Грамадзянская вайна ў Лівіі (2011)

Першая грамадзянская вайна ў Лівіі, або Лівійская рэвалюцыя^[35] — узброены канфлікт 2011 года паміж войскамі ўрада Муамара Кадафі і паўстанцаў.

Артыкул пра Грамадзянскую вайну ў 2011. Пра другі канфлікт гл. Грамадзянская вайна ў Лівіі (2014—2020).

Грамадзянская вайна ў Лівіі
Асноўны канфлікт: Арабская вясна, Лівійскі крызіс
Знішчаныя падчас вясновых баёў танкі лаялістаў ля Місураты
Дата	15 лютага — 23 кастрычніка 2011
Месца	Лівія
Вынік	Скінуты ўрад Муамара Кадафі
Праціўнікі
Нацыянальны Пераходны Савет Лівіі НВАЛ Лівійскія плямёны[1][2] • Тубу (ФТВЛ) • Амазігі ЛІБГ Замежныя найміты[3] Ваенная падтрымка UNSC Resolution 1973:  НАТА Членаў НАТА  Бельгія  Балгарыя  Канада  Данія  Францыя  Грэцыя  Італія  Нідэрланды  Нарвегія[4]  Румынія  Іспанія  Турцыя  Вялікабрытанія  ЗША Іншых краін  Туніс[5][~ 1]  Іарданія[6]  Швецыя  ААЭ[7]  Катар[8] Аль-Каіда[9] Ваенныя інструктары:  Катар[10]  НАТА[11] Пастаўкі зброі:  Катар[12][13][14]  Егіпет[15]  Малдова[16]  Швейцарыя[17] Іншая падтрымка:  Судан[18] Лівійская Арабская Джамахірыя Узброеныя сілы Лівіі Ваенізаваныя фармаванні Лівійскія плямёны[1][2] • Кадафа • Туарэгі • Варфала Замежныя найміты[19] Ваенная патрымка:  Зімбабвэ[20] Паўстанцы Дарфура[21] Ваенныя саветнікі: Беларусь[22][23] Пастаўкі зброі:  Алжыр[24]  Сірыя[25]  Беларусь[26][27]
Камандуючыя
Мустафа Мухамад Абд-аль-Джаліль Шарль Бушар Муамар Кадафі †
Сілы бакоў
каля 30 000 паўстанцаў[28]; больш за 200 самалётаў, 20 баявых караблёў, 20 падводных лодак, некалькі тысяч ваеннаслужачых; некалькі сотняў вайскоўцаў[8]; сотні замежных наймітаў. каля 30 000 вайскоўцаў і лаялістаў[29]; некалькі сотняў вайскоўцаў і наймітаў[20]; каля 500 ваенных інструктараў і наймітаў[23]; сотні замежных наймітаў.
Страты
Усходні фронт: 7 200 забітых, параненых і зніклых без вестак паўстанцаў[30] Заходні фронт: невядома Усходні фронт: 11 000 забітых, параненых і зніклых без звестак лаялістаў[30][31] Заходні фронт: невядома
Агульныя страты
25 000[32][33] — 50 000[34] забітых
Армія Туніса ўдзельнічала ў пагранічных сутыкненнях у раёне горада Вазін на баку ПНС.
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Канфлікт пачаўся 15 лютага 2011 года, калі больш за 500 чалавек сабраліся ноччу каля будынка суда горада Бенгазі з мэтай выказаць свой пратэст супраць арэшту юрыста Фатхі Тэрбіля. 18 лютага паўстанцы, зламаўшы супраціў паліцыі, усталявалі кантроль над горадам Аль-Байда. Вулічныя баі мелі месца і ў Бенгазі, дзе мяцежнікі спалілі мясцовую радыёстанцыю, а 20 лютага, пасля таго як пала ваенная база ў цэнтры, горад апынуўся пад поўным кантролем апазіцыі. Па прыкладзе Егіпта ў Лівіі ў ноч на 19 лютага ўлады адключылі інтэрнет.

У першыя два тыдні канфлікт насіў характар ​​народных хваляванняў і акцый пратэсту. Паступова, калі апазіцыянеры займелі вялікую колькасць стралковай зброі на ваенных складах, сутыкнення сталі больш жорсткімі. Да канца сакавіка паўстанцы захапілі ўсходнія раёны краіны. У гэты жа перыяд пачынаецца ваенная інтэрвенцыя блока НАТА. З вясны па жнівень асноўныя баі ішлі ў муніцыпалітэтах Налут, Эль-Джабал-эль-Гарбі, Эль-Вахат (паўночна-заходняя яго частка) і Місурата. У канцы лета паўстанцы актывізавалі сваё наступленне, захапіўшы Трыпалі, Рас-Лануф, Бін-Джавад і аблажылі Сірт. Пад канец верасня яны цалкам ўзялі пад кантроль Сірт, захапілі Бені-Валід і разграмілі канвой Муамара Кадафі. Лівійскі лідар быў забіты разам з сынам Мутазімам. У кастрычніку 2011 года НАТА і мяцежны Нацыянальны Пераходны Савет Лівіі абвясцілі пра сваю перамогу.

Прычыны

У 2010 годзе рост ВУП Лівіі склаў 2,5 %^[36]. У краіне на той перыяд быў высокі ўзровень жыцця: доўгая працягласць жыцця (74 гады)^[37], 53 месца ў індэксе развіцця чалавечага патэнцыялу^[38] і высокі ўзровень пісьменнасці (88,9 %)^[39]. Пры кіраванні Кадафі былі бясплатная адукацыя і медыцына, існавала і фінансавая дапамога ў набыцці жылля^[40][41]. Таксама была пабудавана Вялікая рукотворная рака, якая забяспечвае пітной вадой тры чвэрці насельніцтва Лівіі^[40]. Па даных расійскага інтэрнэт-партала, сярэдні заробак у Лівіі да вайны складаў 1050$^[42]. Палова даходаў ад нафты ішла насельніцтву^[43]. Аднак перад краінай стаяла праблема беспрацоўя: у 2005 годзе беспрацоўе складала 30 %, у 2009 годзе — 20,7 %^[44].

Сацыяльна-эканамічная сітуацыя ў Лівіі перад грамадзянскай вайной была значна лепшай, чым у іншых арабскіх краінах Паўночнай Афрыкі і нават у большасці краінах Еўропы. У дзяржаве не было значнага сацыяльнага расслаення^[45]. Вайну ў Лівіі можна ахарактаразаваць як узброеную барацьбу за ўладу пад прыкрыццём лозунгаў барацьбы за свабоду і дэмакратыю^[46]. Магчыма, што значную ролю ў дэстабілізацыі сітуацыі згулялі супярэчнасці паміж плямёнамі^[47][48]. Таксама існуе меркаванне, што канфлікт у Лівіі пачаўся пры актыўным удзеле заходніх дзяржаў, будучых інтэрвентаў, якія адмоўна ставіліся да ўрада Кадафі^[45]. Такіх думак прытрымліваецца Аляксандр Падцяроб  (руск.), былы пасол РФ у Лівіі і Тунісе, кандыдат гістарычных навук.

