Israel
From Wikipedia, the free encyclopedia
L'Estáu d'Israel ye un país d'Asia, asitiáu na oriella oriental del Mar Mediterraneu, na zona conocida como Oriente Mediu.
 | Esti artículu o seición necesita un ameyoramientu no que cinca a la redaición, la gramática o la ortografía. |
.JPG)
_with_disputed_territories.svg)
Llenda al norte con El Líbanu y Siria, al este con Xordania, al oeste col mar Mediterraneu y al sur col golfu d'Aqaba (Mar Roxu) y Exiptu.
Mientres los últimos trés mil años, Israel identificó, nel usu común y nel relixosu, tantu la Tierra d'Israel (Eretz Israel) como tol pueblu xudíu, el que siguió refiriéndose a l'anterior como la so patria, Tierra Santa o la Tierra Prometida , magar que darréu los romanos camudaron la denomamientu del territoriu pola de Siria Palestina n'entartallando la rebelión de Bar Kojba.
El sustantivu vien de un pasaxe del Tanak, la biblia hebrea, onde'l patriarca bíblicu Xacob provocó l'almiración d'un ánxel al vencénlu nuna llucha que duró toda una nueche. Ésti li bendíxo y camudó-y el so nome pol de Yisra'el , «élli llucha con Dios» (Xénesis, 32:28-30 ).[16] Les tribus confederaes que se reconocíen como descendientes de Jacob llamáronse asina mesmos Fíos d'Israel» o «israelites». Tocantes a l'arqueoloxía, el mentamientu más antiguu que se conoz del nome Israel inta a un nome personal ye un rellatu épicu grabáu nel cercu de Merenptah del Antiguu Exiptu, que data del añu 1210 e.C. onde ye emplegáu como un xentiliciu, designando a un pueblu o greyu de xente ensin venceyu con un llugar xeográficu concretu.
Col establecimientu del nuevu Estáu xudíu a mediaos del sieglu XX, embaraxáronse dellos nomes pal mesmu, como «Eretz Israel», «Sion», «Xudea» y «Nueva Xudea», que fueron finalmente tornaos. El nome modernu qu'adoptó'l país foi Medinat Yisrael n'hebréu y Dawlat Isrā'īl n'árabe, los dos idiomes oficiales, col mesmu significáu de «Estáu d'Israel». El xentiliciu del país n'asturianu ye israelín, y el so plural israelinos, adoptáu pol so gobiernu poques selmanes dempués de la independencia. El términu israelita suel utilizase en referencia a los antiguos habitantes del Reinu d'Israel, anque tamién s'emplega como sinónimu de xudíu o hebréu , ya inclusive d'israelín.
Raigaños históricos
L'antigua tierra de Canaán, asitiada al suroeste del llamáu Creciente Fértil, foi dende antiguu tierra de tránsitu y puntu Entemedio ente les florecientes civilizaciones del ríu Tigris y el Éufrates, per un sitiu, y el valle del Nilu pol otru. La rexón tuvo estremada en pequeñes ciudaes-estáu o reinos llocales independientes, como Moab, Edom, Xudá, Israel, Aram o Fenicia, qu'hubieron de faer frente a les socesives invasiones tantu d'imperios estremeros (Exiptu, Asiria o Babilonia ), como de nómades arábigos o los Pueblos del Mar como los filisteos. Nesa tierra vieron la lluz dos de los mayores afitaos de la civilización occidental: l'alfabetu semíticu, orixe de munchos alfabetos antiguu y modernu, y un monoteísmu del que proceden les relixones abrahámiques, estendiéndose dambos llogros por tou Occidente. Tamién vio nacer les primeres ciudaes del mundu (como Xericó), fai siete mil años, en plena revolución neolítica, según unu de los primeros puertos del mundu, l'antigua Jaffa.
La Tierra d'Israel foi sagrada pal pueblu xudíu dende tiempos bíblicos, allugando los llugares más sagraos del xudaísmu. Acordies cola Torá , foi prometida por Yahveh a los trés Patriarques del pueblu xudíu como la so patria; dellos estudiosos asitiaron esti periodu nos entamos del segundu mileniu e.C. En tiempos de Akenatón (c. 1350 e.C.) esistíen numberoses tribus hebrees asitiaes na ribera oriental del ríu Xordán, tratando de crucialo y asitiase nes tierres más fértiles de la ribera occidental. Nos últimos tiempos de Ramsés II, con Canaán estremada ente exipcios ya hitites, nueves tribus hebrees llegaron a veres del Xordán. Delles d'elles aliáronse pa invadir Canaán, realizando esta coalición a la manera tribal, identificándose como los descendientes de los fíos de Xacob, Yisra'el, nietu del patriarca Abraham , polo que se autodenominaron fíos d'Israel.
Estes tribus hebrees, que teníen el mesmu orixe que los amorreos y falaben un dialeutu de la mesma llingua semítica que yá se falaba en Canaán, cruciaron el ríu Xordán alredor del añu 1240 e.C. y conquistaron Xericó, dende onde s'estendieron poles rexones montascoses de la zona, adoptando l'alfabetu semíticu y munchos otros aspeutos de la cultura cananea. Según la versión tradicional, a finales del sieglu XI e.C. Saúl estableció'l primeru d'una serie de reinos israelites en Canaán, los cuales gobernaríenla intermitentemente mientres los siguientes mil años. Hacia l'añu 1000 e.C. estableciéronse dos reinos, Israel y Xudá, que llegaron a formar una monarquía xunida n'oposición militar a los filisteos y otros pueblos estremeros. Según la historia tradicional basada nes Escritures, esti reinu unificáu foi gobernáu polos reis David y Salomón enantes de la so separación definitiva (nel añu 924 e.C.); el cercu de Tel Dan ye aceptada xeneralmente como la más antigua (y única hasta la fecha) evidencia arqueolóxica de la esistencia de la dinastía de David.
Darréu, bajo los socesivos dominios estranxeros d'Asiria, Babilonia, l'Imperiu aqueménida, Macedonia , y l'Imperiu seléucida, la presencia de xudíos viose sustancialmente menguada por cuenta de les socesives espulsiones de que fueron oxetu. El pueblu d'Israel foi independiente tan solo tres veces dempués del exiliu babilónicu: la primer ocasión foi mientres el dominiu seléucida, cuando surdió la dinastía asmonea, una oligarquía formada pola familia sacerdotal de los Macabeos. La dinastía asmonea consiguió lliberar del xugu seléucida y gobernó al pueblu xudíu a lo llargo d'un sieglu, dende l'añu 164 e.C. hasta'l 63 e.C., cuando'l país foi sometíu a Roma por Pompeyu. La segunda etapa independiente prodúxose mientres la Primer Guerra Xudeo-Romana (66-73), cuando los xudíos subleváronse per primer vegada contra Roma (instaurada yá n'imperiu). Mientres esta guerra produció la conquista de Jerusalem y la destrucción del Segundu Templu ,según la muerte de más d'un millón de xudíos y l'orixe del éxodo de munchos sobrevivientes.
L'últimu momentu de plena independencia del pueblu xudíu foi'l curtiu periodu de la rebelión de Bar Kojba. Mientres tres años (132-135) les fuercies xudíes aguantaron al Imperiu romanu, hasta que finalmente la revuelta foi entartallada pol emperador Adriano .El fracasu de la revuelta causó la espulsión definitiva de los xudíos del país y la reconstrucción de Xerusalén como colonia romana col nome de Aelia Capitolina. Una vegada destruyíu l'Estáu xudíu y exiliada la mayor parte de la so población, los romanos camudaron intencionadamente la denominación del país, que pasó a denominase Siria Palestina o a cencielles Palestina, un nome deriváu de los antiguos adversarios de los xudíos, los filisteos. Curiosamente la Mishná y el Talmud, dos de los testos más importantes del xudaísmu, fueron escritos nel exiliu a partir d'esta dómina.
