Славянская міфалогія — сукупнасць міфалагічных поглядаў, вераванняў і культаў славянскіх народаў. У дадзеным артыкуле разглядаецца славянская міфалогія да прыняцця славянскімі народамі хрысціянства, гэта значыць прыкладна да IX — XII стагоддзяў з прыцягненнем этнаграфічных апісанняў славянскіх святаў і абрадаў пазнейшых часоў, аж да XXI стагоддзя. Інфармацыю аб славянскім пантэоне з кароткімі характарыстыкамі бостваў глядзі ў артыкуле «Спіс славянскіх багоў».
|
|
 |
|
|
|---|
|
Ключавыя паняцці
Ахвярапрынашэнне · Багіня-маці · Бажаство · Бог · Залаты век · Замагільны свет · Замовы · Ініцыяцыя · Сусветная вось · Сусветнае дрэва · Сусветная гара · Міф · Манатэізм · Політэізм · Сакральнае · Свяшчэнныя камяні · Сінкрэтызм · Таемныя таварыствы |
|
Найстаражытнейшыя формы рэлігійнасці
Анімізм · Заалатрыя · Культ продкаў · Магія · Полідаксія · Татэмізм · Фетышызм · Шаманізм |
|
Гістарычныя арэалы
Азія (Бон · Будызм · Ведызм — Брахманізм — Індуізм · Гіндукушская рэлігія · Даасізм · Джайнізм · Мусок · Сінтаізм · Тэнгрыянства)
|
|
Служыцелі культу
Коэны · Аракул · Брахман · Волхв · Друід · Жрэц · Імам · Лама · Чараўнік · Мобед · Манах · Святар · Шаман |
|
Звышнатуральныя сутнасці
Албаста · Анёл · Асура · Дэман · Джын · Дух · Д’ябал · Дэў · Здань · Пярэварацень · Чорт · Эльф |
Навукоўцы рэканструююць славянскую міфалогію па розных крыніцах.
Па-першае, гэта пісьмовыя крыніцы. Тэксты візантыйскіх аўтараў VI — X стагоддзяў Пракопій Кесарыйскі, Феафілакт Сімаката, Канстанцін VII Барвянародны, Леў Дыякан і іншыя. Заходнееўрапейскія аўтары IX — XIII стагоддзяў Баварскі географ, Цітмар Мерзебургскі, Гельмольд, Саксон Граматык і іншыя. Арабскія аўтары IX — XIII стагоддзяў Аль-Масудзі, Ібн-Фадлан, Ібн-Руста і іншыя. У скандынаўскіх сагах XIII стагоддзя, у Старэйшай і Малодшай Эдах маюцца звесткі, якія могуць быць выкарыстаны для рэканструкцыі славянскага паганства. Старажытнарускія, заходнеславянскія (Казьма Пражскі з яго «Чэшскай хронікай») і паўднёваславянскія крыніцы XI — XV стагоддзяў: летапісы, павучанні і навучанні супраць паганцаў (Кірыла Тураўскі, Кірык Ноўгарадзец і іншыя) і ўстаўкі ў перакладную літаратуру, у тым ліку ў апокрыфы. Асаблівае месца займае «Слова пра паход Ігараў», у якім адбіўся значны пласт паганскіх міфаў, згадваных спадчыннікам і носьбітам паганскай культуры — ананімным песнятворцам. Усе гэтыя тэксты не ўтрымоўваюць якіх-небудзь цэласных пераказаў міфалогіі або асобных міфаў. У любым выпадку варта памятаць, што гэта не выклад саміх міфаў, а пераказ іх разумення сучаснікамі-іншаверцамі.
Па-другое, пісьмовыя крыніцы XV — XVII стагоддзяў і фальклорныя крыніцы XVIII — XX стагоддзяў, якія менш набліжаны да паганства, але ўтрымліваюць у сабе шэраг звестак больш ранніх крыніц, якія не дайшлі да нас, а таксама разгорнутыя запісы легенд, казак, замоў, былін і паданняў, прыказак і прымавак, па якіх магчыма рэканструяваць старажытныя міфы. Асаблівую ролю адыгрываюць звесткі польскіх, чэшскіх і нямецкіх аўтараў і гісторыкаў, запісаўшых мясцовыя легенды заходніх славян, якія захавалі звесткі старажытнарускіх крыніц. У Расіі XVI—XVII стагоддзяў некаторыя звесткі запісалі заходнія дыпламаты, ваенныя і вандроўцы (Сігізмунд Герберштэйн, Алеарый і іншыя). Сярод фальклорных сюжэтаў да паганства звычайна адносяць быліны пра Святагора, Патыка, Вольха, Мікулу; казкі пра Кашчэя Несмяротнага, Змея Гарыныча, Бабу-Ягу, Алёнушку і Iванку. Цяжкасць інтэрпрэтацыі гэтых крыніц складаецца ў тым, што на старажытныя ўяўленні напластоўваюцца больш познія пласты, выдумкі аўтараў, расказчыкаў, збіральнікаў фальклору. Сярод аўтарытэтных даследчыкаў фальклору І. П. Сахараў, А. М. Афанасьеў, Д. К. Зяленін, У. Я. Проп і іншыя. Характэрна, што ўсе пералічаныя творы, у тым ліку запісаныя ўжо на рубяжы ХХ стагоддзя, нясуць у сабе дваяверства, гэта значыць сумесь паганства і праваслаўя.
Больш дакладныя, але і больш складаначытаемыя археалагічныя крыніцы: звесткі раскопак культавых месцаў, знаходкі ідалаў, рытуальных прадметаў, упрыгожванняў, паганскіх сімвалаў, надпісаў са згадваннем пра паганскіх багоў або язычнікаў, рэшткі ахвярапрынашэнняў і рытуальных дзействаў. Значны ўклад у вывучэнне паганскіх старажытнасцей унеслі Л. Нідэрле, А. М. Ляўданскі, П. М. Траццякоў, В. І. Мансіка, В. В. Сядоў, Б. А. Рыбакоў, П. П. Талочка, М. І. Талстой, Л. С. Клейн і іншыя.