Аднак, як мяркуе Фуад Аджамі  (англ.), прафесар універсітэта Джона Хопкінса, амерыканскага эксперта па Блізкім Усходзе, прычыны рэвалюцыі і наступнай за ёй грамадзянскай вайны ў Лівіі варта шукаць не столькі ў эканамічнай, колькі ў палітычным жыцці краіны. Па словах усходазнаўца, за гады кіравання Кадафі, краіна ператварылася «ў бязлітасную тыранію, а ўсе багацці дзяржавы асядалі ў кіраўніка і яго дзяцей. Раздробны гандаль быў знішчана, і многія сферы дзейнасці для лівійцаў былі забаронены». Фуад Аджамі лічыў, што лівійская дзяржава страціла 40 гадоў з-за эгаізма кіраўніка, а незадаволенасць прыгнётам і лаянкай у асяроддзі лівійцаў паступова расла. Паводле яго слоў^[49]:

«Страх правілаў і паралізаваў краіну, у якой рэвалюцыйныя камітэты былі над законам, а блазны і пастаянныя эксцэнтрычныя выхадкі Кадафі — палатка, якую ён усюды браў з сабой, размовы на міжнародных форумах, жанчыны-целаахоўнікі ў кансерватыўным мусульманскім грамадстве, і чатыры ўкраінскіх медсёстры, якія ўсюды былі з ім — ішлі нага ў нагу з тэрорам супраць дысідэнтаў, якія адважыліся выступіць супраць яго дэспатыі.»

Па заяве былога камандуючага войскамі НАТА (у Еўропе) Уэслі Кларка, рашэнне аб пачатку вайны ў Лівіі і іншых афрыканскіх краінах было прынята задоўга да іх пачатку^[50]. Гэта ж меркаванне падзяляе прэзідэнт паліталагічнай цэнтра «Сетка Вальтэр» Цьеры Мейсан^[51].

Ігар Юргенс, старшыня праўлення Інстытута сучаснага развіцця акцэнтуе ўвагу на тым, што Лівія са старажытных часоў існавала як тры падзеленых геаграфічна племя, пры гэтым Кадафі, як лічыць эксперт, за апошні час нанёс сур’ёзны ўдар па двух з трох частак Лівіі, таму фактычна заставаўся лідарам толькі адной частцы — Трыпалітаніі^[52]. Іншыя эксперты звяртаюць увагу на істотна іншы расклад сілаў: па словах былога пасла Расіі ў Лівіі Уладзіміра Чамова, увесь захад Лівіі (Трыпалітанія) і цэнтр не менш чым на 80 % падтрымліваюць Кадафі, усход ж апазіцыйны^[48][53].

Былы пасол Расіі ў Лівіі Уладзімір Чамаў лічыць, што на ўсходзе Лівіі заўсёды існавала магутная апазіцыя Кадафі, незадаволеная размеркаваннем не ў сваю карысць сродкаў унутры краіны, выкліканае прыходам палкоўніка да ўлады. Падзеі ў Тунісе і Егіпце прастымулявалі гэтыя настроі, на гэта наклаліся племянныя адрозненні^[53].

Дырэктар Інстытута праблем глабалізацыі Міхаіл Дзялягін лічыць увесь лівійскі канфлікт штучна сканструяваным, сапраўдную прычыну падзей ён бачыць у вайне за рэсурсы, якая вядзецца на глабальным узроўні. Ён лічыць, што ў Лівіі, у адрозненне ад суседніх арабскіх краін, не было глыбокіх рэальных супярэчнасцяў^[54].

Іншага меркавання прытрымліваецца кандыдат гістарычных навук, дырэктар цэнтра Інстытута міжнародных даследаванняў, былы пасол СССР і Расіі ў Лівіі Веніямін Папоў. Паводле яго слоў, рэвалюцыйныя падзеі ў Лівіі, як і ў шэрагу іншых арабскіх краін — гэта загад часу. «Мы, напэўна, яшчэ не ўсведамляем да канца, што адбываецца. Гэта тэктанічны зрух, які проста пачаўся вось у гэтым раёне свету. Вы паглядзіце, ён ужо адбіваецца на ўсім Міжземнамор’і. Тыя ж метады, якія выкарыстоўвала моладзь у Тунісе і ў Егіпце, зараз выкарыстоўвае моладзь у Іспаніі і ў Грэцыі… Праз Facebook і Twitter. Гэта ўжо мы павінны ўсвядоміць, што мы жывем зусім у іншую эпоху, эпоху глабалізацыі. І таму вось такія паняцці, як годнасць чалавека, добрае жыццё, неабходнасць барацьбы з карупцыяй, важнасць для таго, каб лідары слухалі сваё насельніцтва, гэта становіцца патрабаваннем часу, загадам часу. Без гэтага немагчыма будзе далей паспяхова кіраваць. Вось у гэтым праблема. Можа быць, ён [Кадафі] лічыў, што ён-то, увогуле, зрабіў усё правільна. І здавалася б, што ён цяпер застрахаваны ад гэтага. Але вось жыццё размеркавалася па-іншаму»^[55].

Намеснік прадстаўніка Лівіі ў ААН Ібрагім Дабашы (выказвае пункт гледжання паўстанцаў) вызначыў характар канфлікту наступным чынам^[56]:

… сітуацыя ў Лівіі ўнікальна. Факт у тым, што лівійскі крызіс асаблівы. Гэта не грамадзянская вайна, не канфлікт паміж двума партыямі, а барацьба народа, які абараняе сябе ад дыктатуры.

Храналогія

Дэманстранты на захопленым танку ў Бенгазі, 23 лютага

15 лютага: у лівійскіх правінцыях пачаліся акцыі пратэсту з патрабаваннем сыходу лідара краіны Муамара Кадафі^[57].

17 лютага: у Бенгазі, другім па велічыні горадзе Лівіі, адбыліся сутыкненні дэманстрантаў з супрацоўнікамі органаў правапарадку («Дзень гневу»).

17 лютага — 20 лютага: першая бітва за Бенгазі. Перамога мяцежнікаў.

18 лютага — 15 мая: бітва за Місурату. Паўстанцаў з вялікімі стратамі ўдалося заняць горад^[58].

24 лютага — 10 сакавіка: першая бітва за Эз-Завію. Лаялісты адбілі горад у паўстанцаў.

27 лютага:

• лівійская апазіцыя паведаміла аб фарміраванні нацыянальнага савета і падрыхтоўцы да выбараў кіраўніка дзяржавы.
• паўстанцы захапілі пасля бою гарады Эз-Завія і Місурата.

1 сакавіка: войскі Кадафі штурмам узялі горад Гар’ян, які незадоўга да гэтага перайшоў пад кантроль рэвалюцыянераў, адціснуўшы апазіцыянераў на захад.

2 сакавіка: падчас сутыкнення ля Марса-эль-Брэга адзін баявы самалёт лаялістаў збіты^[59].