Edaes Media y Moderna
Tres la división del Imperiu romanu, Palestina tuvo baxo'l dominiu de Bizanciu hasta l'añu 639, nel que se produxo la conquista árabe. La dinastía Omeya (661-750), pese a los munchos problemes que la complexidá social y étnico del territoriu qu'apoderaben plantegaba, nun rexistró nin grandes problemes nacionales (ente les distintes etnies del imperiu, y especialmente ente los árabes y les demás) nin tampoco choques ente comunidaes relixoses, nin ente los non musulmanes y el poder central. El califatu Abasí (750-1258), tamién conocíu como Califatu de Baghdad, asocedió al omeya, y sustituyólu finalmente la dinastía Selyúcida (1071).
Ente 1096 y 1244 motivaos pol fervor relixosu, la perda de poder bizantín ante los turcos y la imposibilidá de pelegrinar a Xerusalén, la nobleza europea promovió delles Cruzaes. La Primer Cruzada tuvo llugar en 1099 y remató cola conquista de Xerusalén y l'establecimientu de cuatro Estaos Cruciaos n'oriente mediu, ente ellos el Reinu de Xerusalén. Mientres la toma de Xerusalén los cruzaos fixeron una cruenta matanza, que nun respetó xudíos nin musulmanes. A lo llargo de les siguientes década de dominiu cristianu prodúxose l'asentamientu de colonos europeos, sobremanera italianos y francos y una notable medría comercial impulsáu poles Repúbliques marítimes. Saladín, (fundador de la dinastía Ayubí , n'aquel momentu sultán d'Exiptu y Siria) conquistó la ciudá de Xerusalén nel añu 1187, La Tercer Cruzada dexó la sobrevivencia del Reinu de Xerusalén, magar tuvo confináu a una estrecha franxa de tierra próxima a la mariña. La dinastía Ayubí sustituyóse pola de los Mamelucos en 1250, que cola toma d'Acre en 1291 acabaron col Reinu de Xerusalén.
En 1517 la rexón quedó somorguiada al Imperiu otomanu , que la so dominación enllargóse cuatro siglos (hasta 1917), mientres los que foi parte del vilayatu Damasco-Siriu, una de les munches provincies otomanes. Magar too, siempres se caltuvo una exigua comunidá xudía, que fluctuó considerablemente al traviés de los sieglos. En 1881, al respective de una población total envalorada de 470.000 habitantes, vivíen na zona de 20.000 a 25.000 xudíos, con una presencia principal en Xerusalén, onde escontra 1884 yeren una de les etnies mayoritaries, hasta aportar a mayoría absoluta en 1896 .
Diáspora ya inmigración
Dempués de diverses sulevaciones, los romanos destruyeron Xerusalén y obligaron a casi la totalidá de los xudíos a fuxir d'Israel, empezando un llargu periodu d'exiliu conocíu como Diáspora. Los xudíos de la diáspora naguaron por tornar a Israel mientres sieglos. Por exemplu, en 1141 el sefardín Yehuda Halevi realizó un llamamientu a los xudíos pa tornar a Eretz Israel, efeutuando él mesmu'l regresu a Sión, onde atopó la muerte. Un sieglu dempués, el rabín español Nahmánides emigró a Xerusalén y dende entós caltúvose una presencia constante de xudíos, especialmente en Xerusalén. El tamién sefardín Yosef Caro emigró a la gran comunidá xudía de Safed en 1535. Folaes migratories tuvieron llugar, por casu, nel periodu 1209-1211. Foi tamién famosa la «aliyá de los rabinos de Francia ya Inglaterra» escontra Acre en 1258 y 1266. En 1260 Jehiel de París emigró a Acre al par del so fíu y un numberosu grupu de siguidores. Pequeñes foles migratories xudíes tuvieron llugar mientres el sieglu XVIII, como la de Menachem Mendel de Vitebsk y 300 de los sos siguidores, Judah he-Hasid y alredor de 1000 discípulos y más de 500 discípulos (y les sos families) de Gaón de Vilnius conocíos como Perushim . Folaes d'estudiantes rabínicos inmigraron en 1808-1809, aséntandose en Tiberíades, Safed y dempués en Xerusalén.
En 1860, l'antigua comunidá xudía de Xerusalén empezó a construyir barrios de viviendes fuera de los murios de la Ciudá Vieya. En 1878, fundóse'l primer asentamientu agrícola modernu en Petaj Tikva.
Sionismu y aliyá
La primera gran fola d'inmigración xudía a Palestina, conocida como aliyá , empecipióse en 1881, de resultes de les persecuciones a que yeren sometíos los xudíos n'Europa y les idees de Moses Hess, un sionista-socialista qu'abogaba pola redención del territoriu consideráu como la patria hebrea. Los xudíos mercaben tierres a les autoridaes otomanes y a los terratenientes árabes, surdiendo d'esta forma los primeros asentamientos agrícoles. Ye nesta dómina cuando pueden apreciase les primeres tensiones ente árabes y xudíos.
El surdimientu del sionismu, fundáu por Theodor Herzl, dio llugar a la segunda Aliyá (1904-1914) nel cursu de la cual emigraron a Israel unos 40.000 xudíos. En 1909 un grupu de xudíos rusos que llegaron dempués del fracasu de la revolución de 1905, fundaron Degania, el primer kibutz .
En 1917, el Ministru d'Asuntos Esteriores británicu, Arthur James Balfour, emitió una declaración onde se promovía la idea del establecimientu d'una patria en Palestina pal pueblu xudíu (la llamada Declaración Balfour). En 1920, Palestina foi axudicada al Reinu Xuníu pa la so alministración como Mandatu de la Sociedá de Naciones .
La tercera (1919-1923) y la cuarta fola (1924-1929) d'inmigración xudía produciéronse dempués de la Primer Guerra Mundial.
Ente 1916 y 1929, asocediéronse dellos ataques por parte de los árabes contra les comunidaes xudíes y cristianes residentes y contra los pelegrinos de Tierra Santa .Los más importantes fueron los de 1920 y los de 1929 en Safed y Hebrón. Yá enantes de 1919 los cristianos fueren acosaos polos árabes, gafos pola venta de terrenes de la parte cristiana de Jerusalem a compradores xudíos.
En 1920 los ataques árabes atopáronse cola sorpresiva respuesta, non de los británicos qu'ignoraron les intenciones de los árabes d'atacar a la comunidá xudía, sinón de los grupos de defensa xudíos fundaos por, ente otros, Ze'ev Jabotinsky. Foi nesi añu cuando nació la Haganá .
Munchos de los ataques contra los xudíos fueron promovíos por Amin al-Husayni. Al-Husayni, antisemita militante y principal líder palestín mientres década, convertiríase años dempués nel principal aliáu árabe del Tercer Reich.
La meyora del nazismu en 1933 dio llugar a la Quinta Aliyá. Los xudíos en Palestina amontaron la so población d'un 11% en 1920 a un 30% en 1940 y yeren propietarios del 6% del territoriu del Mandatu británicu (incluyendo a l'actual Xordania) en 1943. L'Holocaustu ,xunto cola negativa de les potencies occidentales d'abrir les sos fronteres, causó otra fola d'inmigrantes a Palestina, alzando'l so númberu hasta los 600.000 habitantes xudíos.
En 1939, los británicos abandonaron el compromisu de favorecer la creación d'un Estáu xudíu, según la de la partición de Palestina, abogando por un únicu Estáu na rexón. Amás, tomaron midíes pa llindar la inmigración xudía y acutaron la compra de tierres per parte de los xudíos. Magar ello, al españar la Segunda Guerra Mundial los líderes sionistes sofitaron decididamente a Gran Bretaña. Los británicos, sicasí, caltuvieron la prohibición d'inmigración xudía a Palestina mientres tola Segunda Guerra Mundial. Munchos xudíos foron interceptaos y devueltos a la Europa apoderada polos nazis, magar un gran númberu pudo entrar de forma clandestina nel país.
Los refuseniks
Mientres la guerra fría, los xudíos soviéticos fueron consideraos con frecuencia como traidores y espíes, con esa sida practicóse una vegada más l'antisemitismu oficial per parte de les autoridaes soviétiques. Munchos xudíos intentaron abandonar la URSS, pero bien pocos llograben el permisu correspondiente pa emigrar. La sola solicitú del visáu suponía un grave riesgu, pos traía de cutiu la perda de los sos trabayos, la confiscación de los sos bienes ya inclusive l'ostracismu de tola familia. Con posterioridá a la guerra de 1967, la situación de los xudíos a los que se-yos refugaba'l visáu, conocíos yá como refuseniks , convirtióse nuna tema permanente de denuncia per parte de los grupos de derechos humanos occidentales. Dalgunos d'ellos, como Natan Sharansky, fueron confinaos en gulags mientres dellos años.
