África

África ye un continente, el segundu mayor y más pobláu, tres d'Asia en dambos casos, del planeta. Ocupa, con una estensión d'alredor de 30,3 millones de km² (incluyíes les islles axacentes), el 6% de la superficie total del planeta, y un 20% de la so área terrestre^[1]. Vivíen nelli, en 2021, 1.400 millones de persones, un 18% de la población mundial^[2]. La so población ye la más xoven d'ente la de tolos continentes^[3][4], con una mediana d'edá, en 2012, de 19,7 años, cuando la mundial yera de 30,4 años^[5]. Pese a la so bayura de recursos naturales, el continente ye'l más probe per cápita y el segundu, tres d'Oceanía, con menor riqueza total. Ente les causes d'esta situación los investigadores tienen citao, ente más otres, la xeografía, el clima, el tribalismu^[6], el colonialismu, la Guerra Fría^[7], el neocolonialismu, la falta de democracia y la corrupción^[6].

África
Situación
Tipu	continente
Parte de	Ostfeste (es)
Coordenaes	21°05′38″N 7°11′17″E
Datos
Puntu más altu	Kibo (es)
Superficie	30 271 000 km²
Población	1 200 000 000 (2016)
Fusu horariu	UTC−01:00, UTC±00:00, UTC+01:00, UTC+02:00, UTC+03:00 y UTC+04:00

El continente ta arrodiáu pol mar Mediterraneu al norte, l'ismu de Suez y el mar Roxu al noreste, l'océanu Índicu al sureste y l'océanu Atlánticu al oeste. El continente inclúi la islla de Madagascar y dellos otros archipiélagos de menor estensión, y organízase políticamente en 54 estaos soberanos, ocho territorios y dos estaos independientes de facto pero con reconocencia internacional nula o llimitada. El país más grande ye Arxelia, y el más pobláu Nixeria. La institución supranacional de cooperación del continente ye la Xunión Africana, que tien la so sede n'Adis Abeba.

África ye trevesada pol ecuador, y tamién pol meridianu cero, y estiéndese por delles zones climátiques estremaes. La fastera central estiéndese ente los trópicos, pero los sos estremos septentrional y meridional, respeutivamente, tienen clima templáu. Esta diversidá climática favorez que tenga una gran biodiversidá, pero la so fauna ta sometida a un gran númberu d'amenaces, derivaes de la desertificación, la deforestación, la escasez d'agua y la contaminación, una serie de problemes que han empeorar por culpa'l calentamientu global. El Grupu Intergubernamental d'Espertos sobre'l Cambéu Climáticu de les Naciones Xuníes considera qu'África ye'l continente más vulnerable al cambéu climáticu^[8][9].

África, especialmente l'África oriental, ye considerada'l llugar d'orixe de la Humanidá. La presencia de los primeros homínidos remóntase nel tiempu unos siete millones d'años, nuna llinia temporal qu'entama col Sahelanthropus tchadensis y sigue colos Australophitecus africanus y afarensis, l'Homo erectus y l'Homo habilis hasta llegar al Homo ergaster. Los restos más antiguos del ser humanu modernu, l'Homo sapiens, atopáronse n'Etiopía, África del Sur y Marruecos, y tienen una antigüedá respeutiva de 233.000, 259.000 y 300.000 años^[10][11]. Los antropólogos consideren, amás, que'l fechu de ser el continente que más tiempu lleva habitáu fae que seya'l xenéticamente más diversu^[12][13][14].

Delles de les primeres civilizaciones humanes, como l'Exiptu Antiguu y Cartago, desarrolláronse n'África del Norte. El continente, tres d'una llarga y complexa historia, na que se socedieron civilizaciones, migraciones ya intercambios comerciales, ye'l llar de gran variedá d'etnies, cultures ya llingües. Los caberos 400 años la influyencia europea tien sío perimportante na historia del continente. Los contactos comerciales entamaron nel sieglu XVI, y de resultes del comerciu d'esclavos, hebo una importante diáspora de población d'orixe africanu a América. Desde finales del sieglu XIX les naciones europees colonizaron cuasi tol continente, habiendo un momentu nel qu'Etiopía y Liberia yeren los únicos estaos independientes d'elli^[15]. El procesu descolonizador entamáu tres del final de la Segunda Guerra Mundial dio la so forma actual a la mayoría de los actuales estaos del continente.

Etimoloxía

Afri yera una pallabra llatina usada pa referise a los habitantes de la fastera del norte d'África conocida polos romanos naquella dómina, la asitiada al oeste del ríu Nilu, y en sentíu ampliu facía referencia a toles tierres allugaes al sur del Mediterraneu^[16].^[17] El nome parez que facía referencia orixinariamente a una tribu libia, l'antecesora de los actuales bereberes. Pensábase que'l términu facía referencia a la pallabra fenicia afar, que significaba "polvu"^[18], pero una hipótesis ellaborada en 1981^[19] afirma que'l so orixe ta na pallabra bereber ifri (en plural ifran), que significa "cueva", usada pa denomar a xente que vivía en cueves^[20]. La mesma pallabra^[20] puede atopase nel nome de los Banu Ifran d'Arxelia y Tripolitania, una tribu bereber orixinaria de Yafran (o Ifrane)^[21], y tamién na ciudá marroquina d'Ifrán.