Важнымі аказваюцца звесткі мовазнаўства, параўнальнага рэлігіязнаўства і вывучэння міфалагічных сюжэтаў у іншых народаў. Акрамя сусветнага аўтарытэту ў гэтай галіне Д. Д. Фрэзера, можна назваць С. А. Токарава, У. М. Тапароў і В. У. Іванова.
Славянская міфалогія і рэлігія фармаваліся на працягу доўгага перыяду ў працэсе вылучэння старажытных славян з індаеўрапейскай агульнасці народаў у II—I тысячагоддзі да н.э. і ва ўзаемадзеянні з міфалогіяй і рэлігіяй суседніх народаў. Таму, натуральна, у славянскай міфалогіі ёсць значны індаеўрапейскі пласт. Мяркуецца, што да яго належаць вобразы бога навальніцы і баявой дружыны (Пярун), бога жывёлы і іншасвету (Вялес), элементы вобразаў двайнятнага боства (Ярыла і Ярыліха, Іван ды Мар'я) і бажаства Неба-Айца (Стрыбог). Таксама індаеўрапейскімі па сутнасці з’яўляюцца такія вобразы, як Маці Сыра-Зямля, звязаная з ёй багіня ткацтва і прадзення (Мокаш), сонечнае боства (Даждзьбог), і некаторыя іншыя[1].
У першай палове першага тысячагоддзя н.э. на рэлігію славян зрабілі значны ўплыў кельты і стэпавае іранамоўнае насельніцтва (скіфы, сарматы і аланы). Пад уздзеяннем кельтаў знаходзілася паганства заходніх (лужыцкіх) славян, у прыватнасці фармавалася архітэктура культавых пабудоў[2]. Некаторыя даследчыкі мяркуюць кельцка-славянскія паралелі паміж боствамі Дагда (міфалогія) і Даждзьбог, а таксама Маха і Мокаш[3]. У іранамоўнага насельніцтва славяне, мабыць, запазычылі само слова «бог» (якое таксама мела семантыку «доля», пар. «Багацтва», «убогі»), якое змяніла агульнаеўрапейскае абазначэнне для боства *divъ[заўв 1]. Усходнія славяне мелі ў сваім пантэоне бостваў меркавана іранскага паходжання — Хорс, Сімаргл і інш[4].
Вельмі блізкія былі вераванні славян і балтаў. Гэта датычыць імёнаў такіх бостваў, як Пярун (Пяркунас), Вялес (Вяльнас) і, магчыма, іншых. Нямала агульнага таксама з германа-скандынаўскай міфалогіяй: матыў Сусветнага дрэва, наяўнасць цмокаў і іншае.
Пры падзеле праславянскай супольнасці сталі фарміравацца племянныя вераванні славян, якія мелі значныя рэгіянальныя адрозненні. У прыватнасці, рэлігія заходніх славян перад пачаткам хрысціянізацыі, відавочна, значна адрознівалася ад усіх іншых.
Пры рассяленні ўсходнеславянскіх плямёнаў у VI — IX стагоддзях (а рускіх — аж да XIX стагоддзя) міфалогіі іх асобных груп маглі адчуваць уплыў міфалогій фіна-ўгорскіх, балцкіх і цюркскіх народаў.
Аб поглядах старажытных славян на Сусвет і навакольны свет нам мала што вядома з прычыны практычнага адсутнасці пісьмовых крыніц. Таму атрымаць нейкае ўяўленне аб гэтай частцы светапогляду старажытных славян мы можам толькі па ўскосных крыніцах — па дадзеных археалогіі, этнаграфіі, ускосным звесткам пісьмовых крыніц.
Шмат дадзеных аб Сусвету старажытных славян можа даць так званы «Збруцкі ідал», які з-за гэтага часам называюць нават «энцыклапедыяй славянскага паганства». Дадзеная чатырохгранняя каменная статуя арыентавана па баках свету. Кожны яго бок падзелены на тры ўзроўня — мяркуючы па ўсім, нябесны, зямны і падземны. На нябесным узроўні намаляваныя бажаствы, на зямным — людзі (двое мужчын і дзве жанчыны, як і бажаствы), а ў падземным — нейкая хтанічная істота, якая трымае на сабе зямлю.
Адрывістыя звесткі пра светаадчуванне старажытных славян можна атрымаць з старажытнарускай літаратуры. У прыватнасці, у «Павучанні Уладзіміра Манамаха» гаворыцца аб выраі — далёкай паўднёвай краіне, у якую ляцяць на зіму птушкі. Пры дапамозе этнаграфічных матэрыялаў мы можам даведацца, што вырай у народнай памяці ўтоесняецца пазней з раем і ўвасабляе сабой «краіну блажэнных», той свет.
Далей, сёе-тое пра паданнях славян нам можа расказаць старажытнаруская летапісная клятва:
|
Дадзеная клятва тлумачыцца тым, што нябожчыкі славянамі бачыліся, як правіла, жоўтымі, таму ў дадзеным выпадку слова «будзем жоўтыя» маюць прамое значэнне «няхай памром». У сувязі з гэтым варта адзначыць, што залаты колер часта маюць падземны свет ці трыдзесятае царства ў рускіх чароўных казках, а таксама жыхары гэтага тагасветнага свету[6][заўв 2]. Дадзеная міфалагема сустракаецца, верагодна, і ў іншых індаеўрапейскіх народаў (пар. залаты палац Одзіна).