4 сакавіка — 5 сакавіка: першая фаза бітвы за Рас-Лануф. Перамога паўстанцаў.

6 сакавіка: у раёне населенага пункта Бін-Джавад прайшлі сутыкненні паўстанцаў і праўрадавых сіл. Некалькі чалавек загінулі.

6 сакавіка — 12 сакавіка: другая фаза бітвы за Рас-Лануф. Перамога ўрадавай арміі.

13 сакавіка — 15 сакавіка: паспяховая аперацыя ўрадавых сіл пад Марса-эль-Брэгай, якая скончылася пераходам горада да лаялістаў.

16 сакавіка: войскі Кадафі прыступілі да штурму горада Зінтан, накіраваўшы туды 15 танкаў і 40 бронетранспарцёраў, артпадтрымку якім аказвалі сістэмы залпавага агню. Тым не менш, узяць горад яны не змаглі.

17 сакавіка:

• Савет Бяспекі ААН прыняў рэзалюцыю дзесяццю галасамі «за» пры пяці краінах, якія ўстрымаліся (Бразілія, Расія, Кітай, Індыя і Германія). Бразілія, Расія, Кітай і Індыя не падтрымлівалі ваенную аперацыю супраць суверэннай краіны, тады як ФРГ не хацела ўдзельнічаць у якой бы там ні было ваеннай аперацыі супраць Лівіі, але лічыла, што нешта варта рабіць^[60][61][62]. Найбольш актыўнымі ў прыняцці рэзалюцыі ў тэрміновым парадку апынуліся Францыя і Вялікабрытанія, таксама ішла падтрымка ад ЗША і Лівана^[63][64].
• Большая частка Адждабіі, пасля некалькіх дзён баёў, перашла да ўрадавых сіл.
• Пачатак наступлення ўрадавых сіл на Бенгазі, якое скончылася праз 3 дні паразай лаялістаў.

19 сакавіка: у Лівіі пачалася ваенная інтэрвенцыя супраць урада Кадафі з удзелам узброеных сіл шэрагу дзяржаў: Вялікабрытаніі, Францыі, ЗША, Канады і іншых краін НАТА. Першы ўдар нанеслі самалёты французскіх ВПС, якія атакавалі лівійскую ваенную тэхніку ў ваколіцах Бенгазі.

19 — 31 сакавіка: амерыканскай ваенная аперацыя «Odyssey Dawn» супраць урадавых войск. Аперацыя скончылася разгромама сістэм СПА Лівіі.

20 сакавіка: была ўсталявана марская блакада Лівіі.

21 сакавіка: французскі авіяносец прыбыў у зону баявых дзеянняў, палубныя самалёты пачалі здзяйсняць баявыя вылеты. Францыя пашырыла свой кантынгент накіраваўшы дадатковыя 2 самалёты Mirage 2000-5 і 2 Mirage 2000D на ваенную базу ў Італіі.

26 сакавіка:

• пасля амаль тыдня баёў Адждабію захапілі паўстанцы.
• ВПС Францыі нанеслі некалькі паветраных удараў па цэлям у раёне гарадоў Эль-Зінтан і Місурата, знішчыўшы на стаянках па меншай меры 5 лёгкіх штурмавікоў Г-2 Галеб і два ўдарныя верталёты Мі-35.

28 сакавіка: раніцай знішчальнікі Panavia Tornado ВПС Вялікабрытаніі знішчылі два лівійскіх танка і дзве бронемашыны каля Місураты. На працягу раніцы самалёты ВПС Вялікабрытаніі атакавалі склады з узбраеннем каля горада Себха на поўдні Лівіі^[65].

30 сакавіка: самалёты міжнароднай кааліцыі нанеслі ўдар па калоне лівійскіх урадавых войскаў, якія надыходзялі ў напрамку горада Адждабія. Паўстанцы, якія спяшаліся схавацца ад праціўніка ў Адждабіі, убачыўшы наступствы авіяўдару, пачалі святкаваць і страляць у паветра^[66].

31 сакавіка:

• кіраўніцтва ваеннай кампаніяй супраць урада цалкам перайшло да прадстаўнікоў камандавання НАТА^[57].
• паўстанцы, пры падтрымцы ВПС НАТА, ажыцявілі няўдалы штурм горада Марса-эль-Брэга.

2 красавіка: заходняя кааліцыя выпадкова нанесла авіяўдар па групе апазіцыянераў на ўсходняй ускраіне лівійскага горада Марса-эль-Брэг, знішчыўшы пры гэтым не менш за дзесяць праціўнікаў урада Кадафі^[67].

8 красавіка: самалёты НАТА нанеслі ракетныя ўдары па ваенных арсеналах, якія належаць лаяльным Муамару Кадафі сілам. Бамбардзіроўцы падвергнуліся ваенныя склады, размешчаныя ў 15 кіламетрах на паўднёвы ўсход ад горада Зінтан.

9 красавіка: сілы Кадафі падвергнулі масіраванага артабстрэлу горад Адждабія, размешчаны на паўднёвы-захад ад Бенгазі, і пачалі наступленне на яго па ўсіх напрамках.

У ноч на 1 мая: ахвярамі авіяўдараў НАТА сталі самы малодшы з сямі сыноў лівійскага лідара Муамара Кадафі — 29-гадовы Саіф аль-Араб, а таксама трое ўнукаў кіраўніка дзяржавы^[57].

7 мая: у Пераходным Нацыянальным Савеце заявілі пра атаку войскаў лаялістаў на аазіс Джалілі за 240 кіламетраў на поўдзень ад Адждабіі. Джалілі з’яўляецца важным нафтаздабываючых раёнам на ўсходзе Лівіі.

20 мая: сілы НАТА нанеслі авіяўдар па 8 караблям у партах Трыпалі, Аль-Хумса і Сірта. Праз два дні авіяцыя паўночнаатлантычнага альянсу рэалізавала авіяўдары па порце Трыпалі і па раёне Баб аль-Азіза^[68].

30 мая: Пераходны нацыянальны савет Лівіі праз Facebook абвясціў аб пераўтварэнні паўстанцкіх атрадаў у Нацыянальную вызваленчую армію, назва якой павінна будзе спрыяць росту прафесіяналізму і дысцыплінаванасці ў шэрагах паўстанцаў і будзе насіць пакуль часовы характар^[69].

1 чэрвеня:

• НАТА падоўжыла аперацыю на 90 дзён — да канца верасня.
• Атрадам рэвалюцыянераў удалося ўзяць пад свой кантроль населеныя пункты Каср-эль-Хадж і Шакшук (каля другога знаходзіцца электрастанцыя) у пустыні на поўнач ад горнай грады.

7 чэрвеня: спецпрадстаўнік прэзідэнта РФ Міхаіл Маргелаў наведаў Бенгазі, горад-аплот лівійскіх паўстанцаў. Нягледзячы на ​​тое, што ніякіх канкрэтных дамоўленасцей дасягнута не было, Расія пагадзілася стаць пасярэднікам ва ўнутралівійскім урэгуляванні^[57].