Nel Imperiu romanu Cartago convirtióse, tres de la derrota de los cartaxineses tres la Tercer Guerra Púnica en 146 e.C., na capital de la provincia nomada entonces Africa Proconsularis, que comprendía la fastera costera de l'actual Libia^[22]. El sufixu llatín -ica usábase a veces pa referise al territoriu ocupáu por un pueblu (p.ex., Asturica, la tierra de los astures). Nel Imperiu bizantín el territoriu yera nomáu Exarchatus Africae, y cuando los musulmanes conquistáronlu caltuvieron, nel nome que-y dieron, una forma d'esi nome romanu: Ifriqiya.

Los romanos nomaben África a les tierres asitiaes al oeste d'Exiptu, y "Asia" a Anatolia y les tierres asitiaes más al este. Toloméu (85-165) definió claramente la separación ente los dos continentes, indicando qu'Alexandría marcaba'l meridianu cero y que la frontera ente Asia y África marcábenla l'ismu de Suez y el mar Roxu. Cuando, nos sieglos vinientes, los europeos foron esplorando'l continente por completu, el nome foi aplicáu al conxuntu.

Hebo otres hipótesis etimolóxiques sobre l'orixe del nome "África":

• L'historiador xudíu del sieglu I Flaviu Xosefu (Ant. 1.15) afirmó que'l territoriu foi nomáu asina por Efraím, ñetu d'Abrahán según el llibru del Xénesis (Gen. 25:4), una y bones los sos descendientes invadieran Libia.
• Isidoru de Sevilla, autor del sieglu VII, suxer, nes sos Etimoloxíes (XIV.5.2), que "África vien de la pallabra llatina aprica, que significa «soleyeru»".
• Massey, en 1881, defendió qu'África deriva de la pallabra exipcia af-rui-ka, que quier dicir "volvese hacia l'apertura del Ka". El Ka ye'l doble enerxéticu de cada persona, y la "apertura del Ka" fae referencia a una tumba o al llugar de nacencia. África sería, pa los exipcios, el so llugar de nacencia^[23].
• Michèle Fruyt propunxo, en 1976, que taba rellacionáu cola pallabra llatina africus, "vientu del sur", que sería d'orixe umbru y significaría orixinalmente "vientu de lluvia"^[24].
• Robert R. Stieglitz, de la Universidá de Rutgers, afirmó en 1984 que: "El nome África, deriváu del llatín aphir-ic-a, ye análogu a la pallabra hebrea ophir («ricu»)^[25].
• Ibn Khallikan y otros historiadores, nel sieglu XIII, afirmaron que'l nome fae referencia a un rei del reinu d'Himyar nomáu Afrikin ibn Kais ibn Saifi y conocíu como "Afrikus, fíu d'Abraham", que foi quien conquistó les tierres bizantines del norte d'África que seríen dempués Ifriqiya^[26][27][28].

Historia

Prehistoria

Lucy, un esqueletu d'Australopithecus afarensis descubiertu'l 21 de payares de 1974 nel valle d'Awash, na depresión d'Afar (Etiopía).

África ye considerada, pola mayoría de los paleoantropólogos, como'l continente de población más antigua de la Tierra, aquelli nel que orixináronse les especies humanes. Dende mediaos del sieglu XX los antropólogos descubrieron munchos fósiles, y evidencia d'ocupación humana, d'hasta 7 millones d'años d'antigüedá. Los restos fósiles de delles especies de primates qu'evolucionaron pa dar llugar al home modernu nel continente remóntense, acordies cola datación radiométrica realizada, a: 3,9–3 millones de años los d'Australopithecus afarensis^[29]; a 2,3–1,4 millones d'años los de Paranthropus boisei^[30]; y a 1,9–0,6 millones d'años los d'Homo ergaster^[31].

Tres de la evolución, desarrollada n'África, del Homo sapiens ente'l 350.000 y el 260.000 BP^{[32][33][34][35]}, el continente tuvo pobláu principalmente por grupos de cazadores-recolectores^[36][37]. Estos primeros humanos modernos colaron d'África, poblando'l restu del mundu, demientres una migración qu'entamó alredor del 50.000 BP. Nella los humanos abandonaron el continente al traviés o del estrechu de Bab-el-Mandeb (sobre'l mar Roxu)^[38][39], o del de Xibraltar^[40][41] o del ismu de Suez^[42]. Datáronse tamién, nesa dómina, otres migraciones dientro'l continente, habiendo evidencias d'asentamientos humanos tempranos n'África del Sur y del Suroeste, África del Norte y El Sáḥara^[43].

L'aparición de la civilización

El tamañu d'El Sáḥara tien sío, históricamente, pervariable, con grandes variaciones nel so tamañu, llegando inclusive a desapaecer, en rellación coles condiciones climáticas globales^[44]. Al final del periodu de les glaciaciones, alredor del 10.500 e.C., El Sáḥara yera un gran valle fértil, pobláu por xentes que llegaron del África subsaḥariana. Estes poblaciones, de les qu'hai evidencia de la so presencia en grupos grandes en Tassili n'Ajjer (Arxelia) hace unos 10.000 años, dexaron muestres de pintures rupestres que representen paisaxes con abondante vexetación^[45]. Por embargu, el calecimientu del clima, y la seca que traxo apareyada, ficieron que pal 5000 e.C. la rexón fora siendo cada vegada más seca y hostil al poblamientu humanu. Alredor de 3.500 e.C., per aciu d'una inclinación de la órbita terrestre, El Sáḥara esperimentó un procesu de desertificación aceleráu^[46]. La población coló de la zona, emigrando hacia'l valle del Nilu inferior (al norte de la Segunda Catarata), aú formaron asentamientos permanentes o semipermanentes. Hebo posteriormente una gran recesión climática, qu'amenorgó la cantidá de lluvia nel África central y oriental. De magar, el clima secu ye'l dominante nel África oriental y, de forma creciente demientres los 200 caberos años, n'Etiopía.