Нарэшце, на думку некаторых даследчыкаў, звесткі пра Сусвет старажытных славян можна запазычыць са «Слова пра паход Ігараў». У прыватнасці, увагу прыцягвае дадзены ўрывак:
|
Некаторыя даследчыкі ў дадзеным урыўку знаходзяць трохчасткавае дзяленне свету (неба, паветра, зямля) і архетыпічны вобраз Сусветнага дрэва, а вавёрку, якая бегае па гэтым дрэве, параўноўваюць з вавёркай Рататоск з германа-скандынаўскай міфалогіі. У дадзеным выпадку атрымліваецца, што Баян, падобна старажытнагерманскім скальдам, падарожнічаў па Сусветным дрэве (у германцаў — Сусветны Ясень), злучаючы такім чынам сусветы і атрымліваючы боскае веданне і натхненне з вышэйшага свету[7]
Акрамя таго, паданні аб Сусветным дрэве захаваліся ў найпозняй традыцыйнай культуры славянскіх народаў — у казках, замовах, роспісах калаўротаў і т. п. Напрыклад, у пачатковай частцы замовы замаўляючы лакалізуе сябе ў цэнтры сакральнага свету:
На моры-Акіяне, на востраве стаіць дуб Каркаліст, на тым дубе сядзіць сокал, пад тым дубам змяя… (пераклад з рускай)
Такім чынам, можна ўбачыць, якім чынам славяне (у дадзеным выпадку, рускія) ўяўлялі сабе Сусвет: у цэнтры Сусветнага Акіяна размяшчаецца востраў (Буян), на якім, у Цэнтры Свету, ляжыць камень (Алатыр) або расце Сусветнае дрэва (як правіла, дуб). На гэтым дрэве, як відаць з замовы, сядзіць птушка, а пад дрэвам знаходзіцца Гарафена[8]. Такая карціна вельмі падобная з германа-скандынаўскай і з прадстаўленай у «Слове пра паход Ігараў».
Аб рэлігіі старажытных славян нам амаль нічога не вядома, бо праславянская агульнасць размяшчалася ўдалечыні ад цэнтраў цывілізацыі. Даведацца нейкія факты аб міфалогіі і рэлігіі старажытных славян мы можам толькі пры дапамозе міфолага-лінгвістычных рэканструкцый.
Адзіным пераканаўча рэканструяваны агульнаславянскім бажаством з'яўляецца *Perunъ, бог грому і маланкі. Мяркуючы па ўсім, менавіта яго меў на ўвазе Пракопій пад «творцай маланак, уладаром над усімі». Гэта бажаство захавалася лепш за ўсё ва ўсходніх славян як Пярун і набыло, акрамя названых, яшчэ і рысы бога-заступніка князя і дружыны.
Як паказаў у сваім даследаванні Л. Машынскі, праславянскімі з'яўляюцца такія паняцці, як дух, душа, навь («набожчык»), рай («той свет»), ваўкалак («пярэварацень»), трэба («ахвярапрынашэнне»)[9]. Пры гэтым паганскае разуменне душы не варта змешваць з хрысціянскім. Душа была не нейкай абстрактнай нематэрыяльнай сутнасцю, душой была сама асоба чалавека, якая пасля смерці станавілася навью, перайшоўшы ў іншы свет, рай.
Наогул у распараджэнні вучоных вельмі мала звестак аб міфалогіі старажытных славян, асабліва ж гэта тычыцца часоў агульнаславянскага адзінства. Гэта тлумачыцца многімі фактарамі, і перш за ўсё — адсутнасцю развітай пісьменнасці і аддаленасць ад асноўных цэнтраў цывілізацыі. Адным з першых пісьмовых апісанняў рэлігіі старажытных славян з'яўляецца апісанне візантыйскага гісторыка Пракопія Кесарыйскага (VI стагоддзе):
Гэтыя плямёны, славяне і анты, не кіруюцца адным чалавекам, але спрадвеку жывуць у народапраўстве (дэмакратыі), і таму ў іх шчасце і няшчасце ў жыцці лічыцца справай агульнай. І ва ўсім астатнім у абодвух гэтых варварскіх плямёнаў усё жыццё і законы аднолькавыя. Яны лічаць, што адзін з багоў[заўв 4], творца маланкі, з'яўляецца ўладаром над усімі, і яму прыносяць у ахвяру быкоў і здзяйсняюць іншыя святыя абрады. Лёсу яны не ведаюць і наогул не прызнаюць, што ён у адносінах да людзей мае якую-небудзь сілу, і калі ім вось-вось пагражае смерць, ахопленыя ці хваробай, або на вайне, трапіўшы ў небяспечнае становішча, то яны даюць абяцанне, калі выратуюцца, адразу ж прынесці богу ахвяру за сваю душу; пазбегнуўшы смерці, яны прыносяць у ахвяру тое, што абяцалі, і думаюць, што выратаванне імі куплена цаной гэтай ахвяры. Яны шануюць рэкі, і німфаў, і ўсякія іншыя бажаствы, прыносяць ахвяры ўсім ім і пры дапамозе гэтых ахвяр вырабляюць і варажбы.— Прокопий Кесарийский. Война с готами. Книга VII (книга III Войны с готами).
Дамовы з візантыйцамі
Самыя раннія звесткі пра божастваў старажытнарускага паганства нам могуць даць матэрыялы дагавораў Русі з візантыйцамі, заключаных пасля паходаў у 945 і 971гадах. Заключэнне гэтых дагавораў апісана ў старажытнарускіх летапісах, і там нам цікавыя перш за ўсё клятвы, якія давалі русічы.
Вось фрагмент дамовы 945 года:
|
Далей апісваецца, як пры заключэнні дагавора русічы-язычнікі клянуцца, паклаўшы свае шчыты, аголеныя мячы, абручы і іншую зброю. Пазней князь Ігар быў прыведзены да прысягі грэчаскімі пасламі — ён прыйшоў са сваімі мужамі-язычнікамі на ўзгорак, дзе стаяў Пярун, і яны склалі сваю зброю, шчыты і золата, і прысягнулі. Мяркуючы па клятве, у русічаў мелася ўяўленне пра замагільнага жыцця і аб магчымасці рабскага стану ў ёй[заўв 6].