Coles polítiques de glásnost y perestroika , yá nos últimos años de la Xunión Soviética y una vegada llográu l'allampáu derechu de los refuseniks a emigrar, cientos de miles de xudíos decidieron abandonar la XRSS. Solo ente 1987 y 1991, más de mediu millón de xudíos salieron de la URSS, de los cual 350.000 dirixiéronse a Israel y 150.000 a los Estaos Xuníos.
Esta gran folada migratoria (ente los setecientos mil y el millón de persones pa una población total de seis millones d'israelines), que s'estendió mientres aproximao 10 años, influyó notablemente nel equilibriu demográficu y nel desenvolvimientu económicu d'Israel, xenerando un saltu positivu tamién gracies a la cantidá de nuevos inmigrantes con bon nivel académicu en toles cañes de la ciencia y la teunoloxía.
Hasta'l día de güei, siguen llegando a Israel inmigrantes y descendientes xudíos de tol mundu, a pesar de los últimos conflictos como la Segunda Guerra d'El Líbanu; asina, llegaron faciendo aliyá esi mesmu añu xudíos de países como Estaos Xuníos y Francia gracies a la Llei de la torna.
L'Estáu xudíu, independencia d'Israel
En 1947, tres l'españíu de la violencia por grupos militantes árabes y xudíos y ante la imposibilidá de conciliar a dambes poblaciones, el gobiernu británicu decidió retirase de Palestina y punxo en manes de la ONX la resolución del conflictu. Tres l'informe de la comisión Peel, una comisión internacional qu'evaluó la situación sobre'l terrén, l'Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes aprobó'l 29 de payares de 1947 un plan qu'estremaba a Palestina en do Estaos, dando a los árabes y a los xudíos una estensión semeyante de terrén (el 54% del total pa Israel, pero incluyía'l desiertu del Neguev, que representaba de la mesma el 45% de la superficie del país). Xerusalén quedaría como una ciudá internacional alministrada poles Naciones Xuníes. La ONX nun adoptó nenguna disposición pa executar el Plan y, apenas dos selmanes dempués, nuna xunta pública celebrada'l 17 avientu, la Lliga Árabe aprobó otra resolución que refugaba de forma taxativa la de la ONX y na qu'alvertía que, pa evitar la execución del plan de la ONX, emplegaría tolos medios al so algame, incluyendo la intervención armada. Ben Gurión proclama l'Estáu d'Israel, nun muséu de Tel Aviv, bajo la semeya de Theodor Herzl (14 de mayu de 1948).
El 14 de mayu de 1948 , día que expiraba el Mandatu británicu sobre Palestina ,l'Estáu d'Israel foi proclamáu nel territoriu dau pol plan de les Naciones Xuníes, aboliendo como primer midida les lleis antiinmigratorias britániques que torgaben dende diba años la entrada llegal de nuevos xudíos a Palestina.
Nun hubo nengún intentu per parte de la ONX d'evitar la intervención armada que proclamara la Lliga Árabe meses atrás y, a otru día de la declaración d'independencia, los cinco países árabes vecinos declararon la guerra al naciente Estáu d'Israel y trataron d'invadilo. Na guerra intermitente que tuvo llugar mientres los siguientes 15 meses (con delles tregües promovíes pola ONX), Israel conquistó un 26% de terrén adicional al del antiguu mandatu, ente que Trexordania ocupó les árees de Xudea y Samaria, anguaño conocíes como Cixordania , y Exiptu ocupó'l territoriu correspondiente a l'actual franxa de Gaza.
Al términu de la guerra , una población árabe envalorada ente 600.000 y 900.000 habitantes emigraron o fueron espulsaos per Israel del territoriu qu'ocupaben (les Naciones Xuníes da como cifra oficial 726.000 persones, anque, según la terminoloxía de la mesma ONX, solo un terciu son téunicamente «refuxáu», el restu, los que s'instalaron en Gaza y Cixordania, son «movíos» dientro del propiu país) y treslladóse a los países árabes estremeros, dando orixe al problema de los movíos y refuxáu palestinos que nunca se llegó a resolver del too. Pela otra parte, un númberu significativu de xudíos quedaron en territoriu árabe y fueron igualmente espulsaos, incluyíes delles comunidaes xudíes establecíes en Palestina dende antiguu, ente les que sobresal la de Xerusalén Este.
La inmigración de los sobrevivientes del Holocaustu y la de los refuxáu xudíos qu'habitaben en países árabes, en dellos casos dende enantes de l'arabización, dobló la población xudía en Palestina al añu de declarase la independencia d'Israel. Mientres la década siguiente aproximao 600.000 xudíos orientales, una cifra equivalente a la de refuxáu palestinos, fuxeron o fueron espulsaos de territorios árabes, nos que delles comunidaes xudíes llevaben viviendo dende faía casi 2000 años, y abellugar n'Israel (adicionalmente unos 300.000 xudíos emigraron a Francia y a los Estaos Xuníos, quedando una ínfimo población xudía nos países árabes, principalmente en Marruecos y Túnez. En total unos 900.000 xudíos convirtiéronse nos otros refuxáu que se menta na resolución 242 de la ONX). (vease Éxodo xudíu de países árabes).
La Guerra del Sinaí de 1956
La guerra del Sinaí desencadenóse arriendes de la nacionalización de la canal de Suez per parte d'Exiptu y a los ataques de fedayines que sufría Israel. Francia ya Inglaterra establecieron una alianza militar secreta con Israel y atacaron por sorpresa y de forma coordinada a Exiptu, desmantelando por completu l'exércitu exipciu y aniquilando la so fuercia aérea. En solo una selmana, Israel conquistó la península del Sinaí al completu, incluyendo zones estratéxiques, como Sharm el-Sheij, que ye clave pal accesu al estrechu de Tirán y el golfu de Akaba, fundamental pa lliberar la salida al mar dende'l puertu israelín d'Eilat. Si los oxetivos d'Israel fueron tou un ésitu militar, pa Francia y Reinu Xuníu foi tou un fiascu, últimes rabotaes de los dos vieyes potencies colonialistes en cayente.
La guerra del Sinaí representó una derrota militar en toa regla pa Exiptu, pero una victoria moral y política. La presión diplomática conxunta de los Estaos Xuníos y de la Xunión Soviética, insólitamente d'alcuerdu frente a la sorpresiva maniobra de Londres y París que pretendíen recuperar la canal de Suez, obligó a Israel a retirase de la península del Sinaí y de la Franxa de Gaza, esto ye, tuvo que tornar a la situación pre-bélica que lu llevara a conquistar 60.000 quilómetros cuadraos en solo una selmana. Tres l'altu'l fueu decretáu pola ONX, Exiptu aceptó la fuercia d'interposición de la ONX na frontera (UNEF, una Fuercia d'Emerxencia creada al efeuto), pa caltener la desmilitarización de la rexón y evitar los incidentes fronterizos. A Israel costó-y arrenunciar a les enormes conquistes llograes nesta guerra rescamplu, pero en cuenta de la retirada llogró que la frontera con Exiptu quedara protexida d'infiltraciones guerrilleres, gracies al esplegue de la fuercia multinacional, y ganó con ello nueve años de tranquilidá.
Les consecuencies de la guerra de 1956 dexaron a la rexón nuna situación inestable, con una aparente paz fronteriza (anque los Estaos árabes siguíen ensin reconocer a Israel), pero con un ascensu del nasserismo panárabe que tien a la causa palestina como elementu movilizador. Siria, alliniada col bloque soviéticu ,empezó a patrocinar asaltos terroristes n'Israel a principios de los años 1960, como parte de la so «guerra de lliberación», col propósitu d'esviar l'atención de la oposición doméstica a la dictadura baazista.
