Наваградзкі павет

Навагра́дзкі паве́т^[a] — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Наваградзкага ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага. Плошча 24,5 тыс. км²^[1]. Сталіца — места Наваградак.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Наваградзкі павет (неадназначнасьць).

Наваградзкі павет лац. Navahradzki paviet
Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна	Вялікае Княства Літоўскае
Статус	павет Вялікага Княства Літоўскага[d]
Адміністрацыйны цэнтар	Наваградак
Дата ўтварэньня	1507
Дата скасаваньня	1795
Старосты	Старосты наваградзкія
Насельніцтва	гл. Дэмаграфія
Плошча	24,5 тыс. км²
Час існаваньня	1507—1795
Месцазнаходжаньне Наваградзкага павету
Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Гістарычна асобнай часткай павету выступала Слуцкае княства, пераўтворанае ў 1791 годзе у Случарэцкі павет.

Гісторыя

Утварыўся ў 1507 годзе разам з Наваградзкім ваяводзтвам. Дагэтуль, у XV ст. тэрыторыю павету займала аднайменнае намесьніцтва ў складзе Троцкага ваяводзтва^[1].

У 1528 годзе, паводле попісу войска Вялікага Княства Літоўскага, наваградзкая шляхта выстаўляла 269 коньнікаў, яшчэ 79 дробных баяраў ішлі на вайну асабіста; апрача таго, фармавалася асобная татарская харугва ў складзе 36 коньнікаў. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў тэрыторыя Наваградчыны значна павялічылася. Межы павету ўпершыню вызначыў прывілей вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 30 красавіка 1565 году^[2].

28 чэрвеня 1660 году каля вёскі Палонкі войскі Вялікага Княства Літоўскага нанесьлі зьнішчальную паразу маскоўскім захопнікам, якая зьмяніла ход вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай^[3].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Наваградзкага павету ліцьвінамі: «показывал… тот литвин Федька [Яковлев слутчанин] проезжею память, писана по-литовски» (1621 год)^[4], «Белорусцы: Филип Белетцкий, руское имя тож, сказал родом литвин^[b], Новгородцкого повету, отец и мать веру держали киевскую…» (1623—1624 гады)^[7], «старец Мелетий (литвин Слуцкого уезда)» (1624 год)^[8], «…литвину слутчанину Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову» (1675 год)^[9], «…сказался Мартинко родом литвин города Слутца» (1684—1685 гады)^[10]. У матрыкуле Базэльскага ўнівэрсытэту пад 1590/1591 годам значыцца Johannes Snumyn, Lituanus, Palatinides Novogrodensis^[11], у матрыкуле Дылінгенскага ўнівэрсытэту пад 1607 годам — Nicolaus Skoruski Lithuanus Nouogrodecum^[12]. У матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэту пад 1618 годам значыцца Martinus Wietogolski, Novogrodiensis Lithvanus, пад 1638 годам — Johannes Otteski, Nieswitzio-Littwanus, пад 1643 годам — Johannes Zelenievieczky, Neszvicensis Litvanus^[13]. Паводле біяграфічнай даведкі 1628 году пра Рафала Корсака: Lithuanus, natus in Districtu Novogroden^[14]. Паводле запісу мэтрыкі гімназіі ў Браўнсбэргу, Beresniewiez Thom. Lituanus ex pal. Novogrod. (1702 год)^[15]. А ў 1732 годзе адзін з жыхароў Капылю — Якаў Кісель — азначаецца як «стараліцьвін»^[16].

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) большая частка павету апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, рэшта — па трэцім падзеле.

У 1933 годзе ў выданьні «Kurier Nowogrodzki» зазначалася, што «тутэйшыя» да нядаўняга часу называлі сябе ліцьвінамі і што былі спробы ўтрымаць пры сабе гэтую назву з адрознасьцю ад «ковенскіх летувісаў»^[c].

Сымболіка

Павятовая харугва была «пелістага» (адценьне чырвонага) колеру^[1].

Мескія гербы атрымалі Клецак, Любча, Наваградак, Нясьвіж і Цырын.

Геаграфія

Клецак, каля 1600 г.

На поўначы межаваў зь Лідзкім і Ашмянскім паветамі Віленскага ваяводзтва, на ўсходзе — з Менскім і Мазырскім паветамі Менскага ваяводзтва, а таксама з Слуцкім княствам, на поўдні — зь Пінскім паветам Берасьцейскага ваяводзтва, на захадзе — з Слонімскім паветам Наваградзкага ваяводзтва.

Мяжа з Слонімскім паветам ішла ракою Моўчадзь, далей праставала да Пінскага павету паміж Сталавічамі, Палонкай, Уславічамі з аднаго боку і Бусяжам, Быценем і Слонімам зь іншага.

У склад Наваградзкага павету ўваходзіла тэрыторыя Наваградзкага гродавага і Клецкага старостваў (дзяржаўных воласьцяў), а таксама прылеглыя прыватнаўласьніцкія маёнткі.

Нясьвіж, каля 1800 г.

На тэрыторыі павету знаходзіліся месты і мястэчкі (бяз Случчыны): Бабоўня, Валеўка, Гавязна, Гарадзішча, Дварэц, Дзяляцічы, Ішкальдзь, Кажан-Гарадок, Карэлічы, Клецак, Крашын, Крывошын, Лахва, Ліпск, Любча, Ляхавічы, Магільна, Мір, Мядзьведзічы, Мікалаеўшчына^[d], Наваградак, Новая Мыш, Нягневічы, Нясьвіж, Паланэчка, Сваятычы, Сіняўка, Сноў, Сталовічы, Сьвержань, Турэц, Уселюб, Цырын, Ярэмічы. Магдэбурскае права мелі Карэлічы (XVII ст.), Клецак (27.08.1652), Любча (1590), Мікалаеўшчына (XVII ст.)^[18][19], Мір (27.12.1579), Наваградак (26.06.1511), Нясьвіж (23.04.1586).