З дамовы 971 года мы даведаемся наступнае:
|
Сумесная згадка Перуна і Воласа ў гэтай клятве дала глебу для шматлікіх спекуляцый[14] — некаторыя Перуна супастаўляюць са зброяй і вайной, а Воласа — з золатам і гандлем, хтосьці звязвае Перуна з кіруючай верхавінай (або варагамі-Руссю), а Воласа — з простым народам (славянамі і нават фінамі)[15], іншыя наогул супрацьпастаўляюць Воласа Пяруну[16]. У астатнім жа дадзеныя гэтай клятвы не даюць нічога новага, за выключэннем пасажу аб золаце, які ўжо быў разгледжаны вышэй, у раздзеле «Сусвет старажытных славян».
Пантэон князя Уладзіміра
Адна з найважнейшых крыніц па славянскай (дакладней старажытнарускай) паганскай міфалогіі — гэта летапісны аповяд аб так званай «паганскай рэформе» князя Уладзіміра Святаславіча, калі ён усталяваў у Кіеве ідалы шасці найважнейшых божастваў:
|
Існуе велізарная колькасць інтэрпрэтацый дадзенага фрагмента «Аповесці мінулых часоў» — пачынаючы ад функцый божастваў і заканчваючы іх колькасцю. Найбольш пераканаўча наступнае. Пярун размешчаны ў спісе на першым месцы, ён пачынае спіс багоў, таму лагічна лічыць яго галоўным і важнейшым з божастваў (па крайняй меры для князя і дружыны). Імёны Хорс і Даждзьбог у спісе стаяць побач, а ў некаторых варыянтах летапісу не падзяляюцца, як іншыя бажаства, саюзам «і». Таму можна выказаць здагадку пэўнае падабенства, сувязь (або нават тоеснасць) паміж гэтымі бажаствамі, бо абодва яны з’яўляюцца салярнымі, звязанымі з сонцам. Стрыбог і Сімаргл, мабыць, былі не такія значныя, як Пярун і Хорс з Даждзьбогам, раз згадваюцца пасля іх. Мокаш, мяркуючы па ўсім, гэта жаночае бажаство[заўв 9], таму і замыкае спіс. З шасці божастваў спісу двое маюць іранскія карані — гэта Хорс і Сімаргл[заўв 10] Гэта тлумачыцца тым, што пантэон быў усталяваны ў Кіеве, а на ўсходніх славян Паўднёвай Русі вялікі ўплыў аказалі растварыўшыся ў іх сармацкія і аланскія плямёны.
Сутнасцю паганскай рэформы Уладзіміра даследчыкі лічаць усталяванне агульнадзяржаўнага для ўсёй Русі пантэона божастваў на чале з Пяруном — богам князя і дружыны. Рабілася гэта, мабыць, для папярэджання сепаратысцкіх тэндэнцый, паколькі старажытнаруская народнасць тады яшчэ не да канца кансалідаваліся, і местачковыя племянныя культы цалкам маглі справакаваць сепаратызм[21]. Неўзабаве стала відавочная палітычная бесперспектыўнасць і тупіковасць гэтага шляху, «паганскай перспектывы», і Уладзімір ад яе адмовіўся, хрысціўшы Русь[22].
Пантэон «Слова пра паход Ігараў»
«Слова пра паход Ігараў» з'яўляецца ўнікальным помнікам старажытнарускай эпічнай традыцыі. Яно змяшчае нямала міфалагічных дадзеных, перш за ўсё шэраг імёнаў паганскіх багоў, хоць і было створана ўжо ў XII — XIII стагоддзях[заўв 11]. Д. С. Ліхачоў тлумачыць гэта так званым «Адраджэннем паганства» — з'явай агульнаеўрапейскага маштабу, якое мела месца і на Русі. Прычыны яго заключаліся ў тым, што паганства ўжо амаль знікла і больш не ўяўляла пагрозы для хрысціянства, таму яго перасталі «баяцца». Яно, наадварот, стала гуляць зусім іншую ролю ў культуры — эстэтычную, архаічную, нацыянальна-ідэалагічную[24].
У «Слове» згадваюцца, як правіла, «унукі» розных божастваў — мастацкія словазлучэнні-метафары для сінанімічныя замены або эпітэта. На думку Д. С. Ліхачова, «унук у дадзеным выпадку несумненна мае значэнне „нашчадка“», бо ў «Слове» наогул вельмі прыкметныя «перажыткі рэлігіі яшчэ радавога ладу»[25]. З іншага боку, пазначэнне народаў сынамі герояў і ўнукамі багоў уласціва выключна хрысціянскай кніжнасці. Кожны хрысціянскі народ, згодна з гэтай традыцыі, павінен быў мець біблейскую генеалогію. Як піша У. Я. Пятрухін, русічы з ганарыстасці ўступілі на нехрысціянскіх зямлю полаўцаў, «дзяцей дэманаў», і таму апынуліся да іх прыраўнаныя як унукі паганскага бога («Даждзьбожжы ўнукі»). Прыраўнаванне, вядома, было няпоўным, паколькі ў «Слове» дэманы і паганскія багі цалкам не атаясамляюцца. Тым не менш, русічы, такім чынам, сталі адным з паганскіх народаў, пазбавіўшыся біблейскай генеалогіі і Божай дапамогі[26].
Казачнік Баян у «Слове» завецца ўнукам бога Вялеса[заўв 12]:
|
Зыходзячы з гэтага ўрыўка Велеса лічаць старажытнарускім паганскім заступнікам паэзіі і спевакоў-казачнікаў.