L'Acueductu Nacional
En setiembre y ochobre de 1953 Israel empezó a esviar les agües del ríu Xordán, produciéndose graves tensiones. En 1964, Israel empezó a faer operativa la esviadura, estrayendo agua del ríu Xordán pal so acueductu nacional. Del 13 al 17 de xineru, tien llugar el cume árabe n'El Cairu, onde los dirixentes árabes afirmen la so oposición a la esviadura de les agües del ríu Xordán per parte d'Israel. Al añu siguiente, los Estaos árabes empecipiaron la construcción del Plan Diversión Agua Cabecera .Al terminar, esviaría l'agua del Dan Banias por que nin entrara a Israel nin al Llagu Tiberiades, sinón que fluyera a un muriu de contención allugáu en Mukhaiba pa Xordania y Siria. Tamién esviaría l'agua del Hasbani al ríu Litani, n'El Líbanu. La esviadura amenorgaría la capacidá del tresporte d'agua escontra Israel n'aproximao un 35%. A pesar de la esviadura, inda en 1990 la disponibilidad d'agua per cápita n'Israel yera de 470 metros cúbicos, ente que na vecina Xordania yera de 260 metros cúbicos un 45% menos que nel casu israelín. La Fuercies de Defensa d'Israel (FDI) atacaron el proyeutu en Siria en marzu, mayu y agostu de 1965, perpetuando una serie enllargada d'actos de violencia na frontera que contribuyó direutamente a los acontecimientos que llevaron a la guerra.
En 1996, bajo'l tratáu de paz Israel-Jordania, Israel alcordó aprovir a Xordania de 50 millones de metros cúbicos d'agua añalmente.
Pa la ONX, la escasez d'agua na rexón, carauterizada por un clima grebu y semiárido, ye considerada cada vez más una tema crucial pal bienestar de los sos países y pueblos. Los Territorios Palestinos, especialmente les zones elevaes de Cixordania , tienen una bayura de recursos hídricos anovables en comparanza col restu d'Oriente Mediu. Sicasí, les severes restricciones a la furadura d'agua, plantíu y riego qu'Israel impunxo a los palestinos caltuvieron nun baxu nivel la cantidá d'agua disponible pa la población palestina. La ONX afirma que les polítiques israelines garanticen que la mayor parte de l'agua de Cixordania penerar subterráneamente a Israel y que los colonos israelinos dispongan d'un accesu preferencial a los recursos hídricos. De resultes d'ello, una crisis de l'agua provocada pol home socava les condiciones de vida del pueblu palestín. L'agua ye unu de les varies temes que tán siendo trataos nes conversaciones multillaterales, ente que una amplia y xusta asignación de los recursos hídricos de la cuenca del ríu Xordán, Cixordania y de los acuíferos de Gaza entá nun s'axustó peles partes pertinentes.
Guerra de los Seis Díes
La Guerra de los Seis Díes foi un conflictu armáu que tuvo llugar n'Oriente Mediu nel añu 1967. Alvertíu pola retirada de los Cascos Azules de la frontera del Sinaí, el bloquéu de los estrechos de Tirán y los movimientos de tropes d'Exiptu, Siria y Xordania al otru llau de la frontera, al par de la concentración d'unidaes iraquines y kuwaitíes y d'otros países árabes, Israel decidió pasar a la ofensiva pa esconxurar lo que suponía una inminente agresión y atacó a Exiptu . Magar que los medios de comunicación árabes prometíen la destrucción y aniquilación de tola población israelina, devolviendo al primer planu les alcordances de la shoá , otres fontes punxeron en dulda, con posterioridá, que los árabes fueren realmente a atacar Israel.
Mientres el conflictu, Israel conquistó a Exiptu la península del Sinaí hasta la Canal de Suez, empecipiando con posterioridá un plan de colonización de la península. En 1973 Exiptu recuperó la ribera este de la Canal, mientres la llamada guerra de Yom Kippur; en tantu les tropes israelines, recuperaes de la sorpresa inicial, cruciaron la Canal, deteniéndose a 101 quilómetros de la capital d'Exiptu, El Cairu. Tres esta aición rescamplu, Exiptu foi l'únicu (amás Xordania) país árabe que robló la paz con Israel, formalizada nos alcuerdos de paz de Camp David, que tuvo como más señaláu resultáu la devolución de la península del Sinaí (quitando la Franxa de Gaza), la reconocencia del Estáu d'Israel per parte d'Exiptu, y l'establecimientu de rellaciones diplomátiques per primer vegada ente Israel y unu de los sos 4 países estremeros, incluyendo l'intercambiu d'embaxadores.
Tamién mientres la guerra de 1967 conquistaría Israel los territorios de Cixordania con Xerusalén Este, entós bajo alministración de Xordania, según ocuparía los Altos del Golán, en territoriu siriu. N'ochobre de 1973 , mientres la guerra de Yom Kippur, les tropes siries atacaron les posiciones israelines nos Altos del Golán, ente qu'Exiptu lluchaba a lo llargo de la canal de Suez. Tres les primeres conquistes siries, Israel espulsó a los sirios de los Altos del Golán y avanzó hasta llegar a 32 quilómetros de Damascu. Tres l'alcuerdu de cese de fueu robláu ente Siria ya Israel en mayu de 1974, establecióse una zona desmilitarizada ente asítiesles siries ya israelines. Israel incorporó los Altos del Golán al so sistema alministrativu en 1981, nel Distritu Norte ,magar formalmente nun los hai anexonáu.
Dada l'alta densidá de población árabe de toos estos territorios, Israel nunca favoreció l'anexón de los mesmos (salvu Xerusalén Este), calteniendo la so presencia militar hasta'l presente.
Guerra y ocupación del sur d'El Líbanu
A lo último, Israel caltuvo bajo ocupación militar mientres cerca de venti años una franxa de terrén nel sur d'El Líbanu, la denominada per Israel «zona de seguridá», por cuenta de los continuos ataques que dende'l sur d'El Líbanu producíense contra les ciudaes del norte d'Israel per parte de los grupos armaos palestinos. Yá en 1978 el Tsahal efeutuó la llamada Operación Litani, col fin de liquidar les bases palestines dende les que se llevaben a cabo infiltraciones guerrilleres contra Israel.
La invasión israelina d'El Líbanu, empecipiada'l 6 de xunu de 1982 tres l'asesinatu del embaxador israelín en Reinu Xuníu, Shlomo Argov, a manes del grupu de Abu Nidal, provocó la fuxida de la OLP a Túnez, ocupando'l so vacíu'l grupu armáu Hezbolá , sofitáu polos rexímenes siriu ya iranín. Israel retiróse unilateralmente d'esta zona'l 24 de mayu de 2000, acatando la resolución 425 del Conseyu de Seguridá de la ONX de 1978, por cuenta de la promesa eleutoral del primer ministru Ehud Barak de buscar una paz de compromisu tantu con Siria como con El Líbanu, propuesta de paz que darréu foi refugada pol réxime siriu, que caltuvo la so presencia n'El Líbanu hasta 2005 y el so encontu militar a Hezbolá .
En xunetu de 2006 , tres l'asesinatu d'ocho soldaos israelinos nuna emboscada na frontera y el secuestru d'otros dos per parte de milicianos de Hezbolá, Israel considerólo un actu de guerra» y desencadenóse la crisis israelo-libanesa de 2006.
Estatus de Xerusalén
La resolución 303 de l'Asamblea Xeneral de la ONX, del 29 d'avientu de 1949, declaró: «La ciudá de Xerusalén va establecese como un corpus separatum bajo un réxime internacional especial y va ser alministrada poles Naciones Xuníes». Sicasí, la guerra que darréu dempués de la Declaración d'Independencia desencadenaron los países árabes contra Israel fixo inaplicable dicha resolución. En 1950, tres l'armisticiu, Israel proclamó a Xerusalén como la capital del so nuevu Estáu. Esta declaración de capitalidad solo afectaba a la parte occidental de la ciudá, que yera l'alministrada per Israel, ente que la otra parte (incluyendo la Ciudá Vieya) quedó en manes de Xordania.
Na Guerra de los Seis Díes (1967), Israel conquistó tamién la parte oriental de la ciudá (la llamada Xerusalén Este).Darréu segrególa de Cixordania y la anexonó de facto al restu del conceyu. En xunetu de 1980, pente medies de la Llei de Xerusalén, Israel axuntó na so llexislación nacional dambes partes nun solu conceyu, proclamándola como la so capital eterna y indivisible».
