. The Beginnings of Welsh Poetry: Studies. Ifor Williams. 1972. University of Wales Press. isbn= 0-7083-0035-9. 47. orr.
3. The British Heroic Age: the Welsh and the Men of the North. Nora Kershaw Chadwick. 1968. University of Wales Press. isbn=0-7083-0465-6. 107. orr.
4. The eastern terminus of the Antonine Wall: 12th or 13th century evidence. David Dumville. 1994. Proceedings of the Society of the Antiquaries of Scotland. 124. bilduma. 293–298. orr.
5. The Gododdin: The Oldest Scottish Poem. Kenneth H. Jackson. 1969. Edinburgh University Press. 77–78. orr.
6. The Beginnings of Welsh Poetry: Studies. Ifor Williams. 1972. University of Wales Press. isbn= 0-7083-0035-9
7. The British Heroic Age: the Welsh and the Men of the North. Nora Kershaw Chadwick. 1968. University of Wales Press. isbn=0-7083-0465-6.
8. Gardens of the 'Gododdin' Craig Cessford Garden History, Vol. 22, No. 1 (Summer, 1994), pp. 114–115.
9. Placenames of the World. Adrian Room. 2006. McFarland. isbn= 0-7864-2248-3. 118–119. orr.
10. Blackie, Geographical Etymology: A Dictionary of Place-names Giving Their Derivations, 68.
11. The Names of Towns and Cities in Britain. Margaret Gelling, W. F. H. Nicolaisen eta Melville Richards. 1970. Batsford. isbn= 0-7134-5235-8. 88–89. orr.
12. Two Notes on the Norse Kingdoms in Northumbria A. Campbell The English Historical Review, Vol. 57, No. 225 (January 1942), pp. 85–9]7
13. The Topographical, Statistical, and Historical Gazeteer of Scotland: A-H. 800. orr. 1842
14. Coghill, Hamish Lost Edinburgh pp. 1/2.
15. Y Gododdin^{[Betiko hautsitako esteka]}, East Lothian Heritage
16. The kingdom of the Angles, BBC-Scotland's history
17. Watson, The Celtic Place Names of Scotland (1926), 340. orr.
18. Lynch et al., The Oxford Companion to Scottish History (2001), 658. orr.
19. Jones, Mari; Singh, Ishtla (2005). Exploring Language Change. Routledge. p. 70.
20. Privy council records. 2012ko urtarrilaren 30a.
21. Notices of the most remarkable fires in Edinburgh, from 1385 to 1824. Robert Chambers. 1824. 2010eko irailaren 10a.
22. making of the United Kingdom and Black peoples of the Americas. Kelly (1998). 77. orr. Heinemann. 2011ko urtarrilaren 23a. isbn=978-0-435-30959-6
23. William Robertson and the expansion of empire. University Press, Cambridge. William Robertson. 1997. isbn=978-0-521-57083-1
24. Blackwood's Edinburgh magazine, 11. bilduma. 1822. 323. orr.
25. Overview of Edinburgh. Gazetteer for Scotland, University of Edinburgh.
26. J Stuart Murray in Edwards & Jenkins (2005); p64–65
27. Scotland before History. Edinburgh University Press. Stuart Piggott. 1982. isbn=0-85224-470-3
28. Holyrood Park Geology. Department of Geography, University of Edinburgh.
29. Overview of the Water of Leith. Gazetteer for Scotland, Institute of Geography, University of Edinburgh
30. The Water of Leith Walkway. Water of Leith Conservation Trust.
31. Review of Green Belt policy in Scotland – Edinburgh and Midlothian. G. Bramley, C. Hague, K. Kirk, A. Prior, J. Raemaekers eta H. Smith. 2004ko abuztuaren 11. Scottish Government
32. Regional Climate – Eastern Scotland. 2009ko apirilaren 19a. Met Office
33. December 2010 minimum. 2011ko urriaren 31a.
34. Edinburgh Comparisons – Population and Age Structure. 2009ko urtarrilaren 31a. City of Edinburgh Council
35. Comparative Population Profile – Edinburgh Locality. 2009ko urtarrilaren 31a. Scotland's Census Results Online (SCROL)
36. 2010an Edinburgo hiriak denera 486.120 biztanle zituen, horietatik 235.249 gizonezko eta 250.871 emakumeznkos.
37. Eurostat, Europako Estatistika Agentziaren arabera Edinburgo hiria 778.000 biztanle zituen hirigunearen bihotzean kokatua dago.
38. Urban Audit City Profiles – Edinburgh. 2009ko urtarrilaren 31a. Eurostat
39. Edinburgh Comparisons – Ethnicity, Country of Birth & Migration. 2009ko otsailaren 13a. City of Edinburgh Council