Вятры ў «Слове» называюцца ўнукамі Стрыбога:
|
На падставе дадзенага ўрыўка Стрыбога лічаць богам-уладаром вятроў[заўв 13].
Рускі народ, ад князя да земляроба[заўв 14], в «Слове» называется внуками Даждзьбога:
|
|
На падставе гэтых двух урыўкаў можна сказаць, што Даждзьбог наогул быў даволі значным бажаством у Старажытнай Русі, якое ўвасабляла дабрабыт, мір і адзінства Рускай зямлі. Згадваецца ў «Слове» і іншае салярнае бажаство:
|
Князь Усяслаў Полацкі, падарожнічаючы на поўдзень, перасякае шлях бачнага дзённага руху сонца, якое тут атаясамліваецца з Хорсам. На падставе гэтага можна казаць аб тым, што Хорс быў увасабленнем сонца ў старажытнарускім паганстве.
Акрамя таго, у «Слове» сустракаецца эпічны вобраз князя Усяслава, нададзенага рознымі звышнатуральнымі здольнасцямі[27]. Гэта даволі архаічны міфалагічны вобраз шамана-воіна, уласцівы для пераходнага перыяду ад першабытна-абшчыннага ладу да ваеннай дэмакратыі[28] Вобраз князя Усяслава роднасны вобразу быліннага Вольхі Святаслававіча.
Акрамя вышэйпералічаных божастваў, некаторыя даследчыкі выяўляюць у «Слове» іншых шматлікіх міфалагічных персанажаў, такіх як «Дзіў», «Карна і Жля», «Траян» і некаторыя іншыя. З іншага боку, цалкам магчыма, што дивъ — гэта кароткі прыметнік, якія адносяцца да полаўцаў са значэннем «дзікі»[29], Карна і Жля — усяго толькі імёны палавецкіх ханаў[заўв 15], а Траян — следства памылковага ўспрымання тэксту, бо напісанне лігатуры «тр» і літар «б» і «з» супадала ў начырку пратаграфа «Слова». Таму ў «Слове» гаворка ідзе хутчэй за ўсё не пра Траяна ці Заяна[заўв 16], а пра таго ж Баяна[31][заўв 17]. Як бы там ні было, варта памятаць, што «Слова пра паход Ігараў» — гэта рэалістычны, патрыятычны і гераічны эпас, у якім хутчэй не месца шматлікім містычным сутнасцямі тыпу «багінь» Карны і Жлі, Траяна і «Панны-Крыўды», якія знаходзяць у ім некаторыя даследчыкі.
Пераклад Хронікі Іаана Малалы
Фрагмент Іпацьеўскім летапісе пад 1114 годам, які з’яўляецца ўстаўкай са славянскага перакладу «Хронікі» візантыйскага гісторыка Іаана Малалы, характэрны перш за ўсё згадваннем імёнаў Сварога і Даждзьбога. Славянскі перакладчык пераклаў такім чынам адпаведна імёны Гефеста і Геліяса, таму можна казаць пра нейкую сувязь з агнём і, магчыма, кавальскім рамяством Сварога, і пра салярны характар Даждзьбога. Сам жа сюжэт міфалагічнай устаўкі з «Хронікі» ў летапіс расказаць пра менавіта славянскую міфалогію, на жаль, абсалютна нічога не можа. На тое ёсць дзве прычыны — па-першае гэты тэкст з’яўляецца амаль даслоўным перакладам з грэчаскай[32], f па-другое ён быў пераведзены толькі ў XIII стагоддзі, калі пра паганскіх багоў і міфы захаваліся толькі адрывістыя ўспаміны[заўв 18]. Іншай характэрнай рысай дадзенай крыніцы з’яўляецца той факт, што ў ім змяшчаецца адзінае згадванне Сварога наогул у крыніцах. Выключная папулярнасць дадзенага бажаства ў сучасным неапаганстве тлумачыцца тым, што яно было ўзведзена на нябачаныя вышыні неабгрунтаванымі вучонымі спекуляцыямі. Н. І. Зубаў у процівагу ім лічыць, што дадзенае бажаство наогул з’яўляецца плёнам фантазіі перакладчыка «Хронікі» — ён аднавіў Сварога, як бацькі Сварожыча, хоць імя Сварожыч на справе можа зусім і не быць імем па бацьку[34].
Павучанні супраць паганства
Старажытнарускія павучанні супраць паганства цікавыя перш за ўсё тым, што яны адлюстроўваюць вераванні не толькі кіруючай вярхушкі, але і простага народа, бо адрасаваныя менавіта яму. У гэтых павучаннях, як правіла, пералічваюцца асноўныя язычніцкія бажаствы, дробныя міфалагічныя персанажы, а таксама некаторыя народныя абрады і святы, якія захоўваюць сваю паганскую сутнасць.
Са «Слова нейкага хрыстолюбца і рупліўца правай веры» XIV — XV стагоддзяў вядома наступнае:
|
і далей:
|
Акрамя таго, мяркуючы па павучанням, старажытныя ўсходнія славяне пакланяліся грому і маланцы, дрэвам, камяням, рэкам і крыніцам, упырам, берагіням і нябожчыкам. Згадваюцца народныя абрады з элементамі паганства ў Святкі, Вялікі чацвер, Сёмуху, Купалле і іншыя святы. Гэтыя ж «забабонныя» абрады асуджаюцца і пастановай стогаловага сабору 1551 года[38], дадзеныя якога па сутнасці практычна не адрозніваюцца ад этнаграфічных матэрыялаў 2 паловы XIX — пач. XX стагоддзяў.