Namái un mes dempués, como midida de castigu pol'anexón, la ONX aconseyó a les sos Estaos miembros que treslladaren les sos embaxaes a Tel Aviv. Los postreros n'adoptar esa midida fueron Costa Rica y El Salvador: el primeru anunció'l treslláu de sede'l 16 d'agostu de 2006 y el segundu fíxolu el 25 d'agostu de 2006. Sicasí, Paraguái y Bolivia caltienen les suyes en Mevaseret Zion, un suburbiu de Jerusalem. Pela so parte, Estaos Xuníos aprobó una llei en 1995 que declaraba que «Xerusalén tien de ser reconocida como la capital del Estáu d'Israel» y, acordies con dicha llei, tien previstu treslladar de nuevu la so embaxada a Xerusalén, anque nun lo realizó inda.
Israel ye una democracia parllamentaria con un sistema pluripartidista y separación de poderes con sufraxu universal. El sistema políticu israelín ta formáu pol poder llexislativu, el poder executivu y el xudicial. Les sos instituciones más importantes son el presidente, que se desempeña como xefe d'Estáu, la Kneset (el parllamentu unicameral del país), el primer ministru y el so Gabinete, que formen el gobiernu, y el sistema xudicial, que'l so más altu tribunal ye la Corte Suprema y la so independencia ta garantizada por llei.
Israel ta gobernáu por 120 miembros parllamentarios, conocíu como la Kneset. La Kneset básase na representación proporcional de los partido políticos.[9] Les eleiciones parllamentaries celébrense cada cuatro años, pero la Knesset puede eslleir el gobiernu en cualquier momentu por una Cuestión d'enfotu. Les Lleis fundamentales d'Israel funcionen con una constitución non escrita. En 2003, la Knesset empezó a redactar una constitución oficial sobre la base d'estes lleis.[10]
El Sistema Xudicial d'Israel consiste d'un sistema de trés niveles. El nivel más baxu son los tribunales de magistrado, asitiáu na mayoría de les ciudaes de tol país. Percima d'ellos tán los Tribunales de Distritu, qu'actúen como tribunales d'apelación y tribunales de primera instancia, que tán asitiaos en cinco de los seis Distritos d'Israel. El tercer y más altu nivel el Tribunal Supremu d'Israel, asitiáu en Xerusalén. Cumple un doble papel como Corte Suprema de xusticia y como Tribunal Cimeru de Xusticia. Nesti últimu papel, la Corte Suprema dicta normes como un tribunal de primera instancia, que dexa que les persones, tanto ciudadanos como non ciudadanos, presentar un pidimientu contra les decisiones de les autoridaes estatales.[11][12] L'ordenamientu xurídicu d'Israel combina la Llei Inglesa de Derechu anglosaxón, derechu civil, y les Lleis Xudíu.[10] Básase nel principiu de Stare decisis (precedente) y ye un sistema acusatorio, onde les partes nel pleitu tienen de presentar pruebes ante'l tribunal. Nel tribunal los casos son decidíos por xueces profesionales en llugar de xuraos.[11] El matrimoniu y el divorciu tán so la xurisdicción de los tribunales relixosos: xudíu, musulmanes, drusos y cristianos. La eleición de los maxistraos ye lleváu a cabu por un comité de miembros de la Kneset, maxistraos de la Corte Suprema, y miembros de la Asociacion d'Abogaos d'Israel.[13]
El so grau de respetu a los derechos políticos y a les llibertaes civiles conviértenla nel únicu país de la rexón consideráu "llibre" d'alcuerdu a la evaluación qu'efectúa Freedom House.[14] El nivel de llibertaes civiles dexa la crítica abierta en temes d'Estáu per parte de grupos tal como B'Tselem, una organización d'intelectuales israelinos de derechos humanos bien crítica coles actuaciones del gobiernu en Gaza y Cixordania, amás d'otros grupos antisionistas o antiisraelíes qu'operen llegalmente n'Israel.
Organización político-alministrativa
El territoriu d'Israel ta estremáu en 6 distritos o mejozot (מחוזות), dirixíos por un comisariu designáu pol Ministeriu del Interior. Son los siguientes: Central, Haifa, Xerusalén, Norte, Meridional y Tel Aviv.
De la mesma los distritos estrémense en quince subdistritos conocíu como nafot (נפות), que son de la mesma estremaos en cincuenta rexones naturales.[15] Les rexones naturales son unidaes non alministratives qu'utiliza'l Gobiernu d'Israel pa cuestiones estadístiques y el censu de población.
Los distritos son un heriedu del Imperiu otomanu y ente les sos atribuciones tán les d'ellaborar la llexislación llocal, controlar los impuestos y los presupuestos llocales, aprobar los proyeutos d'obres públiques y conceder creitos a los gobiernos llocales.
Tocantes a los territorios ocupaos mientres la Guerra de los Seis Díes, los Altos del Golán tán integraos alministrativamente nel Distritu Norte, y Cixordania integra'l Distritu de Xudea y Samaria, solo reconocíu por Israel.
A efeutos estadísticos, el país ta estremáu en tres árees metropolitanes: Tel Aviv y Gush Dan (con una población de 3.150.000), Haifa (con una población de 996.000), y Beerseba (población 531.600).[16] Sicasí, la ciudá más grande d'Israel, tanto en población como en superficie,[17] ye Xerusalén, con 732.100 habitantes nun área de 126 quilómetros cuadraos. Tel Aviv, Haifa y Rishon LeZion atópense ente les ciudaes más poblaes d'Israel, con una población de 384.600, 267.000 y 222.300 respeutivamente.[18]
Fronteres
L'Estáu d'Israel partir El Líbanu nel norte, frontera reconocida oficialmente pola ONX tres la retirada israelina del sur de dichu país; con Xordania al este y con Exiptu al sur, dambes fronteres reconocíes a partir de los alcuerdos de paz roblaos con dambos países.
Israel entá nun afitó les sos fronteres con Siria nin cola Autoridá Palestina na zona de Cixordania, anque nesti sentíu la comunidá internacional suel considerar como frontera la Llinia Verde, la llinia d'armisticiu ente Israel y los sos vecinos árabes que funcionó como frontera de facto hasta la Guerra de los Seis Díes. Israel tamién caltién grandes bloques d'asentamientos próximos a dicha llinia ya inclusive más allá, especialmente en redol a Xerusalén Este y el Bloque Etzión, y na ciudá d'Ariel en Cixordania. En setiembre de 2005, Israel remató'l so retirada unilateral de la Franxa de Gaza hasta la Llinia Verde».