Examplu d'arte rupestre d'El Sáḥara en Fezán (Libia).

Parez que la domesticación del ganáu asocedió primero que'l desarrollu de l'agricultura, y coesistió coles cultures de cazadores-recolectores. Tiense especulao que la domesticación del ganáu asocedió nel norte d'África, na rexón saḥariana y del Nilu, alredor de 6.000 e.C.^[47]; domesticáronse, ente más otres especies, el burru y una pequeña cabra de cuernu roscáu de la que se conserven restos abondantes dende Arxelia hasta Nubia. La cerámica, pela so banda, aparez de forma independiente na rexón de Malí, na sabana del África occidental^[48][49].

No que cinca a l'agricultura, parez que, nes estepes y sabanes d'El Sáḥara ya'l Sahel, na fastera norte del África occidental, pueblos antecedentes de les actuales cultures Mandé y Nilusahariana entamaron a pañar miyu xabaz^[50] ente'l 8.000 y el 6.000 e.C.. Más sero, collecháronse tamién calabaces, melonares d'agua, ricín y algodón^[51]. El sorgu domesticose por primer vegada nel Sudán oriental alredor del 4000 e.C., no que ye una de les más antigües evidencias de agricultura na historia de la Humanidá. Esti cultivu foi espardiéndose de magar per toa África, anantes de difundise a la India alredor del 2.000 e.C.^[52].

Nesta fastera del África occidental foron surdiendo asentamientos construyíos en piedra, como'l d'Oualata, nos que hai restos de cerámica y de sorgu. Hai, tamién, evidencia de pesca, nos numberosos ríos y llagos formaos de resultes del aumentu de les lluvies^[53], con arpones fechos con güesos d'animal. Esti aumentu de las lluvias fizo, tamién, aumentar la estensión de la viesca húmeda y la sabana arbolada dende Senegal a Camerún. Ente 9.000 y 5.000 e.C.los pueblos de llingües nixerocongoleses domesticaron la palmera aceitera y otres del xéneru Raphia, amás de dellos tipos de fabes (carilla, vigna), ocra y nueces de cola. Pa poder llimpiar la viesca y pañar estes plantes, que crecíen nella, los pueblos citaos inventaron hachos de piedra pulimentada^[54].

Alredor del 4000 e.C. el clima saḥarianu foi volviéndose más secu a un ritmu cada vegada más rápidu^[55]. Esti cambeu climáticu provocó una mengua importante del nivel de ríos y llagos, y causó una desertificación progresiva. Esta fizo menguar la cantidá de tierra útil pal cultivu y, de resultes, les comunidaes d'agricultores que lu habitaben foron emigrando al África occidental, de clima más tropical^[55]. Ellí, demientres el I mileniu e.C., espardiéronse les comunidaes agrícoles, y produciose l'adopción del cultivu del arroz alredor del ríu Níxer^[56][57]. Nesi mesmu mileniu practicábase yá nel África del norte la siderurxa, y foi espardiéndose por delles fasteres del África subsaḥariana, nun se sabe si por difusión dende'l norte o por desarrollu autóctonu^[58][59]. Pal 500 e.C., en munches zones del África oriental y occidental, trabayábase'l fierro, mentantu que notres nun habría facese hasta los primeros sieglos de la era cristiana. Tienen recuperáose, n'escavaciones n'Exiptu, África del norte, Nubia y Etiopía, oxetos de cobre dataos alredor del 500 e.C., lo que suxer que yá nesi momentu estableciéranse redes de comerciu transaḥarianu^[55].

Les primeres civilizaciones

Mapa diacrónicu qu'amuesa los imperios africanos qu'esistieron, aproximadamente, del 500 e.C. al 1500.

El rexistru históricu del continente remóntase al 3300 e.C., cola aparición de la escritura na civilización faraónica nel Antiguu Exiptu^[60]. L'estáu exipciu, una de les primeres y más duraderes civilizaciones, caltúvose, con un grau d'influyencia variable sobre les tierres de la so rodiada, hasta'l 343 e.C.^[61][62]. La so influyencia ye evidente entá nes actuales Libia y Nubia, y según l'historiador Martin Bernal, tan al norte como la islla de Creta^[63]. De forma independiente, un centru civillizador con llazos comerciales con Fenicia foi establecíu polos fenicios de Tiru na costa noroccidental del continente, en Cartago^[64][65][66].

La esploración europea d'África entamó colos viaxes a la zona de los antiguos griegos y romanos^[67][68]. Nel añu 332 e.C. Alexandru Magnu foi recibíu como un llibertador n'Exiptu, daquella ocupáu por Persia. Fundó ellí la ciudá d'Alexandría, qu'habría convertise na próspera capital de la dinastía ptolemaica tres de la so muerte^[69]. Toa la fastera costera mediterránea del continente foi conquistada polos romanos, que integráronla económica y culturalmente nel so mundu. El primer emperador romanu nacíu n'África foi Septimiu Severu, nacíu en Leptis Magna (na actual Libia) de madre italiana y padre púnicu^[70].