Ідалы і капішчы
Дадзеныя як археалогіі, так і пісьмовых крыніц сведчаць аб тым, што ў славян існавалі скульптурныя выявы бостваў (ідалы). Яны маглі быць як драўлянымі, так і каменнымі. Ідалы ўсходніх славян адрознівае прастата і вядомая грубасць выканання, тады як у заходніх славян ідалы былі больш майстэрскімі і складанымі[заўв 22]. Акрамя таго, адметнай рысай заходнеславянскіх ідалаў з’яўляецца палікефалія (шматгаловасць)[заўв 23]. Пра знешні выгляд славянскіх ідалаў можна меркаваць па шырока вядомаму так званаму «Збруцкаму ідалу»[заўв 24], а таксама па апісаннях у пісьмовых крыніцах: вядома, напрыклад, што ідал Пяруна, пастаўлены ў Кіеве князем Уладзімірам, быў драўляным, са срэбнай галавой і залатымі вусамі[заўв 25]. Акрамя гэтага вядомыя шматлікія апісання шматгаловы ідалаў балтыйскіх славян.
Славяне пакланяліся ідалам у адкрытых свяцілішчах (капішчах). Наяўнасць храмавых памяшканняў у славян (за выключэннем заходніх) не зафіксавана, аднак яны цалкам маглі мець месца, не пакінуўшы пасля сябе слядоў, будучы драўлянымі[заўв 26]. На капішчы праводзіліся абрады глыбокай пашаны ідалам божастваў. Капішчы маглі быць агароджаны, іх звычайным атрыбутам былі вогнішча, часовае або пастаяннае. Відавочна, капішча было пабудавана князем Уладзімірам для яго пантэона, аднак яно да гэтага часу не выяўлена археолагамі. Развагі Б. А. Рыбакова ў гэтых адносінах[45] падтрымаўшага археолагаў П. П. Талочку і Я. Я. Бароўскага, «адкрыўшых» капішча Уладзіміра[46] у апошні час справядліва аспрэчваюцца[47]. Мяркуючы па дадзеных летапісаў, капішча Перуна было і ў Ноўгарадзе, на Пярыні. Яно было як мяркуецца, выяўлена савецкім археолагам В. В. Сядовым[48], аднак і яго рэканструкцыі на сённяшні дзень выклікаюць вялікія сумненні[заўв 27] Са славянскіх свяцілішчаў, выяўленых археолагамі, асабліва вылучаюць таксама Збруцкі культавы цэнтр[50]. У апошні час выказваюцца здагадкі аб тым, што функцыю свяцілішчаў на Паўночна-Захадзе Русі маглі выконваць сопкі — сакральныя помнікі ў выглядзе насыпаў над пахаваннямі. Па вельмі меры, сама насып часцей за ўсё гуляла больш рытуальную функцыю, чым пахавальную. Рэшткі менавіта такога святыні маглі быць знойдзены на Пярыні[51].
Акрамя ідалаў, славяне, відавочна, пакланяліся і святым камяням-валунам. У выпадку з усходняй ускраінай славянскай прасторы, праўда, не заўсёды ясна, хто пакланяўся кожнаму канкрэтнаму каменю — славяне, або фіна-ўгорскія плямёны. Цалкам магчыма, што пакланяліся і тыя, і іншыя (да асіміляцыі). Гэта верагодна тым больш, што шанаванне святых камянёў сустракаецца ў рускіх аж да апошняга часу (праўда, у гарадской культуры яно напоўнена зусім іншым сэнсам і зместам, чым у традыцыйнай)[52].
Копія Збруцкага ідала ў Кракаве
«Сіні камень» паблізу Пляшчэева возера
Жрэцтва
Славяне ў параўнанні з іншымі народамі Еўропы валодалі меншай хуткасцю грамадска-эканамічнага развіцця, таму развітога і ўплывовай жрэцкага саслоўя ў іх не існавала. Як лічыць В. В. Сядоў, правадыр (князь) у старажытных славян сумяшчаў у сабе адміністрацыйныя, ваенныя і рэлігійныя функцыі[53], што наогул характэрна для перыяду ваеннай дэмакратыі. Яркі прыклад таму — былінны Вольга Усяслававіч, князь-чараўнік, які, разам з ваеннай доблесцю, карыстаецца і чараўніцтвам (у прыватнасці — пярэваратніцтвам). Іншы прыклад — Вешчы Алег, мянушку якому далі таксама за нейкія звышнатуральныя здольнасці.
Да сярэдзіны I тыс. н.э. славянскія плямёны рассяліліся на даволі вялікай плошчы, таму ўзроўні грамадскага развіцця ў іх адрозніваліся. Паўднёвыя славяне вельмі рана патрапілі пад моцны ўплыў Візантыі і, такім чынам, хрысціянства, таму казаць пра жрэцтва ў іх не ўяўляецца магчымым. Заходнія славяне па ўзроўні грамадскага развіцця абганялі ўсходніх, таму, як відаць па крыніцах, жрэцтва ў балтыйскіх славян дасягнула значнага ўплыву, а часам засяроджваецца ў сваіх руках і палітычную ўладу. Мяркуючы па ўсім, жрэцтва як саслоўе ва ўсходніх славян знаходзілася толькі ў працэсе фарміравання[54], які быў перапынены увядзеннем хрысціянства. Тым не менш, жрацы паганскіх божастваў ва ўсходніх славян у дахрысціянскія часы хутчэй за ўсё былі. Аднак іх, відаць, было не так шмат — значна больш было варажбітоў, ведзьмакоў і знахароў. Старажытнарускія крыніцы называюць іх наступным чынам: волхвы, ведуны, обавники, зелейники, наузники, чародеи, кудесники, ворожеи, «бабы богомерзкие» і г. д[55]. Як правіла, асноўнымі іх функцыямі былі знахарства — лячэнне замовамі, рытуаламі і натуральнымі лекавымі сродкамі; бытавая магія — любоўная і ахоўная (з дапамогай рытуалаў, зелляў, амулетаў, абярэгаў і т. п.); прадказанні і варажбы — па крыку птушак і жывёл, застывання волава і воску і т. п.; дапамога пры родах і гэтак далей[55].