40. =A Community Profile of EU8 Migrants in Edinburgh and an Evaluation of their Access to Key Services. Pam Orchard, A. Szymanski & N. Vlahova. 2007ko abenduaren 20a. Scottish Government
41. Edwards, B. & Jenkins, P. (2005) p21
42. Lynch, M. (2001), 219. orr.
43. Edwards, B. & Jenkins, P. (2005), 9. orr.
44. SCH1 Schedule 1 – New Local Government Areas – Local Government etc (Scotland) Act 1994. Office of Public Sector Information (OPSI. 1994ko azaroaren 3a.
45. # pt1-CH6 Chapter 6 – Functions – Local Government etc (Scotland) Act 1994. Office of Public Sector Information (OPSI). 1994ko azaroaren 3a.
46. Edinburgheko Udal Kontseilua aurretik hiriko 17 hautes-eremuetatik aukeratutako 58 kontseilariz osatua dago.
47. Find Your Local Councillor. City of Edinburgh Council. 2008ko ekainaren 8a.^{[Betiko hautsitako esteka]}
48. Nationalist negotiate coalition deals in some of Scotland's largest cities. CityMayors Politics. 2007ko ekainaren 4a.
49. How the council works. City of Edinburgh Council. 2007ko maiatzaren 11.^{[Betiko hautsitako esteka]}
50. Lord Provost of the City of Edinburgh. The city of Edinburgh council. 2011ko urtarrilaren 16a.^{[Betiko hautsitako esteka]}
51. Scottish Parliament election results 2007. Elections Office – City of Edinburgh Council. 2009ko urtarrilaren 14a.
52. title=The UK Competitive Index 2010 The UK Competitive Index 2010. Centre for International Competitiveness. 2010eko maiatzaren 10a.
53. Edinburgh by Numbers 2010/2011. Edinburgh Inspiring Capital. 2010eko maiatzaren 10a.
54. Edinburgh Awards and Accolades. City of Edinburgh Council. 2010eko maiatzaren 10a.^{[Betiko hautsitako esteka]}
55. Edinburgh by Numbers 2010/2011. Edinburgh Inspring Capital. 2010eko maiatzaren 10a.
56. Edinburgh Economy Watch April 2010. City of Edinburgh Council. 2010eko maiatzaren 10a.
57. Edinburgh's financial services sector. Edinburgh Brand. 2010eko maiatzaren 11.
58. Jobs boost as Tesco to base finance arm in Capital. The Scotsman. 2009ko martxoaren 2a.
59. Virgin Money provides jobs boost for city. The Scotsman. 2010eko urtarrilaren 13a.
60. 2004 Festival Economic Impact Study results Edinburgh Festival Fringe. 2005ko urriaren 14a.
61. 2004 Festival Economic Impact Study results Edinburgh Festival Fringe. 2005ko urriaren 14a.
62. BAA press release BAA press release. Baa.com. 2009ko abenduaren 3a.^{[Betiko hautsitako esteka]}
63. Edinburgh Airport Master Plan. British Airports Authority (BAA). 2008ko maiatzaren 25a.
64. co.uk/aspx/807.aspx Edinburgh Waverley. Network Rail. 2008ko maiatzaren 25a.^{[Betiko hautsitako esteka]}
65. Edinburgh CrossRail project. Scottish Government. 2001eko abenduaren 4a.
66. Notices of the most remarkable fires in Edinburgh: from 1385 to 1824. Robert Chambers (publisher born 1802) | sartze-data = 2012-01-09
67. Scottish Architects Homecoming. Historic Scotland. 2011ko urtarrilaren 18a.
68. History of princes Street Retrieved 7 June 2010
69. http://www.edinburghguide.com/westendedinburgh
70. https://web.archive.org/web/20120224043227/http://www.edinburghguide.com/forums/otherandofftopic/general/2692
71. The Story of Leith XXXIII. How Leith was Governed (Ingelesez)
72. (Ingelesez) Edinburgh Student Life. edinburgh-inspiringcapital.com (Noiz kontsultatua: 2013-2-12).
73. (Ingelesez) Lynch, Michael. (2001). The Oxford Companion to Scottish History. Oxford University Press ISBN 0-19-211696-7..
74. Twin and Partner Cities. City of Edinburgh Council (Noiz kontsultatua: 2010-09-11).

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Eskoziako Ataria

• Edinburgh hiriko webgune ofiziala (Ingelesez)
• Edinburgoko Turismo Bulegoaren webgunea (Ingelesez)
• Edinburgh hirigunea eta eskualdearen webgunea (Ingelesez)

• Datuak: Q23436
• Multimedia: Edinburgh / Q23436