El cristianismu espardióse per eses rexones ocupaes polos romanes n'época temprana, dende Xudea, y al traviés d'Exiptu, más alla de les llendes del mundu romanu, hasta Nubia^[71]. Pal 340 como muy tarde convirtiérase na relixón oficial del reinu d'Aksum gracies al llabor de misioneros greco-sirios qu'aportaron a estes tierres cruciando'l mar Roxu^[72].

A entamos del sieglu VII el recientemente formáu califatu islámicu árabe espardióse per Exiptu, y llueu pel norte d'África. En perpocu tiempu les élites llocales bereberes foron integraes nes tribus árabes musulmanes. Cuando la dinastía omeya foi apartada del poder na so capital, Damascu, nel sieglu VIII, el centru islámicu del Mediterraneu pasó de Siria a Kairuán (Tunicia). Daquella l'África islámica yera un fervideru de místicos, xuristes y filósofos, y les migraciones y les rellaciones comerciales teníen entamáu a esparder l'Islam pol África subsaḥariana^[73].

Ruines romanas en Timgad (Arxelia).

Nel África occidental, Dhar Tichitt y Oualata (na actual Mauritania) son de los centros urbanos más antiguos que conocemos, y la so esistencia remóntase hasta'l 2000 e.C. Hai, amás, alredor de 500 asentamientos con construcciones de piedra no que fora la sabana saḥariana. Los sos habitantes, que según l'historiador Augustin Holl yeren de los pueblos soninké y mandé, pescaben y cultivaben miyu. Alredor del 300 e.C., por culpa la creciente sequedá del clima, los asentamientos foron siendo abandonaos, y munchos de los sos pobladores mudáronse al suroeste, alredor de Koumbi Saleh^[74]. La evidencia arquitectónica y la comparación de los estilos cerámicos suxeren que los pobladores de Dhar Tichitt seríen antecesores de los que formaron l'imperiu de Ghana. Djenné-Djenno (nel actual Mali) foi ocupáu alredor del 300 e.C., y la so población medró hasta tener un tamañu importante pa la época. Con viviendes feches de barru secáu al sol, la ciudá yera, pal 250 e.C., un gran centru comercial^[75][76]; la bayura de restos humanos nos sos cementerios permítenos deducir que la so población yera grande.

Más al sur, nel centru de l'actual Nixeria, desarrollóse, alredor del 1500 e.C., la cultura nok na meseta de Jos. Esta cultura, altamente centralizada, caracterízase poles representaciones en terracota de figures humanes, cabeces humanes, elefantes y otros animales. Pal 500 e.C. y quiciás enantes yá dominaben la fusión del fierro, pero esto nun impidió que, pal añu 200, el so rastru esvaneciérase^[59]. Les semeyances estilísticas de les terracotes de Nok coles figures de bronce del reinu yoruba d'Ife y les del reinu bini de Benín permite suxerir que dambos son continuación de la tradición figurativa nok^[77][78].

Sieglos IX-XVIII

Les escultures de bronce del sieglu IX d'Igbo-Ukwu (Nixeria) amuesen un nivel de complexidá técnica muncho más avanzáu que'l de les escultures contemporánees europees en bronce^[79].

Nel África precolonial hubo, quiciás, hasta 10.000 estaos ya entidaes polítiques estremaes^[80], con formes d'organización pervariaes. Esti númberu inclúi, por exemplu: pequeños grupos familiares de cazadores-recolectores como los san, d'África meridional; grupos mayores, y más estructuraos, como los clanes familiares de les poblaciones de llingua bantú del centru, el sur ya l'este del continente; clanes perorganizaos y perestructuraos como los del cuernu d'África; los reinos del Sahel, que dominaben grandes fasteres del territoriu; ciudaes-estáu autónomes y reinos como'l de los akan; les estructures polítiques de los edo, yoruba ya igbo nel África occidental; y les ciudaes comerciales costeres de los suaḥili nel África suroriental.

Nel sieglu IX un garapiellu d'estaos dinásticos, incluyíos los primeros estaos ḥausa, estendíense a lo llargo de la sabana subsaḥariana dende la so fastera occidental al Sudán central. Los estaos más poderosos yeren Ghana, Gao y el imperiu Kanem-Bornu. El reinu de Ghana perdió puxu nel sieglu XI, y foi sustituyíu pol imperiu de Malí, que controlaba la mayoría del Sudán occidental nel sieglu XIII. L'imperiu Kanem volvióse islámicu nel sieglu XI.

Nes viesques de la costa del África occidental espolletaron dellos reinos independientes que recibieron perpoca influyencia del norte musulmán del continente. El reinu de Nri, ún de los primeros, establecióse ellí alredor del siegu IX, y sigue esistiendo anguaño. Esti pueblu ye famoso poles ellaboraes escultures de bronce, dataes hasta'l sieglu IX^[81], alcontraes na ciudá d'Igbo-Ukwu.

El reinu d'Ife, históricamente ún de los primeros reinos y ciudaes-estáu yoruba, estableció un gobiernu alredor d'un oba (gobernante o rei, en llingua yoruba) con funciones sacerdotales. Ife yera un centru cultural y relixosu perimportante nel África occidental, y rescampla artísticamente pola so singular tradición naturalista d'escultura en bronce. El modelu ifeñu de gobiernu foi adaptáu pol imperiu oyo. Los sos obas o reis, nomaos los alaafins, controlaron per un tiempu un bon númberu d'otres ciudaes-estáu y reinos, yoruba y, como'l reinu fon de Dahomey, non yoruba.