«Баба-Яга». В. Васняцоў, 1871
«Алег ля касцей каня». В. Васняцоў, 1899
«Прыход ведзьмака на сялянскае вяселле». В. Максімаў, 1875
«За нагаворным зеллем». М. Несцераў, 1888
Каляндарныя святы і абрады
Каляндарныя святы і абрады славян былі цесна звязаны з гаспадарчымі (і таму жыццёва-важнымі) інтарэсамі селяніна, таму іх даты шмат у чым абумоўлены сельскагаспадарчымі сезонамі. Акрамя таго, гадавы святочны цыкл не мог не вызначацца найважнейшымі астранамічнымі датамі, звязанымі, як правіла, з рухам сонца.
Значная частка агульнаславянскія святаў была звязана з культам продкаў (пра гэта гл. ніжэй). З найстаражытных часоў і да сённяшніх дзён (у прыватнасці, у ўсходнеславянскіх народаў) захаваўся звычай наведваць могілкі і магілы бацькоў у Радаўніцу, Сёмуху (перад Пяцідзесятніцай) і Дзмітрыеўскай бацькоўскай суботай. Такімі ж старажытнымі з’яўляюцца звычаі трапезы на магіле, памінання алкаголем і пакідання на магіле ежы для нябожчыка. Да нядаўняга часу захоўваліся перажыткі паганскіх памінальных звычаяў і ў іншыя хрысціянскія святы, напрыклад Каляды, Масленіцу і Вялікі чацвер. У Каляды, у сувязі з зімовым часам, могілкі не наведвалі, а паміналі продкаў дома. У Вялікі чацвер для продкаў тапілі лазні (каб яны памыліся)[заўв 28] і палілі вогнішчы каля брамы (каб яны пагрэліся). Як правіла, памінальныя святы прымяркоўваліся да рубежных перыядаў года — сонцастаяння і раўнадзенства. Мабыць, у гэты памежны час адчынялася (зачынялася) брама паміж светам жывых і светам мёртвых, праз якія ў свет прыходзілі душы памерлых. Яны наведвалі сваіх нашчадкаў, а тыя павінны былі іх належным чынам сустрэць — сагрэць, вымыць, напаіць і накарміць. Душы продкаў маглі дабраславіць, а маглі і наслаць няшчасці — усё залежала ад таго, як іх сустрэнуць, таму так важна было пачытаць продкаў[57].
Памерлыя продкі, як тыя, што спачываюць у зямлі, у замагільным свеце, звязваліся ў свядомасці чалавека з зямлёй, таму менавіта ад блаславення продкаў шмат у чым залежаў будучы ўраджай. Напрыклад, Масленіца звязана і з ідэяй урадлівасці, і з культам продкаў — менавіта ім прысвячаліся спаборніцтвы (бягі, кулачныя баі, узяцце снежнага гарадка) і галоўная ежа на Масленіцы, пры гэтым памінальная — бліны[заўв 29]. Урадлівасці зямлі і пладавітасці жывёлы, як асноўным гаспадарчым інтарэсам селяніна, было нададзена асаблівая ўвага ў яго святах і абрадах. У Шчодры вечар (напярэдадні Новага года) гатавалася рытуальная ежа — парася, авечыя ножкі, смажанае і печанае печыва ў выглядзе жывёлы («Казулька») — мэтай усяго гэтага было прыцягненне пладавітасці і дабрабыту для жывёлы. Гэтай жа мэце, а таксама забеспячэнню бяспекі скаціны, служылі шматлікія рытуалы Юр’ева дня вясновага, калі здзяйсняўся першы выган быдла[57].
Урадлівасці зямлі спрыялі шматлікія рытуалы з пудзіламі, якія адлюстроўвалі розных рытуальных персанажаў — гэта Масленіца, Ярыла, Кастрама, Каструбонька. Рытуал уключаў у сябе, як правіла, ушаноўванне і шанаванне пудзіла, хаджэнне з ім па вуліцах, якое суправаджалася весялосцю, а затым праводзіны — пахаванне, спаленне або разарванне. Мабыць, пудзіла ўяўляла сабой цэнтр урадлівасці і пладавітасці, і рытуалы яго провадаў павінны былі паведаміць гэту ўрадлівасць зямлі — тым больш, што праводзіліся падобныя рытуалы амаль заўсёды вясной або ў пачатку лета[57][заўв 30].
У Сёмуху і Траецкі тыдзень ролю пудзіла выконвала траецкая бярозка, з якой праводзілі практычна тыя ж абрады — упрыгожвалі яе, пакланяліся і ўшаноўвалі, елі пад бярозкай рытуальную ежу, спявалі песні і вадзілі карагоды, завівалі ёй галінкі, праводзілі абрад «кумлення», насілі па вёсцы і, нарэшце, ламалі і раскідвалі галінкі па полі — мэтай усіх гэтых абрадаў было прыцягненне ўрадлівасці і добрага ўраджаю, а таксама пладавітасці і ўдалага мацярынства, як у выпадку з кумлением. Ва ўсіх рытуалах на Сёмуху, якія праводзіліся з бярозкай, удзельнічалі толькі дзяўчыны і жанчыны[57][заўв 31].
Акрамя таго, забеспячэнню ўрадлівасці і ўраджаю павінны былі спрыяць рытуалы выклікання дажджу (пры засусе, у выпадку ж зацяжных дажджоў рытуал быў накіраваны на дасягненне добрага надвор’я). У рытуале ўдзельнічала дзяўчынка, як правіла, сірата, якую называлі Дадола або Пепяруда. Як лічаць навукоўцы, яе імя і сам вобраз, мабыць, звязаны з Грамавержцам-Пяруном (магчыма, Дадола ўяўляла жонку Грамавержца). Яе вадзілі па вёсцы, упрыгожвалі кветкамі і палівалі вадой, пры гэтым спяваліся песні з просьбамі пра дараванне дажджу[60].