17 чэрвеня: рэвалюцыянерамі адначасова былі ўзяты пад кантроль населеныя пункты Райна і Авінья, змешчаныя паміж Зінтанам і Яфрэнам.

28 чэрвеня: Зінтанскі ваенны савет заявіў аб рэйдзе на поўдзень, на ваенную базу Эль-Кааа, якая знаходзіцца за 25 км ад Зінтана, у выніку чаго рэвалюцыянеры захапілі велізарную колькасць ваеннай тэхнікі, у тым ліку 2 танкі Т-55^[70].

10 ліпеня: праціўнікі лідара Лівіі Муамара Кадафі перакрылі нафтаправод, што забяспечваў нафтай завод у раёне горада Зувара (англ.: Zuwarah), з мэтай перашкодзіць забеспячэнню ўрадавых сіл на захадзе краіны^[57].

17 ліпеня: сілам мяцежнай брыгады «Шчыт Пустыні» атрымалася ўзяць аддалены горад Катрун на поўдні Лівіі, аднак ужо ў 20-х чыслах пачалося контрнаступленне войскаў Кадафі.

1 жніўня: Нарвегія спыняе свой удзел у ваеннай аперацыі ў Лівіі^[71].

6 жніўня: рэвалюцыянеры ўзялі штурмам населены пункт Бір-аль-Ганем у 85 км ад Трыпалі.

11 жніўня: развіваючы наступленне пасля ўзяцця Бір-аль-Ганем, рэвалюцыянеры завалодалі мястэчкам Наср і, па словах саміх рэвалюцыянераў, наблізіліся да Эз-Завіі на адлегласць 25 кіламетраў^[72].

13 жніўня: рэвалюцыянеры пасля начнога штурму авалодалі горадам Гар’ян — найбуйнейшым горадам у гарах Нафуса, што знаходзіцца на найважнейшай дарозе з Трыпалі на поўдзень.

13 жніўня — 20 жніўня: другая бітва за Эз-Завію. Перамога паўстанцаў.

14 жніўня: узяты горад Сорман на ўзбярэжжы Міжземнага мора, за 10 км на захад ад Эз-Завіі.

18 жніўня: рэвалюцыянеры здолелі захапіць нафтаперапрацоўчы завод Эз-Завіі.

20 жніўня:

• лівійскія паўстанцы захапілі стратэгічна важны горад на ўсходзе Лівіі Марса-эль-Брэга, у якім размяшчаецца буйны нафтаперапрацоўчы комплекс.
• пачалося наступленне праціўнікаў Кадафі на Джанзур, які знаходзіцца паміж Эз-Завіяй і Трыпалі. Адначасова прадстаўнік Ваеннага савета Місраты Саід Алі Гліван заявіў, што сілы 32-й брыгады Хаміса — самага дзеяздольнага злучэння войскаў Кадафі — былі коштам высокіх страт паўстанцаў (больш за 30 загінулых) выбіты са Злітэна. Таксама было заяўлена аб падрыхтоўцы наступлення на Зувару^[73].

20 жніўня — 28 жніўня: бітва за Трыпалі. Паўстанцы змаглі авалодаць большай часткай горада.

21 жніўня:

• атрады паўстанцаў правялі першую атаку на ўмацаванне ў сталіцы ўрадавых войскаў, а затым захапілі ваенную базу Кадафі ў 27 кіламетрах ад Трыпалі.
• сілы ПНС з Місураты высадзіліся ў порце Трыпалі. Прадстаўнік пераходнага Нацыянальнага Савета Лівіі Абдэль Хафіз Гога заявіў, што «Наступіў час 'Ч' і паўстанцы паднялі паўстанне ў Трыпалі». У прыватнасці, рэвалюцыянеры паднялі паўстанне ва ўсходнім прыгарадзе Трыпалі — Таджуры.
• адбыліся непрацяглыя баі ў Джанзуры.

23 жніўня:

• паўстанцы прарваліся ўнутр умацаванай рэзідэнцыі Кадафі, размешчанай у квартале Баб-аль-Азізію ў Трыпалі, а супраціў з боку падраздзяленняў Кадафі спынены.
• паўстанцы цалкам бяруць Рас-Лануф і Бін-Джавад. 

24 жніўня: лівійскія паўстанцы ўзялі пад свой кантроль ваенную базу, размешчаную на захад ад Трыпалі.

26 жніўня: камандуючы сіламі паўстанцаў у Трыпалі Абдельхакім Бельхадж заявіў аб аб’яднанні ўсіх паўстанцкіх атрадаў пад пачаткам адзінага Ваеннага Савета. Ваенны савет абвясціў аб намеры расфармаваць усе паўстанцкія фарміравання і аб’яднаць іх у дзяржаўныя інстытуты^[57].

27 жніўня:

• войскам рэвалюцыянераў удалося ўзяць пад свой кантроль галоўны памежны пераход на мяжы Лівіі з Тунісам — Рас-Адждыр, што адкрывае шлях для паставак гуманітарнай дапамогі ў Трыпалі, які тады адчуваў недахоп прадуктаў харчавання і медыкаментаў.
• у Трыпалі супраціў рэвалюцыянерам з цэнтральнай частцы горада перамясціўся на яго паўднёвыя ўскраіны. Баі перайшлі ў раён Паўднёвага аэрапорта.

29 жніўня: лівійскія паўстанцы ў чарговы раз заявілі, што адзін з сыноў Муамара Кадафі Хаміс загінуў у ходзе ўзброеных сутыкненняў.

30 жніўня: пачынаецца аблога Сірта сіламі ПНС.

Паўстанцы ў Бені-Валідзе, 10 верасня

11 верасня: ноччу войскі Кадафі нанеслі ўдар артылерыяй і рэактыўнымі ўстаноўкамі «Град» па наваколлі Бені-Валіда пасля таго, як войскі ПНС адступілі напярэдадні і праводзілі перагрупоўку ў некалькіх кіламетрах ад горада.

12 верасня: лаялістамі атакавалі гавань Рас-Лануфа. У перастрэлцы загінулі 10 лаяльных Кадафі салдат, пасля чаго лаялісты адступілі.

14 верасня: атрады рэвалюцыянераў (500 чалавек) пасля бою авалодалі ваенным аэрадромам каля горада Брак (Дырак) у 90 кіламетрах на поўнач ад Себхі.

21 верасня: сілы Нацыянальнага Пераходнага Савета Лівіі цалкам захапілі размешчаны ў пустыні на поўдні Лівіі горад Сабха — адзін з апошніх бастыёнаў прыхільнікаў Кадафі.

25 верасня: раніцай войскі Кадафі (меркавана — туарэгі) атакавалі на Гадамес, які з канца жніўня знаходзіўся пад кантролем ПНС. Па непацверджаных даных, загінула па меншай меры 17 чалавек.

1 кастрычніка: падраздзяленні лівійскіх сіл Пераходнага нацыянальнага савета заявілі аб поўнай блакадзе горада Сірт, які на працягу апошніх тыдняў упарта абаранялі войскі Муамара Кадафі.