Los almorávides foron una dinastía bereber del Sáḥara qu'estendió'l so dominiu sobre una fastera amplia del África noroccidental y la Península Ibérica demientres el sieglu XI^[82]. Los Banu Hilal y Banu Maqil yeren tribus árabes beduines de la Península Arábiga qu'emigraron hacia l'oeste, travesando Exiptu, ente los sieglos XI y XIII. De resultes de la so migración hebo una fusión de los árabes y los bereberes; estos caberos foron arabizaos^[83], mentantu que la cultura árabe incorporó elementos propios de la cultura bereber nel marcu común de la cultura islámica^[84].

Tres del colapsu del imperiu de Malí un cabezaleru llocal, Sonni Ali (1464–1492), fundó l'imperiu Songhai na rexón del Níxer mediu y el Sudán occidental, y tomó'l control del comerciu transaḥarianu. Sitió Tombuctú en 1468 y Djenné en 1473, y construyó'l so réxime colos beneficios del comerciu y la cooperación colos mercaderes musulmanes. El so sucesor, Askia Mohammad I (1493–1528), fizo del Islam la relixón oficial, llevantó mezquites y traxo a Gao a importantes eruditos; ente ellos rescampla la figura de al-Maghili, fundador d'una importante tradición d'estudios del África sudánica musulmana^[85]. Pal sieglu XI dellos estaos ḥausa (como Kano, Jigawa, Katsina y Gobir) evolucionaron y tomaron la forma de ciudaes amurallaes nes que se comerciaba, se fabricaben bienes y se daba serviciu a les caravenes de mercaderes. Hasta'l sieglu XV estos pequeños estaos consiguieron caltenese independientes nes márxenes de los principales imperios de la dómina, pagando tributos al reinu de Songhai, al oeste, y al de Kanem-Bornu, al este.

L'apoxéu del comerciu d'esclavos

Principales rexones de salida d'esclavos hacia América (sieglos XV-XIX).

La esclavitú tien una llarga historia nel continente^[86][87]. Ente los sieglos XV y XIX el comerciu d'esclavos al traviés del Atlánticu calcúlase que llevó ente 7 y 12 millones de persones a América^[88][89][90]. A ellos hai qu'añader al más de millón d'europeos capturaos por pirates berberiscos y vendíos como esclavos nel norte d'África ente los sieglos XVI y XIX^[91].

La decayencia d'esti tráficu, na década de 1820, provocó profundos cambeos económicos nel África occidental. La mengua progresiva del comerciu, favorecida pol descensu de la demanda d'esclavos n'América, l'aprobación progresiva de lleis antiesclavistes n'Europa y América y la creciente presencia de l'Armada británica na costa pa lluchar escontra'l tráficu de persones de magar la so prohibición nel Imperiu británicu en 1807, forció a los estaos africanos a camudar la so economía. Calcúlase que, ente 1808 y 1860, l'escuadrón del África occidental (West Africa Squadron o Preventive Squadron) de la Royal Navy apresó unos 1.600 barcos negreros, lliberando a los 150.000 africanos que llevaben a bordu^[92].

Gran Bretaña tamién actuó escontra los líderes africanos que refugaron los trataos británicos que prohibían la trata de persones, actuando por exemplu escontra'l «rei usurpador de Lagos», que foi depuestu en 1851. Esos trataos foron roblaos por más de 50 dirixentes africanos^[93]. Los grandes reinos del África occidental (l'imperiu asante, el reinu de Dahomey y l'imperiu oyo) usaron estratexes estremaes p'adaptase a la nueva situación. Los reinos asante y de Dahomey concentráronse nel desarrollu del comercio de productos llegales como l'aceite de palma, el cacáu, la madera y l'oru, poniendo les bases de les qu'entá son les principales esportaciones d'esa fastera del continente anguaño. L'imperiu oyo, que nun foi quién a adautase, desfízose como resultáu del españíu de guerres civiles dientro d'elli^[94].

Colonialismu

Comparación d'África en 1880 y 1913, primero y dempués de la repartu del continente.

La Repartu d'África, tamién conocida como Partición d'África, Conquista d'África o la Violación d'África, foi'l procesu d'invasión, anexión, división y colonización de la mayor parte del continente por siete países ´dÉuropa occidental demientres un cortu periodu de tiempu (1881-1914) conocíu como Nuevu Imperialismu. El territoriu africanu controláu por países europeos en 1870 yera del 10%, y pasó a ser cuasi del 90% en 1914, quedando Liberia y Etiopía como únicos países independientes del continente^[95].

La Conferencia de Berlín de 1884, que reguló la colonización europea ya'l comerciu n'África, considérase que ye l'aniciu d'esti procesu^[96]. La gran rivalidá esistente ente los diferentes imperios del continente européu nel tercer cuartu del sieglu XIX llevó a organizar esta conferencia, na qu'acordose repartir el continente pa evitar guerres ente los estaos^[97]. Estos caberos años del sieglu pasose del «imperialismu informal», pol que les metrópolis coloniales exercíen principalmente una influyencia militar y un dominiu económicu sobre los estaos africanos de la so esfera de dominiu, al control y xestión directa de los territorios^[98].