Адным з найважнейшых славянскіх святаў была ноч на Івана Купала. У гэту ноч уладкоўваліся агульнанародныя гулянні — песні і танцы. З купальскіх абрадаў варта адзначыць распальванне і скачкі праз вогнішчы, купанне ў рэках і катанне са схілаў падпаленых колаў. Нярэдка свята прымала разгульны характар. Акрамя таго, у гэту ноч збіралі лячэбныя і магічныя расліны[заўв 32].
Згодна з рэканструкцыя, у славян існавалі святы, прысвечаныя самім бажаствам. У прыватнасці, мог існаваць Пярунаў дзень і дзень, прысвечаны Вялесу, якія пасля былі замененыя адпаведна Ільіным днём і Уласавым днём або Міколавым днём (зімовым і вясновым). Аднак прамых дадзеных аб гэтых паганскіх святах у нашым распараджэнні няма, таму іх даты і ўтрыманне застаюцца толькі рэканструкцыямі.
- Варта заўважыць, што трыдзесятае царства можа мець таксама і срэбны, і медны колер.
- Памылковы пераклад «адзін толькі бог» даў падставу для шматлікіх спекуляцый пра «монатэізм» у старажытных славян (напрыклад: Климов Е. В. Монотеизм восточных славян // Вопросы истории № 12.. — 2007. Архівавана 12 кастрычніка 2011.) Правільны пераклад — «адзін з багоў» (у арыгінале не θεόν, а θεῶν).
- Мансіка адзначае, што ў многіх спісках летапісу тут стаіць імя не Воласа, а Уласія, што яшчэ раз паказвае тоеснасць у разуменні перапісчыкаў гэтых імёнаў і вобразаў[13]. Гэта пацвярджаецца яшчэ і тымі фактамі, што Волас ні разу не згаданы ў павучаннях супраць паганства і не ўваходзіць у пантэон Уладзіміра.
- Мансіка лічыць, што ў першапачатковым варыянце летапісе згадваўся толькі Пярун, а імёны астатніх багоў былі найпозняй устаўкай, выпадковым наборам вядомых перапісчыку імёнаў паганскіх божастваў. Х. Лаўмяньскі як і Мансіка мяркуе, што ў летапісе першапачаткова было імя толькі Перуна, а астатніх божастваў у летапіс прыпісаў Нікан, паколькі ўяўляў сабе Уладзіміра ідалапаклоннікам-політэістам. Да таго Нікан жыў у Тмутаракані, на поўдні, таму ў пантэоне Уладзіміра так шмат божастваў іранскага паходжання[17]. Клейн лічыць, што сутнасць рэформы заключалася ва ўсталяванні дзяржаўнага культу вярхоўнага бажаства, Перуна[18].
- Некаторыя даследчыкі ставяць пад сумнеў іранскае паходжанне Сімаргла і падзяляюць гэтае імя на дзве часткі, атрымліваючы, такім чынам, альбо бажаство з эпітэтам, альбо пару божастваў.
- Варта адзначыць, што згадка Велеса (не Воласа!) У «Слове» з'яўляецца практычна адзіным згадваннем гэтага імя ў старажытнарускай літаратуры (калі не лічыць найпозняга жыцця Аўрамія Растоўскага, куды імя Велеса магло патрапіць чыста выпадкова).
- Такую выснову можна зрабіць толькі з дадзеных «Слова». Іншыя крыніцы наогул ніяк не растлумачваюць функцыі Стрыбога.
- Па іншай версіі, унукамі Даждзьбога ў «Слове» называюцца толькі князі.
- Так у Екацярынінскай копіі «Слова».
- Аднак гэта не значыць, што такога персанажа, як Траян, не было ў славянскай міфалогіі зусім. Акрамя таго, многія сур’ёзныя даследчыкі «Слова» да гэтага часу лічаць, што гаворка там ідзе менавіта пра Траяна.
- Пісцы даволі хутка перасталі разумець сутнасць запазычанага імя гэтага бажаства, таму нярэдка дзялілі яго на дзве часткі.
- Згадванне вілаў сведчыць аб паўднёваславянскай літаратурнай традыцыі, бо ўсходнім славянам яны невядомыя (аналаг — русалкі, берагіні).
- Малюнак як мяркуецца, ідала Перуна (які мае вусы і стаіць на воблаку) выгравіравана на касцяным варажбовай жэрабі са Старой Ладагі[41].
- Дадзены звычай, разам са звычаем накрываць для душ продкаў святочны стол, упершыню пісьмова зафіксаваны ў «Слове св. отца нашего Иоанна Златоустаго» (≈ XIV стагоддзе), накіраваным на барацьбу з падобнымі «забабонамі»[56].
- У рамках сваёй тэорыі пра «Перуна, які ўваскрасае» Клейн трактуе ўсё рытуалы, звязаныя з провадамі рытуальных персанажаў у выглядзе пудзіла, з Перуном[58]. У рэчаіснасці ж, рытуалы ўшаноўвання і провадаў трэба прызнаць даволі ўніверсальнымі для паганскай славянскай рэлігіі. М. А. Васільеў мяркуе, што менавіта яны апісаны яшчэ ў летапісным аповядзе аб звяржэнні ідалаў Уладзімірам[59]. Гл. таксама: Проводы Перуна (руск.)
- Мабыць, гэта звязана са значнай архаічнасць дадзенага абраду, у сувязі з чым тут захаваўся рэлікт матрыярхату — прыярытэт мацярынскага роду. Наогул, шанаванне бярозы ўсходнімі славянамі — гэта, мяркуючы па ўсім, спадчына старажытнага татэмічнага культу бярозы, як выключна важнага для жыхароў лясной зоны дрэва.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