2 кастрычніка: ПНС Лівіі заклікаў усталяваць двухдзённае перамір’е на фронце ў раёне горада Сірта^[57].

3 кастрычніка: сілы ПНС Лівіі ўзялі пад кантроль роднае паселішча лідара Лівійскай Джамахірыі Муамара Кадафі Каср Абу Хадзі (англ.: Qasr Abou Hadi), размешчанае ў наваколлях горада Сірт^[57].

9 кастрычніка: прадстаўнікі Пераходнага нацыянальнага савета Лівіі заявілі аб узяцці пад свой кантроль аэрапорта горада Бені-Валід.

11 кастрычніка: войскі ПНС авалодалі мястэчкам Эль-Шаміх за 35 кіламетраў на поўдзень ад Бені-Валіда, тым самым адкрыўшы шлях да горада з паўднёвага боку.

14 кастрычніка: некалькі дзесяткаў узброеных прыхільнікаў Муамара Кадафі ўступілі ў бой з войскамі пераходнага Нацыянальнага савета на вуліцах Трыпалі.

18 кастрычніка: паўстанцы выбілі ўрадавая сілы з горада Бені-Валід.

20 кастрычніка:

• Кадафі і некалькі яго паплечнікаў трапілі ў засаду ў раёне горада Сірт, дзе былі захоплены ў палон, пасля чаго паўстанцы жорстка забілі былога кіраўніка дзяржавы.
• войскі ПНС канчаткова ўзялі Сірт.

23 кастрычніка: Пераходны нацыянальны савет заявіў пра сваю перамогу ў грамадзянскай вайне.

Вынікі і наступствы

Ваеннае супрацьстаянне скончылася звяржэннем і забойствам Муамара Кадафі, пасля чаго ўлада ў краіне перайшла да ПНС. Грамадзянская вайна ў Лівіі стала найбуйнейшым па ліку ахвяр канфліктам у ходзе Арабскай вясны пасля вайны ў Сірыі.

Вайна нанесла моцны ўдар па эканоміцы краіны, перш за ўсё па яе знешным гандлі. Напрыклад, таваразварот Лівіі з ЕС у 2011 годзе склаў каля траціны (каля $12 млрд) ад ўзроўня 2010 года (тады ён быў каля $35 млрд). Але ўжо ў 2012 годзе тавараабарот з ЕС перавысіў узровень 2010 года.

Наступствам звяржэння ў 2011 годзе Муамара Кадафі стаў крызіс у Малі, калі на малійскую тэрыторыю хлынулі ўцекачы з плямёнаў туарэгаў. Заняўшы паўночную частку Малі, яны абвясцілі там незалежную дзяржава Азавад. Пазней туарэгаў з падкантрольных тэрыторый выціснулі экстрэмісты.

Пасля заканчэння вайны на тэрыторыі краіны ўзброеныя сутычкі не сканчаліся, так як частка лаялістаў вырашыла працягнуць барацьбу. Вяліся сутыкненні паміж рознымі апалчэннямі былой апазіцыі. Праз пару гадоў ваенныя дзеянні прывялі да шматбаковай канфрантацыі з удзелам Усеагульнага нацыянальнага кангрэса, Палаты прадстаўнікоў, лівійскіх плямёнаў, баевікоў з радыкальных ісламіскіх груповак і іншых сіл.

Ваенныя злачынствы

У пачатку вайны ў Лівіі 26 лютага 2011 Савет Бяспекі ААН прыняў рэзалюцыю 1970, у якой было сказана: СБ ААН пастанаўляе перадаць пытанне аб сітуацыі ў Лівійскай Арабскай Джамахірыі ў перыяд з 15 лютага 2011 года на разгляд Пракурора Міжнароднага крымінальнага суда. 16 мая пракуратура МУС запатрабавала санкцыі на арышт Муамара Кадафі па абвінавачванні ў злачынствах супраць чалавечнасці. 27 чэрвеня Міжнародны крымінальны суд выдаў ордэр на арышт Муамара Кадафі, Сейфа аль-Іслама і кіраўніка разведслужбы краіны Абдулы ас-Сенусі па абвінавачванні ў наборы наймітаў і нападах на ўдзельнікаў антыўрадавых дэманстрацый і іншых злачынствах^[74].

У дакладзе, які быў падрыхтаваны аўтарытэтнай міжнароднай праваабарончай арганізацыяй Human Rights Watch, якая базуецца ў Нью-Ёрку, гаворыцца, што расправа над лідарам Лівійскай Джамахірыі Муамарам Кадафі і яго асяроддзем, зладжаная 20 кастрычніка 2011 года, уяўляе сабой ваеннае злачынства.

Па словах яе экспертаў, сабраныя імі новыя даныя паказваюць на «відавочную пакаранне» без суда і следства мяцежнікамі не толькі Муамара Кадафі і яго сына Мутазіма, але і «дзесяткаў палонных» з ліку тых, хто знаходзіўся ў асяроддзі ранейшага лівійскага кіраўніка ў апошні дзень яго жыцця. Мяцежнікі пакаралі смерцю па меншай меры 66 палонных у гасцініцы «Махары». Атрыманая Human Rights Watch інфармацыя паказвае на тое, што Мутазім Кадафі, паранены пры першапачатковым сутыкненні паміж аўтакалонай бацькі і паўстанцамі, быў дастаўлены жывым з Сірта ў Місурату, дзе яго неўзабаве забілі. Сам Муамар Кадафі быў жорстка збіты. Акрамя таго, яго калолі штыком, сведчыць арганізацыя, спасылаючыся на відэазапісы, зробленыя самімі мяцежнікамі на камеры мабільных тэлефонаў.

Агенцтва Франс Прэс перадае інфармацыю, што ў яе распараджэнні апынуўся даклад Камісіі ААН па расследаванні ваенных злачынстваў і парушэнняў правоў чалавека падчас грамадзянскай вайны ў Лівіі. З гэтай справаздачы можна зрабіць выснову, што «з 20 расследаваных налётаў НАТА камісія выявіла пяць налётаў, падчас якіх былі забітыя 60 мірных жыхароў, 55 атрымалі раненні»^[75].

29 мая 2011 каталіцкі апостальскі вікарый Трыпалі біскуп Джавані Марцінелі прыехаў у Італію, каб звярнуць увагу сусветнай супольнасці на пакуты мірнага насельніцтва Лівіі з-за бамбардзіровак краіны авіяцыяй НАТА. Як паведамляе радыё Ватыкана, біскуп заявіў, што некалькі грамадзянскіх асоб загінулі на яго вачах^[76].