Territorios coloniales en 1939

Bélxica	Italia
Gran Bretaña	Portugal
Francia	España
País independiente

Les lluches pola independencia

El dominio imperial européu continuó hasta'l final de la Segunda Guerra Mundial, cuando, pasín ente pasu, la práctica totalidá de los territorios coloniales foron consiguiendo la independencia formal. Los movimientos independentistes garraron puxu xustu dempués de la guerra, cuando los principales países europeos taben debilitaos enforma pol prollongáu esfuerciu bélicu. En 1951 Libia, que yera una colonia italiana, algamó la so independencia; y en 1956 Tunicia y Marruecos dixebráronse de Francia^[99]. Al añu siguiente, en marzu de 1957, sería una colonia inglesa, Ghana^[100], la primera subsahariana en consiguir la independencia. El procesu descolonizador quedó práuticamente completu na década siguiente, la de 1960.

Sicasí, la presencia portuguesa nel África subsahariana, qu'incluyía Angola, Cabu Verde, Mozambique, Guinea-Bisáu y Santu Tomé y Príncipe, que remontábase al sieglu XVI, continuó hasta 1975, tres del derrocamientu del réxime del Estado Novo por un golpe militar. Rhodesia, pela so parte, declaró unilateralmente la so independencia del Reinu Xuníu en 1965 embaxu'l gobiernu de la minoría blanca dirixida por Ian Smith, pero nun sería reconocida internacionalmente como un estáu independiente hasta 1980, cuando los nacionalistes negros consiguieron, tres d'una llarga guerra civil, facese con el poder del estáu que de magar llámase Zimbabue. No que cinca a Sudáfrica, magar que foi ún de los primeros países africanos n'algamar la independencia, el so gobiernu siguió tando controláu pola minoría blanca del país, a través d'un réxime de segregación racial conocíu como apartheid hasta 1994.

L'África poscolonial

Anguaño hai n'África 54 estaos soberanos; la mayoría de les sos llendes respuenden a delimitaciones feches polos imperios coloniales. La esistencia de los estaos africanos, de magar la so independencia, foi frecuentemente complicada por problemes d'inestabilidá, corrupción, violencia y autoritarismu. La mayoría de los estaos africanos son repúbliques con dalgún tipu de sistema presidencialista, y namái unos pocos d'ellos tienen sío capaces de caltener gobiernos democráticos de forma continua; acordies colos criterios afitaos por Lührmann en 2018 namái Botsuana y Mauriciu tienen sío países democráticos de forma continua de magar la so independencia. La mayoría de los otros países tienen sufrío dellos golpes d'estáu, o tienen vivío periodos de duración variable de dictadura militar. Nostante, ente 1990 y 2018 el continente en conxuntu amosó una tendencia hacia la gobernanza democrática^[101].

Una gran mayoría de los africanos viven, dende la independencia de los sos países, na probeza estrema. Tolos países sofrieron les consecuencies de la falta, demientres la dómina colonial, d'una política de desarrollu industrial y d'infraestructures, y a ello hai que xunir una inestabilidá política acusada. La escasez de recursos financieros y la dificultá de consiguilos nos mercaos globales acabaron teniendo como consecuencia qu'inclusive países relativamente estables, como Kenia, tuvieren perpocu desarrollu económicu. Namái un garapiellu de países africanos consiguieron bonos niveles de crecimientu económicu anantes de 1990. Ente ellos Libia ya Guinea Ecuatorial, gracies en dambos casos a les sos grandes reserves de petróleu.

La inestabilidá que puede vese a lo llargo'l continente dempués de la descolonización ye'l resultáu, fundamentalmente, de la marxinalización de grupos étnicos y de la corrupción. Munchos líderes, col envís de consiguir réditos políticos d'ello, promovieron aposta conflictos étnicos. Munchos d'ellos tienen el so orixe na época colonial, y son resultáu del agrupamientu de múltiples grupos étnicos non rellacionaos nuna única colonia o de la dixebra del teritoriu ocupáu por un grupu étnicu en diferentes colonies. Otres vegaes foi'l comportamientu de los colonizadores el qu'agudizó conflictos que yá esistíen primero: el exemplu cimeru, quiciás, ye'l tratu preferencial dau a los hutu sobre los tutsi en Ruanda polos gobiernos colonial alemán y belga. Los españíos, crecientemente frecuentes y graves, de violencia faen que'l gobiernu de los militares fora bien acoyíu en munchos países como una forma de caltener l'orde públicu, y asina nes décades de 1970 y 1980 foron munchos los países africanos gobernaos por una dictadura militar.

Tamién foron frecuentes, nel África poscolonial, tanto les guerres ente países por problemes coles fronteres como les rebeliones de grupos que teníen como oxetivu la independencia. La más mortífera de toes foi la guerra civil de Nixeria, na que l'enfrentamientu del exércitu coles tropes d'etnia igbo que proclamaron l'estáu de Biafra y consiguieron mantenelu durante dos años y mediu nel suroeste del país acabó provocando una fame que mató ente ún y dos millones de persones. En Sudán les dos guerres civiles, la primera de 1955 a 1972 y la segunda de 1983 a 2005, causaron en conxuntu trés millones de muertes. Quién pertenecía a cada bandu, nos dos países, taba determináu principalmente por afinidaes étniques y relixoses.

La Guerra Fría ente Estaos Xuníos y la Xunión Soviética tamién foi un factor d'inestabilidá. Dambos países ofrecieron incentivos mui importantes a los líderes políticos y militares africanos que s'alliniaben con ellos. Asina, demientres la guerra civil d'Angola, cada superpotencia armaba y sofitaba políticamente a ún de los dos bandos: soviéticos y cubanos al MPLA y estauxunidenses a UNITA. Nesi contestu xeopolíticu munchos países del continente volviéronse perdependientes de l'ayuda estranxera, y la perda d'esi sofitu esterior tres del colapsu de la Xunión Soviética provocó graves problemes económicos y políticos nellos.