Rellaciones esteriores
En 2007 Israel caltenía rellaciones diplomátiques con 161 países y disponía de 94 misiones diplomátiques en tol mundu.[19] Tres miembro de la Lliga Árabe normalizaron les rellaciones con Israel: Exiptu y Xordania, que roblaron trataos de paz en 1979 y 1994 respeutivamente y Mauritania, qu'optó por completes rellación diplomátiques con Israel en 1999. Dende 2003 les rellaciones con Marruecos caltiénense en constante aumentu y el Ministru d'Asuntos Esteriores d'Israel visitó'l país.[20] En virtú de la llexislación israelina, El Líbanu, Siria, Arabia Saudita, Iraq y Yeme son países enemigos y los ciudadanos israelinos nun van poder visitalos ensin permisu del Ministeriu del Interior. Dende 1995 Israel ye miembru de Diálogu Mediterraneu, que fomenta la cooperación ente siete países de la Cuenca del Mediterraneu y los miembros de la Organización del Tratáu del Atlánticu Norte.[21]
Estaos Xuníos, Turquía, Alemaña, Reinu Xuníu ya India atópense ente los más íntimos aliáu d'Israel. Estaos Xuníos foi'l primer país en reconocer al Estáu d'Israel, siguíu pola Xunión Soviética. Puede considerase a Israel como'l so principal aliáu n'Asia Sudoccidental, sobre la base de polítiques compartíes y los valores relixosos.[22] A pesar de nun establecer plenes rellaciones diplomátiques ente Turquía ya Israel hasta 1991,[23] Turquía cooperó col Estáu desque confirmó la reconocencia d'Israel en 1949. Sicasí, los llazos de Turquía con otres naciones de mayoría musulmana de la rexón dieron llugar n'ocasiones a la presión de los Estaos árabes por que modere la so rellación con Israel.[24] Fuertes venceyos ente Alemaña ya Israel inclúin la cooperación científico y educativo y dambos Estaos caltienen solíos venceyos nos sectores económico y militar.[25][26] India estableció plenos llazos diplomáticos con Israel en 1992 y fomentó sólidos venceyos col país tantu nel sector militar como nel cultural dende entós.[27] El Reinu Xuníu, que caltuvo rellaciones diplomátiques plenes con Israel dende la so formación, realizó dos visites del xefe d'estáu en 2007. Les rellaciones ente los dos países consolidáronse mientres el gobiernu del ex primer ministru Tony Blair por cuenta de los sos esfuercios por atopar una resolución a los dos estaos. El Reinu Xuníu ye vistu como una rellación natural" con Israel a cuenta del mandatu británicu de Palestina.[28] Irán tenía rellaciones diplomátiques con Israel sol gobiernu de la dinastía Pahlevi,[29] pero retiró la so reconocencia d'Israel mientres la Revolución iranina.[30]
En 2009, tanto Venezuela como Bolivia rompieron rellaciones diplomátiques con Israel por mor del conflictu de la Franxa de Gaza de 2008-2009.[31]
Nel casu de la India, Israel caltién rellaciones diplomátiques con dichu país dende 1991. Enantes d'esa fecha la India tenía una posición más pro-árabe y pro-soviética, votando inclusive en contra de la fundación d'Israel na Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes en 1948, argumentando que s'oponía a la creación de países basaos na relixón (como'l casu de la so oposición a la fundación del Paquistán islámicu y el Jalistán sij); sicasí, ye posible que dichu distanciamientu debiérase más a motivos xeopolíticos. Sía que non, una serie de factores provocaron l'acercamientu d'India con Israel a partir de 1991, ente ellos la disolución de la Xunión Soviética (que tenía fuertes venceyos cola India), la declaración de la Organización de la Conferencia Islámica de que Caxmir yera llexítimamente territoriu de Paquistán en 1986, y les crítiques de dicha organización contra India en materia de derechos humanos del musulmanes nel 2001, lo qu'alloñó a la India del mundu islámicu. La llegada al poder del Likud n'Israel, con Ariel Sharon al frente, y el Bharatiya Janata n'India, lideráu por Atal Bihari Vajpayee, tuvo tamién la so influencia, yá que tanto'l Likud como'l BJP son partíos conservadores, amestaos a grupos nacionalistes relixosos de xudíos y hindús respeutivamente y que promueven una política de mano dura contra'l terrorismu islámicu.
La visita de Ariel Sharón a la India en 2003 foi la primer visita d'un primer ministru israelín. Dicha visita foi avafada por airado protestes contra Sharón protagonizaes principalmente por musulmanes, onde se-y acusaba de xenocidiu y crímenes de guerra en pancartes. Jaswant Singh foi'l primer canciller de la India en visitar Israel nel añu 2000. Anque les rellaciones diplomátiques ente Israel y la India permanecieron normales entá col cambéu de gobiernu al centru-izquierdista Congresu Nacional Indiu, los musulmanes d'India siguen siendo mayoritariamente pro-palestinos.
Relieve
N'Israel estremen trés rexones xeomorfolóxiques, d'Oeste a Este: la llanura litoral mediterránea, el cordal central y el Valle del Xordán (la depresión más fonda de la Tierra). A estos trés rexones, hai que sumar la del desiertu de Neguev, planicie y montes de caliar, asitiáu al sur d'Israel. Les rexones grebes ocupen más de la metá del territoriu d'Israel.
Entá siendo ermu bona parte del territoriu, nos valles abonden los llirios, y tamién los árboles como pinos, ocalitos, olivares y acacies. Les retames crecen esporádicamente nel desiertu del Neguev. Esisten iniciatives de reforestación que se lleven a cabu per tol país, especialmente nos montes, onde los pinos, carbayos, cipreses y lloreos enraigonen de forma esitosa.
Clima
Asitiáu ente los desiertos d'África y Asia, d'una parte, y del Mar Mediterraneu, templáu y húmedu, de la otra, Israel alcuéntrase nuna encruciada d'influencies climátiques que dexaron estremar hasta cuarenta tipos distintos de clima en tan amenorgada superficie. El réxime térmicu varia notablemente cola altitú y la continentalidad, especialmente pel hibiernu: d'oeste a este va pasándose d'un clima típicu mediterraneu a unu continental. Les rexones montascoses suelen ser airoses y bien fríes -dacuando con nevaes-. El picu del Monte Hermón ta cubiertu de nieve la mayor parte del añu y Xerusalén xeneralmente recibe siquier una nevada cada añu.[32] Les ciudaes costeres, como Tel Aviv y Haifa, tienen un típicu clima mediterraneu con fríu y lluviosu, con iviernos llargos y branos bien calorosos. Nel estremu sur, nel Golfu d'Eilat, el clima ye tropical secu.
La temperatura más alto del continente asiáticu (53,7° C o 129° F) rexistróse en 1942 nel kibutz Tirat Zvi, al norte del valle del Xordán.[33]
Polo xeneral apréciase una estación seca (abril-ochobre) y una lluviosa (dende ochobre-payares hasta abril). De mayu a setiembre, son rares les agües n'Israel.[34][35] El mayor porcentaxe d'agües algámase ente mediaos de xineru y principios de marzu. La pluviosidá amóntase de sur a norte y d'este a oeste.
Con escasos recursos hídricos, Israel desenvolvió delles y variaes teunoloxíes pal aforru d'agua, incluyíes les de riego por pinga.[36] Los israelinos tamién aprovechen la considerable lluz solar disponible pa la enerxía solar, lo que fai d'Israel la nación líder n'usu per cápita d'enerxía solar.[37]
Israel ye consideráu como'l país más avanzáu del suroeste d'Asia nel desenvolvimientu económicu ya industrial. El país clasificóse no más alto na rexón pol Ease of Doing Business Index del Bancu Mundial,[38] según nel Índiz de Competitividá Global del Foru Económicu Mundial.[39] Tien el segundu mayor númberu de compañíes Startup nel mundu (dempués d'Estaos Xuníos) y el mayor númberu d'empreses que coticen na bolsa de NASDAQ fuera d'América del Norte.[40] En 2007, Israel ocupó la 44ª posición más alta del Productu Internu Brutu y el 22º más altu productu internu brutu per cápita (en paridá de poder adquisitivu) con O 232,7 mil millones de dólares y O 33,299, respeutivamente.[41] En 2007, Israel foi convidáu a xunise a la Organización pa la Cooperación y el Desenvolvimientu Económicu,[42] que promueve la cooperación ente los países que se xunten a los principios democráticos y esplotar les economíes de llibre mercáu.[43]
A pesar de los llindaos recursos naturales, el desenvolvimientu intensivu de l'agricultura y el sector industrial mientres les últimes década convirtió a Israel práuticamente n'autosuficiente na producción d'alimentos. Importantes importaciones a Israel, con un total d'O 47,8 mil millones en 2006, son los combustibles fósiles, materies primes y equipu militar.[10] Les principales esportaciones inclúin frutes, verdures, productos farmacéuticu, software, productos químicos, teunoloxía militar, y diamantes; en 2006 les esportaciones israelines algamaron los 42,86 mil millones.[10] Israel ye líder mundial nel caltenimientu de l'agua y la enerxía xeotérmica,[44] y el so desenvolvimientu de teunoloxíes de vanguardia en software, comunicaciones y les ciencies de la vida han remembráu comparances con Silicon Valley.[45][46]
Intel[47] y Microsoft[48] construyeron los sos primeros centros estranxeros d'Investigación y desenvolvimientu n'Israel. Tamién otres empreses multinacionales d'alta teunoloxía, como IBM, Ciscu Systems y Motorola, abrieron centros teunolóxicos nel país
N'Israel cultívase algodón de fibra llarga d'alta calidá y hai piscifactoríes especializaes na cría de truches, carpes y otros pexes. Cuenta tamién con fama reconocida nel campu de la moda y como destín turísticu. El turismu, especialmente'l turismu relixosu, ye otra industria importante n'Israel, con clima templáu, sableres, llugares arqueolóxicos y históricos, y xeografía singular, recurriendo tamién a los turistes.