Выкарыстанне зброі са збедненым уранам

У ліпені 2018 года ўрад нацыянальнай згоды Лівіі абвінаваціў блок НАТА ў выкарыстанне зброі са збедненым уранам, калі лівійскія медыкі высветлілі, што за апошнія гады ў краіне рэзка вырасла колькасць анкалагічных захворванняў менавіта ў тых месцах, якія падвяргаліся бамбардзіроўкам у 2011 годзе^[77]. Улады мелі намер звярнуцца ў МАГАТЭ і іншыя міжнародныя арганізацыі па дапамогу ў правядзенні дбайных даследаванняў прысутнасці збедненага ўрану і ў раёнах Лівіі, якія падвергліся авіяналётам. Першыя паведамленні аб выкарыстанні збедненага ўрану ў лівійскім канфлікце з’явіліся яшчэ ў красавіку 2011. Па сведчанні незалежнай групы навукоўцаў, якія тады працавалі ў Лівіі, у гэтай краіне былі знойдзены сляды збедненага ўрану. Імі быў зафіксаваны павышаны ўзровень радыяцыі ў варонках ад бомбаў і на аскепках снарадаў, якія заставаліся пасля авіяўдараў НАТА^[78].

Афіцыйныя прадстаўнікі Паўночнаатлантычнага альянсу абвяргаюць любую інфармацыю пра ўжыванне забароненых рэчываў у канфлікце ў Лівіі.

Інфармацыйная вайна

На працягу ўсяго канфлікту з Лівіі паступала супярэчлівая інфармацыя. Яе распаўсюджвалі ў тым ліку некаторыя сусветныя СМІ, якія грунтаваліся на даных тэлекампаній Аль-Джазіра і Аль-Арабія. Навіны значна нагняталі становішча ў Лівіі і выдавалі за рэальнасць ілжывыя факты^[79][80]. Некаторыя аглядальнікі лічаць, што ў Лівіі ўпершыню былі ўжыты ў сусветным маштабе тэхналогіі інфармацыйнай вайны^[81].

Таксама неаб’ектыўную інфармацыю падаваў брытанскі тэлеканал Бі-бі-сі. Так, па словах кіраўніка службы навін Хелен Боўдэн, аб’ектыўнасці асвятлення перашкодзілі занадта цесныя сувязі з паўстанцамі. Таксама часта выкарыстоўвалася непацверджаная інфармацыя^[82].

Протаіерэй Вячаслаў (Пушкароў), загадчык місіянерскім аддзелам Іркуцкай епархіі Рускай Праваслаўнай Царквы, даў ацэнку пазіцыі тэлеканала «Расія» і «Першы канал» у асвятленні вайны ў Лівіі^[83].:

«…два месяцы таму назад Кадафі быў надзейным партнёрам Расіі, цяпер ён стаў „дыктатарам“ і „забойцам уласнага народа“. Якая метамарфоза! Пры ўсім гэтым відавочны аднабокі падыход да асвятлення праблемы. Нашы тэлеканалы абралі для сябе лінію пераймання заходнім СМІ … Атрымліваецца, што нашы журналісты і рэдактары з’яўляюцца прыхільнікамі мецяжоў і дзяржаўных пераваротаў і ім напляваць на канстытуцыйны лад? .. нашы цэнтральныя СМІ пайшлі на падставе ў палітыкі і, парушаючы асноўныя нормы журналісцкай этыкі, паказалі ўсіму свету і нам вельмі высокі ўзровень свайго ўласнага непрафесіяналізму і ангажаванасці. Бо яны бессаромна чынам сталі выкарыстоўваць методыку падвойных стандартаў у сваёй „працы“ … Ці знойдуць нашы СМІ, а асабліва канал „Расія“ і „Першы канал“, у сабе сілы і рашучасць прызнацца ў несумленнасці і папрасіць прабачэння ў лівійскага народа і яго лідара? Сумняваюся.»

Роля замежных дзяржаў

Самалёт AV-8B Harrier ВПС ЗША перад баявым вылетам на тэрыторыю Лівіі, 20 сакавіка

Інтэрвенцыя Заходніх краін

Важным момантам у гісторыі лівійскага канфлікту з’яўляецца інтэрвенцыя НАТА, якая пачалася 19 сакавіка. Інтэрвенцыя гэтага ваенна-палітычнага блока стала адным з самых вырашальных фактараў паразы сіл Кадафі. Ваеннае ўмяшанне Паўночнаатлантычнага альянсу і яго саюзнікаў суправаджаліся бамбардзіроўкамі ваенных і грамадзянскіх аб’ектаў у Лівіі. Інтэрвенты таксама займаліся пастаўкамі зброі для ПНС і ваеннай падрыхтоўкай мяцежнікаў. ВПС краін НАТА змаглі нанесці вялікую шкоду інфраструктуры Лівіі і авіяцыі ўрадавых сіл, што было аднымі з самых важных пераваг лівійскай арміі перад ПНС.

Беларусь

Асноўны артыкул: Беларусы ў лівійскім канфлікце

Да пачатку грамадзянскай вайны паміж Мінскам і Трыпалі былі наладжаны цесныя дыпламатычныя сувязі. 15 лютага з Баранавічаў ў Лівію вылецеў самалёт Іл-76, які, як мяркуецца, перавозіў зброю^[27]. У канцы лютага ў заходніх СМІ з’явілася інфармацыя, што ў падаўленні вулічных беспарадкаў прымалі ўдзел беларускія найміты^[84]. Пазней, у красавіку, звесткі аб удзеле пра тое, што сур’ёзную дапамогу аказваюць беларускія ваенныя спецыялісты, чыя прысутнасць ў Лівіі дапамагла Кадафі ў першыя месяцы вайны павялічыць мабільнасць войскаў, прадпрымаць паспяховыя контратакі і нават зберагчы значныя сілы і рэсурсы ад авіяўдараў НАТА. Таксама яны займаліся эксплуатацыяй некаторай армейскай тэхнікі. Па афіцыйных даных ад беларускага пасольства, колькасць вайскоўцаў і інструктараў у Лівійскай Джамахірыі перад грамадзянскай вайной складала каля 500 чалавек, большую частку з якіх з пачаткам канфлікту эвакуіравалі, але некаторых было вырышына заставіць. Сярод ваеннага кантынента, як мяркуецца, былі ваеннаслужачыя Галоўнага разведвальнага ўпраўлення/Сіл спецыяльных аперацый, у тым ліку былыя байцы 334-га асобнага атрада спецпрызну^[85].

Як заявіў выданню «Камсамольская праўда» непасрэдны ўдзельнік падзей па імі Міхаіл, які знаходзіўся па асабістым кантракту ў Лівіі ўжо больш за год, там дзейнічаюць некалькі сотняў вайсковых спецыялістаў з Беларусі. Паводле яго слоў, іх зарплата складае амаль 3000 долараў у месяц. Замежнікі не прымаюць непасрэднага ўдзелу ў баявых дзеяннях супраць паўстанцаў, але ўвесь час знаходзяцца на баявых пазіцыях^[23]

У верасні 2011 г. прадстаўнікі ПНС заявілі, што ў іх ёсць інфармацыя аб удзеле беларускіх снайпераў у баявых дзеяннях на баку ўрадавых сіл^[86].