Дэмаграфія

Наваградак, каля 1800 г.

У сярэдзіне XVII ст. налічваў каля 41 тыс. дымоў (што адпавядала 278 тыс.^[1]. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 289 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 166 тыс. чал.^[20] (25,5 тыс. дымоў^[1]).

На 1775 год павет налічваў 34 742 дымоў^[21]. У 2-й пал. XVIII ст. колькасьць насельніцтва дасягнула 334 тыс. чал.^[1]

Ураднікі

Асноўны артыкул: Старосты наваградзкія

Павятовы соймік праходзіў у Наваградку, тамака ж месьціліся падкаморскі, земскі і гродзкі суды. Наваградзкая шляхта абірала двух паслоў на Вальны сойм і двух дэпутатаў на Галоўны Трыбунал.

Архітэктура

Драўляная

На тэрыторыі Наваградчыны склалася даўняя традыцыя драўлянага дойлідзтва.

• Помнікі традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры
• 
  Могілкавая царква, Ваўковічы
• 
  Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Галынка
• 
  Касьцёл, Дварэц
• 
  Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Жухавічы Вялікія

• 
  Касьцёл, Задзьвея
• 
  Юраўская царква, Залужжа
• 
  Царква Сьвятога Яна, Каўпеніца
• 
  Пакроўская царква, Логнавічы

Мураваная

У XVI ст. у мураваную архітэктуру Меншчыны прыйшла стылістыка барока, у XVIII ст. — віленскага барока і клясыцызму.

• Замкі, фартыфікацыі і абарончыя храмы
• 
  Збор, Асташын
• 
  Траецкі касьцёл, Ішкальдзь
• 
  Фарны касьцёл, Клецак
• 
  Замак, Любча

• 
  Фартэцыя, Ляхавічы
• 
  Замак, Мір
• 
  Фарны касьцёл, Мір
• 
  Барысаглебская царква, Наваградак

• 
  Замак, Наваградак
• 
  Замак Радзівілаў, Нясьвіж
• 
  Замкавая вежа, Нясьвіж
• 
  Слуцкая брама, Нясьвіж

• Помнікі сакральнага мураванага дойлідзтва
• 
  Траецкая царква ў Вольне, віленскае барока
• 
  Прачысьценская царква, Наваградак
• 
  Фарны касьцёл, Наваградак
• 
  Кляштар бэнэдыктынак у Нясьвіжы, віленскае барока

• 
  Фарны касьцёл, Нясьвіж
• 
  Касьцёл янітаў у Сталавічах, віленскае барока
• 
  Касьцёл Сьвятых Пятра і Паўла, Новы Сьвержань
• 
  Прачысьценская царква, Новы Сьвержань

• Помнікі грамадзянскай архітэктуры
• 
  Ратуша, Мір
• 
  Ратуша, Наваградак
• 
  Палац Альба, Нясьвіж
• 
  Ратуша, Нясьвіж

Заўвагі

1. Таксама Но́вагаро́дзкі паве́т, Наўгаро́дзкі паве́т
2. Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[5] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[6]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)
3. польск. Sytuacja «tutejszych», którzy jeszcze do niedawna nazywali siebie «Litwinami» jest obecnie dość kłopotliwa. Próby utrzymania przy sobie tej nazwy i odróżnianie się od «Letuwisów» kowieńskich, nie powiodły się^[17]
4. Уваходзіла ў склад Менскага павету, аднак пры гэтым належала да Нясьвіскай ардынацыі, цэнтар якой уваходзіў у склад Наваградзкага павету, таксама касьцельныя парафія адносілася да Наваградзкага дэканату

Крыніцы

1. Насевіч В. Новагародскі павет // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 363.
2. Гайба М. Навагрудскі павет // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 261.
3. Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.
4. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 78.
5. Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
6. Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
7. Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб, 1875. С. 656—657.
8. Малороссийское влияние на великорусскую церковную жизнь. Т. 1. — Казань, 1914. С. 31.
9. Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.
10. Труды… Тульской Губернской Учетной Архивной Комиссии. Кн. 1. — Тула, 1915. С. 515.
11. Die Matrikel der Universität Basel. Bd. 2. — Basel, 1956. S. 384.
12. Archiv für die Geschichte des Hochstifts Augsburg. Bd. 2. Die Matrikel der Universität Dillingen. — Dillingen, 1912. S. 342.
13. Die matrikel der Universität Königsberg i. Pr. Bd. 1: Die Immatrikulationen von 1544—1656. — Leipzig, 1910. S. 233, 390, 445.
14. Epistolae metropolitarum kioviensium catholicorum: Raphaelis Korsak, Antonii Sielava, Gabrielis Kolenda. — Romae, 1956. P. 13.
15. Die Schüler des Braunsberger Gymnasiums von 1694 bis 1776. — Braunsberg:, 1934. S. 35.
16. Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. С. 441.
17. Kurier Nowogrodzki. Nr. 284, 17.10.1933. S. 2.
18. Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Стаўбцоўскага р-на. — Мн.: БелЭн, 2004. С. 588.
19. Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 312.
20. Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.
21. Jelski A. Powiat nowogródzki // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1884. S. 340.

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9