Hebo una gran fame n'Etiopía ente 1983 y 1985, que mató a 1,2 millones de persones, y que foi causada, según la mayoría de los historiadores, pola reubicación forciosa d'agricultores y la confiscación de les colleches pol gobiernu comunista de la xunta militar Derg, que foron siguíes por una guerra civil^{[102][103][104][105]}. En 1994 un xenocidiu en Ruanda provocó hasta 800.000 muertos, y tamién una grave crisis de refuxaos que favoreció l'ascensu de milicies guerrilleres en dellos de los países vecinos. Esto dio como resultáu les guerres del Congu (la primera en 1996-97, y la segunda en 1998-2003), les más mortíferes del África contemporánea (y de la historia de la humanidá^[106]) con cuasi 5,5 millones de muertos^[107].

• 
  Mapa animáu que representa los países africanos por orde según la fecha de la so independencia (1950-2011).
• 
  Guerres y conflictos n'África, 1980–96. La colloración más oscura indica mayor númberu de víctimes.
• 
  Mapa políticu d'África en 2021.

Siguen activos nel continente dellos conflictos ente gobiernos y grupos rebeldes. Dende 2003 hai un conflictu continuu en Darfur (Sudán), con picos de violencia ente 2003-05, en 2007 y en 2013-15 que causaron en conxuntu 300.000 muertos. La revuelta del grupu islamista Boko Haram, principalmente dientro de Nixeria pero con combates importantes tamién en Níxer, Chad y Camerún), causó dende 2009 más de 350.000 muertos. Y, magar que la mayoría de los conflictos del continente sacante este volviéronse conflictos crónicos de baxa intensidá, en 2020 entamó la guerra de Tigray, qu'enfrentó demientres dos años na rexón etíope homónima a los gobiernos etíope y eritreu col Frente de Lliberación Popular de Tigray. La guerra, que finó con un tratáu de paz en payares de 2022, causó alredor de 500.000 muertos, principalmente por fame^[108].

Sicasí, como yá dixéramos, la violencia menguó enforma nel sieglu XXI. Acabaron les guerres civiles d'Angola, Sierra Lleona, Arxelia (2002), Liberia (2003), y Sudán y Burundi (2005). La Segunda guerra del Congu, na que participaron nueve países y dellos grupos guerrilleros y que ye conocida na rexón, pola so violencia, como Guerra Mundial Africana, acabó en 2003. Esti descensu xeneral de los niveles de violencia coincidió col abandonu, por parte de munchos países, de les economíes centralizaes d'estilu comunista y cola apertura de la so economía al comerciu, lo que favoreció l'establecimientu, nes décades que siguieron al colapsu de la Xunión Soviética, de rellaciones comerciales permanentes y pacífiques ente países vecinos.

La mayor estabilidá y les reformes económiques puestes en marcha atraxeron nos caberos años un nivel importante d'inversión estranxera, especialmente china^[109], a estos países, y esto fizo medrar los niveles de crecimientu económicu. Asina, ente 2000 y 2014 el crecimientu anual del PIB nel África subsahariana foi, de media, un 5,2%^[110], y nel norte del continente les cifres son asemeyaes^[111]. Bona parte d'esti crecimientu puede atribuise al espardimientu de la difusión de les tecnoloxíes de la información, y específicamente de los teléfonos móviles^[112]. Estes décades de crecimientu intensu ralentizáronse de magar 2014 na mayoría de los países, por culpa principalmente de la cayida de los precios de les materies primes, la falta continuada de desarrollu industrial y la influyencia de les epidemies d'Ébola y Covid-19 na economía^[113][114].

Xeoloxía, xeografía, ecoloxía y mediu ambiente

Topografía d'África

África, con una estensión de 30.170.427 km², ye la mayor de les trés grandes proyecciones hacia'l sur que salen de la mayor masa de tierra seca del planeta, la plataforma euroasiática. Separtada d'Europa pol mar Mediterraneu, xúntase con Asia nel so estremu nororiental al traviés del ismu de Suez, de 163 km d'anchor^[115]. (Xeopolíticamente la península del Sinaí, asitiada al este de la canal de Suez, aveza a considerase parte d'África)^[116].

Les sos costes tienen una estensión de 26.000 km. Ye una costa de perfiles bastante regulares: tanto que, por comparanza, Europa, con una estensión cuasi trés veces menor, tien una llinia de costa de 32.000 km^[117]. La distancia ente'l puntu más septentrional del continente, el cabu Ras ben Sakka en Tunicia (llatitú 37°21' N), y el más meridional, el cabu de les Aguyes en Sudáfrica (llatitú 34°51'15" S), ye d'unos 8.000 km^[118]. Y de la península de Cabu Verde, que ye'l so estremu occidental (llonxitú 17°33'22" W) al cabu Ras Hafun (llonxitú 51°27'52" E), asitiáu cerca'l cabu Guardafui, que ye la punta del cuernu d'África, hai unos 7.400 km^[117].

El país más estensu d'África ye Arxelia, y el más pequeñu ye Seixeles, un archipiélagu asitiáu nel océanu Índicu^[119]. El país más pequeñu del África continental ye Gambia.

Placa africana

La placa africana, anguaño, muévese sobre la superficie de la Tierra a una velocidá de 0.292° ± 0.007° cada millón d'años (NNR-MORVEL56).