Чацвёра грамадзян Беларусі (Валерый Гардзіенка, Ігар Едзімічаў, Фёдар Труфанаў^[87] і Вячаслаў Качура^[88]) трапілі ў палон да паўстанцаў у Трыпалі, дзе былі асуджаны на 10 гадоў пазбаўлення волі за супрацоўніцтва з лаялістамі^[89]. Пасродкам доўгіх перамоваў, удалося дамагчыся датэрміновага вызвалення беларускіх грамадзян, апошні з якіх, Качура, вярнуўся дадому ў 2018 годзе^[88].

Афіцыйна беларускі ўрад адмаўляе прысутнасць беларускіх ваенных саветнікаў і наймітаў у Лівіі падчас грамадзянскай вайны.

Зімбабвэ

У самым пачатку вайны ў Трыпалі на самалёце прыбылі некалькі сотняў вайскоўцаў з Зімбабвэ^[20]. Сярод іх былі ў асноўным вайскоўцы элітных падраздзяленняў зімбабвіійскай арміі, такіх як байцы 5-й брыгады. Акрамя дзеючых ваенных кадраў, у Лівіі знаходзіліся і найміты. У жніўні ўрад Зімбабвэ выслаў лівійскага пасла з краіны за тое, што той перайшоў на бок ПНС^[90].

Катар

З самага пачатку лівійскага канфлікту Катар заняў бок паўстанцаў. Дзяржава ахвотна дапамагала Пераходнага Нацыянальнаму савету ў барацьбе з урадам Кадафі. Катар не толькі забяспечваў мяцежнікаў зброяй і боепрыпасамі, але і непасрэдна займаўся трэніроўкай байцоў паўстанцкіх атрадаў^[10]. Па заяве начальніка Генштаба ўзброеных сілаў Катара Хамада бен Алі аль-Атыя, у Лівіі знаходзіліся сотні катарскіх вайскоўцаў, якія займаліся падрыхтоўкай паўстанцаў і забеспячэннем сувязі з сіламі НАТА^[8]. Не выключаецца магчымасць прамога ўдзелу вайскоўцаў з Катара ў баявых дзеяннях.