En 1998, la revista Newsweek asitió a Tel Aviv ente les diez ciudaes más influyentes del mundu nel ámbitu teunolóxicu. Yá nos años 90 Israel propunxo al mundu árabe vecín tresformar al Mediu Oriente n'unu de los más importantes centros teunolóxicos y financieros del mundu.
Turismu
El turismu ye una industria fundamental d'Israel. Tar allugáu en Tierra Santa ufierta una gran variedá de llugares relixosos, históricos y d'importantes xacimientos arqueolóxicos. Amás, dispón de modernos centros turísticos nes sos sableres y rexones pa realizar ecoturismo. Ye importante señalar la creciente importancia del turismu de sol y sablera, allugáu sobremanera na zona del Mar Muertu. Nesta zona hai tamién numberosos balnearios y spas.
Israel tien la mayor esperanza de vida escolar del suroeste d'Asia, y ta xunto con Xapón cola segunda más alta esperanza de vida escolar del continente asiáticu (dempués de Corea del Sur).[49] Coles mesmes Israel tien la mayor tasa d'alfabetización n'Asia Sudoccidental, acordies coles Naciones Xuníes.[50] La Llei d'Educación del Estáu, aprobada en 1953, estableció cinco tipos d'escueles: estatal llaicu, estatal relixosu, ultra ortodoxu, escueles comunales y les escueles árabes.[51]
La educación ye Derechu a la educación obligatoria n'Israel pa los neños d'edaes entendíes ente los trés y dieciocho años.[52][53] Los estudios estrémense en trés niveles - escuela primaria (graos 1-6), escuela entemediu (graos 7-9) y High school (graos 10-12) - que rematen colos exámenes del certificáu del Bagrut. Materies básiques como matemátiques, Torah, idioma hebréu, lliteratura hebrea y xeneral, inglés, historia y educación cívica son necesaries pa recibir un certificáu de Bagrut.[54] N'escueles árabes, cristianes y druses, l'exame sobre los estudios de la Torah sustitúyense por un exame del islam, el cristianismu o'l patrimoniu drusu.[55] En 2003, más de la metá de tolos israelinos aprobaron el docenu grau llogrando'l certificáu de matriculación.[56]
Los ocho universidaes públiques d'Israel tán subvencionaes pol Estáu.[54][57] La Universidá Hebrea de Xerusalén, la universidá más antigua d'Israel, alluga la Biblioteca Nacional d'Israel, el más grande repositorio de llibros de temes xudíu del mundu.[58] En 2006, la Universidá Hebrea foi considerada 60ª[59] y 119ª[60] ente les meyores universidaes del mundu. Otres universidaes importantes nel país inclúin el Technion, l'Institutu Weizmann de Ciencies, la Universidá de Tel Aviv, la Universidá Bar-Ilan, la Universidá de Haifa, y la Universidá Ben-Gurion del Néguev. Los siete universidaes d'investigación d'Israel (con esclusión de la Universidá Abierta) clasificáronse ente los meyores 500 nel mundu.[61] Israel ocupa'l tercer llugar nel mundu col númberu de ciudadanos que tienen títulos universitarios (20 por cientu de la población).[62][63] Mientres la década de 1990, una arribación d'un millón d'inmigrantes de la ex Xunión Soviética (cuarenta por cientu de los cual son titulaos universitarios) emburriaron a Israel a aguiyar el sector de l'alta teunoloxía.[62] Cuatro israelinos ganaron el Premiu Nobel en Ciencies. Los biólogos Avram Hershko y Aarón Ciechanover del Technion compartieron el Nobel de Química en 2004. El psicólogu americanu-israelín Daniel Kahneman ganó en 2002 el Nobel d'Economía. En 2005 Robert Aumann, de la Universidá Hebrea de Xerusalén, tamién ganó'l Nobel d'Economía.[64] Israel lidera la producción de publicaciones científiques per capita nel mundu, siendo unu de los primeros estaos en dichu ranking; nun estudiu realizáu en 2006 ocupaba'l tercer puestu mundial, con 1018 artículos per añu y por cada 1.000.000 persones.[65][66] Tamién presume de ser unu de los países con más patentes rexistraes per cápita. En 2003, Ilan Ramon convirtióse nel primer astronauta israelín, qu'actuó como especialista del STS-107, na fatal misión del Tresbordador espacial Columbia.
Apúrraslos israelinos a la ciencia y a la teunoloxía fueron bien significatives y más si tiense en cuenta'l so pequeñu tamañu. Dende la so fundación, Israel dedicó notables esfuercios a la ciencia y a la inxeniería. Los científicos israelinos realizaron contribuciones relevantes a la xenética, a la informática, a la electrónica, a la óptica y a otres industries d'alta teunoloxía. La ciencia israelina ye bien conocida pola so vanguardista teunoloxía militar. Israel foi tamién pionera en teunoloxía agrícola avanzada. Israel tien una alta reputación en física teórica y tamién ye apreciada la so desenvuelta medicina.
Israel ocupa'l tercer puestu en gastu n'Investigación y Desenvolvimientu, l'octavu en preparación teunolóxica (d'alcuerdu al gastu de les sos compañíes en I+D, la creatividá de la so comunidá científica, el númberu d'ordenadores personales y l'índiz de penetración d'Internet), l'oncenu n'innovación, el decimosestu n'esportaciones d'alta teunoloxía y el decimoséptimu en llogros teunolóxicos na llista Nation Master de países nel mundu por estándares económicos.
Israel ye un país de tamañu pequeñu, con una población de 7 millones d'habitantes (2005); d'ellos, el 78% son xudíos, y el 19% árabes. Nos territorios de Xudea y Samaria (tamién conocíos como Cixordania) y Xerusalén Este, en 2005 la población yera de 2,3 millones. Según el Ministeriu del Interior israelín viven unos 200.000 colonos israelinos nos asentamientos establecíos nos territorios palestinos.
En setiembre de 2005 les autoridaes israelines punxeron en marcha'l Plan de desconexón de la Franxa de Gaza, que pasó a ser alministrada pola Autoridá Nacional Palestina. El procesu de retirada del territoriu implicó conflictos dientro de la sociedá israelina, por cuenta de la retirada de casi 8.000 colonos xudíu que vivíen na Franxa de Gaza, frente a una población de 1,4 millones de palestinos.
En 1948, cuando naz el nuevu Estáu, la población total d'Israel yera de 914.700 habitantes, 156.000 d'ellos non xudíu (principalmente árabes). Ente 1948 y 1960 la población inmigrante xudía amontóse en 1,1 millones de persones, emigraos dende países musulmanes, por medrana a les represalies pola fundación del nuevu Estáu d'Israel, como Yeme (60.000), Iraq (140.000), Siria (35.000), El Líbanu (5.000), Tunicia (120.000), Marruecos (400.000), Libia (150.000), Irán (200.000) y Arxelia (150.000). Tamién emigró al nuevu Estáu la exigua comunidá xudíu d'Europa tres l'Holocaustu, menos d'un cuartu de millón de persones. Otros fluxos inmigratorios posteriores produciéronse tres la cayida de la Xunión Soviética, tres la cual munchos xudíos de Rusia, Ucraína y Bielorrusia decidieron emigrar a Israel, según munchos xudíos d'Arxentina tres la grave crisis económica que sufrió esti país nos últimos años. La población sefardina nel Estáu d'Israel ye anguaño d'unes 500.000 persones.
Anguaño la población ta desigualmente partida pel territoriu, siendo la rexón central y la costera del Mediterraneu les más poblaes, con índices cimeros a los 300 habitantes per km². Nel sur la media nun supera los 55 habitantes per km².
Árees metropolitanes
Apréciase una doble ocupación del territoriu: per un sitiu les ciudaes (Xerusalén, Tel Aviv, Haifa, Beersheba y Eilat son les principales), y per otru llau una ocupación rural en forma de kibutz, un establecimientu agrícola con una forma d'esplotación del terrén y convivencia comunal.