Гл. таксама

• Замежныя найміты ў Лівіі
• Інтэрвенцыя ў Лівіі

Заўвагі

1. Dagher, Sam (21 June 2011). "Libya City Torn by Tribal Feud". The Wall Street Journal. Праверана 26 July 2011.
2. Von Rohr, Mathieu (26 July 2011). "Tribal Rivalries Complicate Libyan War". Der Spiegel. Праверана 26 July 2011.
3. Старший сын Каддафи утверждает, что в Триполи воюют подразделения НАТО и наемники Архівавана 27 ліпеня 2020.
4. "Last Libyan Mission for Norway's F16S To Fly Tomorrow". Agenzia Giornalistica Italia. 29 July 2011. Архівавана з арыгінала 23 лістапада 2012. Праверана 11 August 2011.
5. Noueihed, Lin. Libya says Gaddafi survives air strikes, but son killed (англ.). Stuff.co.nz (2 мая 2011). Праверана 17 верасня 2011.
6. "Jordanian Fighters Protecting Aid Mission". The Jordan Times. 6 April 2011. Праверана 6 April 2011.
7. "UAE Updates Support to UN Resolution 1973". Emirates News Agency. 25 March 2011. Праверана 26 March 2011.
8. Катар признал участие своей армии в ливийской войне — km.ru
9. "Аль-Каида" проникла в ряды ливийской оппозиции
10. Qatar trains anti-Gadhafi rebels in use of anti-tank weapons
11. Дмитрий Рогозин обвинил НАТО в участии в гражданской войне в Ливии. Архівавана 12 лістапада 2013.//РБК, 23.08.2011 г. копия
12. "NTC asks NATO to extend Libya presence". Al Jazeera. 26 October 2011. Праверана 26 October 2011.
13. "Libya's Mustafa Abdul Jalil asks Nato to stay longer". BBC. 26 October 2011. Праверана 4 November 2011.
14. Black, Ian (26 October 2011). "Qatar admits sending hundreds of troops to support Libya rebels". The Guardian. London. Праверана 20 November 2011.
15. Ближний Восток: Египет начал поставлять оружие ливийским повстанцам//Lenta.ru,18.03.2011 г.
16. Молдова продала оружие ливийским террористам — point, 14 ноября 2013
17. Швейцарское оружие оказалось в руках ливийских повстанцев — Наша газета, 29 июля 2011
18. Darfur rebel leader Khalil Ibrahim flees Libya
19. НА СТОРОНЕ КАДДАФИ СРАЖАЮТСЯ НАЕМНИКИ ИЗ РОССИИ Архівавана 26 верасня 2011.
20. В Ливии на стороне правительства воюет немало зимбабвийцев. Комсомольская правда(недаступная спасылка)
21. Sudan: Govt Deploys Troops to Borders With Libya
22. Источник: освобожденный из плена в Ливии белорусский военный прибыл в Минск
23. На стороне Каддафи воюют белорусские партизаны. Комсомольская правда(недаступная спасылка)
24. Algeria May have Violated UN Resolution By Providing Weapons to Libya, US State Dept Архівавана 30 ліпеня 2018.
25. Сирия шлет Каддафи оружие и боеприпасы// ИА Росбалт, 14/03/2011
26. SIPRI: Белоруссия снабдила Каддафи оружием для уничтожения революционеров — news.ru, 1 марта 2011
27. Летало ли белорусское оружие в Ливию и Кот-д'Ивуар?. Tut.by Архівавана 30 лістапада 2018.
28. http://www.aljazeera.com/blogs/africa/2011/03/18951.html Архівавана 10 жніўня 2018.
29. «Gadhafi Asks Obama To Call Off NATO Military Campaign»// CTV News^[en], 6 April 2011. Retrieved 27 August 2011.
30. В чем уникальность 240-дневной Ливийской войны Архівавана 27 красавіка 2012.
31. Libyan estimate: At least 30,000 died in the war Архівавана 9 верасня 2011.
32. Ian Black, Middle East editor (8 January 2013). "Libyan revolution casualties lower than expected, says new government". London: Guardian. Retrieved 2 October 2013.
33. В Ливии подсчитали количество погибших за время войны // Росбалт, 8 сентября
34. Ливия подсчитала количество жертв войны//РБК,30 августа 2011 года
35. A Visual Look Back at the Libyan Revolution (нявызн.). PBS (20 кастрычніка 2009). Праверана 28 October 2009.
36. Libya (нявызн.)(недаступная спасылка). Справочник ЦРУ по странам мира. Архівавана з першакрыніцы 24 снежня 2016. Праверана 15.9.12.
37. World Population Prospects The 2010 Revision (стр. 124) (нявызн.). ААН. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
38. Доклад о развитии человека 2010 (стр. 212) (нявызн.). Индекс развития человеческого потенциала. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
39. Adult literacy rate, both sexes (% aged 15 and above) (нявызн.). Индекс развития человеческого потенциала. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
40. Gaddafi and the media (нявызн.). www.dailynews.lk. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
41. Евгений Сандро. Полковник Каддафи погиб в своем родном городе (нявызн.). Первый канал (20 октября 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
42. Лев Иванов. Зарплаты в России в 2 раза ниже нормы (нявызн.). Свободная пресса (20 декабря 2010). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
43. Марианна Ожерельева. Ливия заглядывает в прошлое (нявызн.). Голос России (7 марта 2012). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
44. Libya's jobless rate at 20.7 percent: report (нявызн.). af.reuters.com (2 марта 2009). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
45. Бывший посол в Ливии назвал 4 вещи, которыми М. Каддафи не угодил Западу//РБК, 21.03.2011 г.
46. А. А. Волович Ливия в огне: мятеж или революция?//Институт Ближнего Востока,1003.2011 г.
47. Сатановский: Каддафи получил полное право на теракты в Европе//Даугавпилсский информационно-новостной портал GOROD.LV22.03.2011 г.
48. Ксения Светлова «Думать, что сейчас закончится война и начнется демократическая Ливия, — большая ошибка» Архівавана 31 жніўня 2011.//Slon.ru, 24.03.2011
49. A Thrilling Spectacle in Tripoli by Fouad Ajami (Senior Fellow and cochair, Working Group on Islamism and the International Order Архівавана 20 красавіка 2014.
50. Захватить 7 стран за 5 лет (нявызн.). www.warandpeace.ru (10 января 2012). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
51. О войне в Ливии глазами очевидца (нявызн.). mirpolitiki.net (26 декабря 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.
52. Российский разворот над Ливией?//Эхо Москвы, 24.03.2011 г.
53. Владимир Чамов, экс-посол России в Ливии//Эхо Москвы, 24.03.2011 г.
54. Михаил Делягин.Ливийский кризис: экономический смысл и глобальные последствия.//Телекомпания «Невский Экспресс», 28.03.2011 г.
55. Экс-посол РФ в Ливии: уход Каддафи — веление времени
56. BBC: Новые власти Ливии не пустят в страну миротворцев ООН
57. Храналогія вайны ад «РИА Новости»
58. Libya Counts More Martyrs Than Bodies
59. Potter, Mitch (2 March 2011). "The Star in Libya: Rebels quash Gadhafi raid". The Toronto Star. Brega. Праверана 13 March 2011.
60. "U.N. authorises no-fly zone over Libya". Al Jazeera. 2011-03-17. Праверана 2011-03-17.
61. Mark Mardell (2011-03-17). "Libya: U.N. backs action against Colonel Gaddafi". BBC News. Праверана 2011-03-17.
62. U.N. Security Council approves no-fly zone over Libya (нявызн.). CNN (17 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 ліпеня 2012. Праверана 17 сакавіка 2011.
63. "UK prepares for Libya no-fly zone". BBC News [брытанская англійская]. 2011-03-18. Праверана 2018-06-30.
64. Sly, William Branigin, Liz (2011-03-18). "Obama demands pull-back of Libyan troops; Tripoli declares cease-fire". Washington Post [амерыканская англійская]. 0190-8286. Праверана 2018-06-30.{{cite news}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
65. March 28th Updates (нявызн.)(недаступная спасылка). LibyaFeb17.com (28 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2011.
66. "Коалиция нанесла новый удар по наступающим войскам Каддафи". lenta.ru. Праверана 2018-06-30.
67. Западная коалиция нанесла авиаудар по группе ливийских оппозиционеров — Новости Политики — Новости Mail.Ru Архівавана 30 мая 2015.
68. "НАТО нанесло новые удары по порту Триполи". lenta.ru. Праверана 2018-06-30.
69. • Отныне против Каддафи выступает Национальная освободительная армия // Первый информационный портал «Обозреватель», 31.05.2011 г. копия Архівавана 12 чэрвеня 2012.
    • Ливийским повстанцам придумали название // Lenta.ru, 31.05.2011 г.
    • National Liberation Army (NLA)
70. • Libya, Syria and Middle East unrest — Tuesday 28 June 2011 //The Guardian
    • Borzou Daragahi Libyan rebels seize massive weapons depot //Los Angeles Times, 29 June 2011
71. Нарвегія завяршыла сваё ўдзелы ў ваеннай аперацыі НАТО ў Лівіі — Навіны Палітыкі. Навіны@Mail.ru Архівавана 26 сакавіка 2017.
72. Western Libya rebels strike north towards coast // Reuters, 7 September 2011
73. Tripoli facing three-sided advance by Libyan rebels-Chris Stephen, Luke Harding and Peter Beaumont Архівавана 16 кастрычніка 2021.
74. МУС выдал ордер на арест Муамара Каддафи | РИА Новости
75. РИА «Новости». «Жертвами серии авиаударов НАТО в Ливии стали 60 мирных жителей — ООН». 02:4203.03.2012
76. Католический епископ Триполи призвал прекратить бомбардировки Ливии
77. РИА НОВОСТИ: Ливия обвинила НАТО в применении оружия с обедненным ураном
78. Армейский вестник: Урановая нанопыль засеяла ливийские города Архівавана 1 чэрвеня 2017.
79. ITAR-TASS, 25/02 17:57 CET(недаступная спасылка)
80. «Постановка в стиле Голливуда»// Взгляд.ru,09.03.2011 г.
81. Гумер Исаев Информационная война против Ливии Архівавана 6 сакавіка 2011.
82. Эмоции помешали Би-би-си объективно освещать «арабскую весну» — СМИ
83. voskres.ru — «Об информационной войне» Архівавана 3 лютага 2012.
84. СМИ: в расправе над ливийскими повстанцами, возможно, участвуют наемники из Белоруссии
85. Authorities deny report of Belarus` military presence in Libya Архівавана 23 студзеня 2021.
86. Белорусских снайперов в Ливии не было, заявил МИД
87. В Минск вернулся белорус, который провел в ливийском плену больше шести лет // Комсомольская правда, 2 февраля 2018(недаступная спасылка)
88. Источник: освобожденный из плена в Ливии белорусский военный прибыл в Минск// РИА Новости, 2 февраля 2018
89. Суд над русскими «наемниками» в Ливии возмутил Москву // RT, 5 июня 2012
90. Зимбабве выслала посла Ливии за переход на сторону повстанцев — km.ru

Літаратура

• Maximilian C. Forte, Slouching Towards Sirte: NATO’s War on Libya and Africa, Baraka Books, Montreal, ISBN 978-1-926824-52-9.

Спасылкі

• Ю. Снегирев. Мятеж в пустыне
• Ю. Снегирев. Война в песочнице
• Своими глазами. Бунтующая Ливия.//Передача радиостанции «Эхо Москвы»
• О. Джемаль, М. Сайченко. Ливийский дневник
• Война в Ливии — тяжкая ноша для НАТО Петр Силантьев, 23 июня 2011
• Фоторепортажи о восстании в Ливии
• «На стороне Каддафи воюют белорусские партизане» Комсомольская правда (недаступная спасылка)
• Передача «Права человека. Взгляд в мир» с Евгением Новиковым (Белоруссия) Ливия: истинные причины войны (видео)
• Сітуацыя ў Лівіі ў 2011 годзе (англ.)
• Грамадзянскія войны ў Лівіі (руск.)