En 2006, la Oficina Central d'Estadístiques israelina definía trés árees metropolitanes: Tel Aviv (3 millones d'habitantes), Haifa (980.600) y Xerusalén, la capital (706.368).
La cultura d'Israel ye indixebrable de la historia del xudaísmu y del pueblu xudíu que lu precieden. La diversidá cultural d'Israel derívase de la diversidá de la so población: xudíos de tol mundu llevaron les sos tradiciones cultural y relixosu consigo, creando un crisol de costumes y creencies de la cultura xudíu.[67] Israel ye l'únicu país del mundu onde la vida xira en redol al calendariu hebréu. El trabayu y les vacaciones escolares son determinaes poles fiestes xudíu, y el día oficial de descansu ye'l sábadu, el Shabat.[68] La importante minoría árabe d'Israel tamién dexó'l so calquier na cultura israelina n'esferes tal como l'arquiteutura,[69] música,[70] y cocina.[71]
Lliteratura
La lliteratura israelina ye principalmente la poesía y la prosa escrita n'hebréu, como parte de la renacencia del hebréu como llingua falada dende mediaos del sieglu XIX, anque un pequeñu espaciu de la lliteratura publicar n'otros idiomes, como l'árabe y l'inglés. Por llei, dos copies de tolos impresos publicaos n'Israel tienen de ser depositaos na Biblioteca Nacional d'Israel y na Universidá Hebrea de Xerusalén. Nel 2001, la llei foi enmendada pa incluyir grabaciones d'audiu y videu según tamién otros medios de comunicación non impresos.[72] Nel 2006, el 85 por cientu de los 8000 llibros treslladaos a la biblioteca taben n'hebréu.[73] La Selmana del Llibru Hebréu (en hebréu: שבוע הספר) celébrase en xunu con carauterístiques de les feries del llibru, llectures públiques y apariencies de los autores israelinos por tol país. Mientres la selmana, el principal premiu lliterariu d'Israel, el Premiu Sapir, ye apurríu. En 1966 Shmuel Yosef Agnón compartió'l Premiu Nobel de Lliteratura col autor xudíu alemán Nelly Sachs.[74]
Música
La música israelina contién una gran variedá d'influencies procedentes de la Diáspora; música yemenita, melodíes Hasidicas, música árabe, música griega, jazz y pop rock y son toos parte de la escena musical, de la que fai bon usu d'elementos de la cultura moderna.[75][76] Los cantares populares nacionales, conocíes como hebréu: שירי ארץ ישראל (Shirei Eretz Israel o "Cantares de la Tierra d'Israel"), narren les esperiencies de los pioneros na construcción de la patria xudíu, Eretz Israel.[77] Ente los Israelinos de fama mundial[78] alcuéntrase la Orquesta Filarmónica d'Israel, que s'atopa n'actividá dende hai más de setenta años y anguaño realiza más de docientos conciertos cada añu.[79] Israel tamién produció munchos músicos bultables, dalgunos llograron l'estrellalgu internacional. Noa, Itzhak Perlman y Pinches Zukerman son dalgunos de los músicos nacíos n'Israel aclamaos internacionalmente; tambien destaquen Mayumana o Dana International. N'otru orde de coses, Israel participó nel Festival del Cantar d'Eurovisión casi cada añu dende 1973, ganando la competencia tres vez y dos vez foi sede de la mesma.[80] Eilat entamó'l so propiu festival de música internacional, el Red Sea Jazz Festival, cada branu dende 1987.[81]
Tamién orixinarios d'Israel son dellos intérpretes que tán adquiriendo gran relevancia na actualidá como Oren Lavie.
Teatru
Siguiendo cola tradición del Teatru yiddish n'Europa oriental, Israel caltién una vibrante escena. Fundáu en 1918, el Teatru Habima en Tel Aviv, ye la más antigua compañía de teatru de repertoriu y teatru nacional.[82]
Museos
Tel Aviv, Haifa, Herzliya y Xerusalén tienen los más importantes museos d'arte, y munchos pueblos y kibutz disponen de pequeños museos. El Muséu d'Israel na so capital, Xerusalén, ye una de les más importantes instituciones culturales d'Israel,[83] onde s'agospien los manuscritos del Mar Muertu[84] xunto con una estensa coleición d'arte popular y relixosu xudíu y arte europeo.[83] El Muséu Nacional del Holocaustu, Yad Vashem, ye'l mayor agospiamientu del mundu d'archivos rellacionaos cola información sobre l'Holocaustu.[85] El Beth Hatefutsoth (Muséu de la Diáspora), nel campus de la Universidá de Tel Aviv, ye un muséu interactivo dedicáu a la historia de les comunidaes xudíu de tol mundu.[86] Amás de los principales los museos nes grandes ciudaes, hai bien alta calidá de espacios d'arte en munches ciudaes y kibutz. Mishkan -y'Omanut nel kibutz Ein Harod Meuhad ye'l mayor muséu d'arte nel norte del país.[87]
N'Israel prauticar davezu diversos deportes: dende la natación, fútbol, baloncestu y tenis, hasta la ximnasia, ḥoquei, rugby, yudu, axedrez, atletismu, voleibol y balonmano.
Anque'l fútbol y el baloncestu son los deportes más populares, Israel llogró ésitos tamién n'otros deportes, como balonmano y atletismu.
Con 50.000 buzos licenciado, Israel tien la más alta tasa mundial de buzos per cápita. Un incentivu pal bucéu bríndalu la fascinante vida marina tropical nel Mar Coloráu. Otros populares deportes acuáticos inclúin windsurf, esquí acuáticu y navegación, según deportes de sablera como'l voleibol de sablera y les raquetes", un xuegu desenvueltu llocalmente que ye una especie de "ping pong de sablera".
A pesar de tar asitiáu xeográficamente n'Asia, Israel participa en competiciones internacionales deportives acomuñáu siempres a federaciones (UEFA, EHF) o competiciones europees (Eurobasket). Probablemente'l club israelín más conocíu internacionalmente ye'l Maccabi Tel Aviv, que llogró cinco títulos europeos de baloncestu (incluyendo dos euroliga en 2004 y 2005).[88] Esto ye debíu al refugu de los países árabes, al par de dellos africanos y asiáticos, a participar con Israel n'eventos deportivos. La FIFA, dende'l mundial de 1970, decidió incluyir a Israel na UEFA pa evitar que los países árabes retirárense en masa.[89]
Beerseba convirtióse nun centru nacional d'axedrez y llar de munchos campeones d'axedrez de l'antigua Xunión Soviética. La ciudá acoyó l'equipu Campeón del Mundu d'axedrez en 2005, y na ciudá enseña axedrez nos xardinos d'infancia.
Dos años dempués, en 2007, un israelín llogró'l segundu llugar nel Campeonatu Mundial d'Axedrez.[90] Hasta la fecha, Israel ganó seis medayes olímpiques dende la so primer victoria en 1992, incluyendo una medaya d'oru en windsurf nos Xuegos Olímpicos d'Atenes 2004.[91]
Israel nos Xuegos Olímpicos
Esisten tres relixones principales practicaes n'Israel: xudaísmu (76%), islam (16%) y cristianismu (2,1%). Hai tamién dalgunes otres minoríes como drusos, bahá'ís ya inclusive budistes. El Derechu israelín garantiza de forma esplícita iguales derechos a tolos ciudadanos con independencia de la so relixón o grupu étnicu. Sicasí, la llei da tratu preferencial en determinaos aspeutos p'aquellos individuos que cumplen los criterios de la Llei de la Torna, lo cual ye un asuntu revesosu pos la mentada llei difier del criteriu relixosu sobre quién cumple'l estatus de xudíu.
Fiestes relixoses y conmemorativas
- Purim
- Pesakh
- Yom HaShoah
- Yom Ha'atzmaut
- Shavuot
- Rosh Hashanah
- Yom Kippur
- Sukkot
- Simkhat Torah
- Khanukkah
Festividaes menores:
- Tu Bishvat
- Tisha B'Av
- Lag BaOmer
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