La placa africana ye una placa tectónica principal qu'abarca la mayoría del territoriu d'África, sacante la so parte más oriental, y la corteza oceánica axacente al oeste y al sur. Llenda al oeste cola placa norteamericana y la placa sudamericana, de les que ta separtada pela dorsal mesoatlántica; al este, cola placa arábiga y la placa somalí; al norte cola placa euroasiática, la placa del mar Exéu y la placa d'Anatolia; y cola placa antártica al sur.

Ente los 60 millones y los 10 millones BP la placa somalí entamó un procesu de separtación (rifting) de la placa africana a lo llargo'l rift del África oriental^[120]. De magar, el continente africanu ta formáu por corteza perteneciente a les plaques africana y somalí. Delles fontes, pa recalcar la diferencia ente la placa y el continente como conxuntu, nomen a la placa africana placa nubia^[121].

Clima

El clima del continente ye pervariáu, con climes que van del tropical al subárticu de los sos picos más altos. La so metá septentrional ye principalmente desértica, o árida polo menos, mentantu que les sos fasteres central ya meridional abarquen llanaes con vexetación de sabana y selves húmedes. La zona de transición ente los desiertos y la selva ta dominada por patrones de vexetación como la estepa y el sahel. África ye, en conxuntu, el continente más caldiu del planeta, y el 60% de la so superficie ta cubierta por tierres seques y desiertos^[122]. El récord de temperatura más alta inxamás rexistrada, los 58º de Libia en 1922, foi desacreditáu y anuláu en 2013^[123][124].

Ecoloxía y biodiversidá

Mapa de los biomes d'África.

África tien más de 3.000 árees protexíes, ente elles 198 marines, 50 reserves de la biosfera y 80 humedales protexíos. Sicasí, la destrucción del hábitat, la medría de la población y la caza furtiva tán reduciendo la diversidá biolóxica del continente y la cantidá de tierra agrícola disponible. Amás, la intrusión humana en zones vírxenes, les consecuencies pa elles de los conflictos bélicos y la introducción d'especies foriates amenacen la biodiversidá n'África, un problema agudizáu, inclusive nos territorios protexíos, por problemes administrativos, la falta de financiación y el control por personal poco preparáu^[122].

La deforestación avanza n'África, según datos del Programa de Naciones Xuníes pal Mediu Ambiente, al doble de velocidá que nel restu del mundu^[125]. Y acordies col Centru d'Estudios Africanos de la Universidá de Pennsylvania, el 31% de los pastos del continente y el 19% de les sos zones arbolaes tán degradaes, y el continente pierde cuatro millones d'hectárees por añu^[122]. Según delles fontes, el 90% de les viesques vírxenes del África occidental desapaecieron^[126], como tamién lo fizo'l 90% de les viesques de Madagascar de magar la llegada de los humanos a la islla, namái fae 2000 años^[127]. Alredor del 65% del suelu agrícola del continente, amás, sufre de degradación del suelu^[128].

Agua

La distribución, repartu y usu económicu de los recursos hídricos ye una cuestión perimportante n'África. El continente tien namái un 9% del agua dulce del mundu, pero un 16% de la so población^[122][129]. Ente los sos principales ríos y llagos rescamplen los ríos Congo, Nilu, Zambeze y Níxer y el llagu Victoria, el segundu mayor del mundu. Pese a toos ellos el continente ye'l segundu más secu del mundu, y esto provoca que millones d'africanos sufran restricciones d'agua a lo llargo l'añu^[130].

Dos neños cameruneses bebiendo agua en botelles de plásticu. En delles partes d´África nes que nun hai infraestructures fiables d'agua potable la población vese obligada a consumir agua embotellao, o bien agua potable tresportada en saquinos de plásticu, y esto provoca una gran contaminación por plásticos, una y bones nun ta desarrolláu tampocu'l reciclaxe de plásticu^[131][132].

Estes restricciones atribúinse a problemes como la distribución inxusta, la medría de la población y la xestión ineficaz de los recursos esistentes. Hai delles partes del continente con bayura de recursos y población escasa; asina, el 30% del agua dulce del continente ta na conca del ríu Congo, nel que vive namái'l 10% de la población africana^[133][130]. Hai, d'otra banda, rexones con variaciones mui importantes nos patrones de lluvia y altes tases d'evaporación, lo que tien como resultáu unes precipitaciones menguaes^[134][133]. Hai, en xeneral, una gran variabilidá intra ya interanual de toles cuestiones rellacionaes col clima y los recursos hídricos, de forma que mentantu que dalgunes rexones tienen agua suficiente^[135] otres afronten numberosos problemes rellacionaes col agua, que perxudiquen el so crecimientu económicu y amenacen la vida de la so población^[136]. L'agricultura n'África básase principalmente en cultivos de regadíu, pero menos del 10% de la superficie cultivable del continente tien sistemes d'irrigación, polo que'l restu ye perdependiente del patrón de lluvies^[122][137], y como esti vese enforma afectáu pol cambiu climáticu la seguridá de los cultivos, y polo tanto de l'alimentación de la población, vese afectada^[138].

L'agua ye, tamién, el combustible de la enerxía hidroeléctrica, que ye la principal fuente d'electricidá del continente. Rescampla, como exemplu, el pantanu de Kainji, que produz electricidá pa toles ciudaes principales de Nixeria y Níxer^[139]. Les inversiones nesta fonte d'enerxía tienen medrao enforma nos caberos años, y esto espéyase nel aumentu de la cantidá d'electricidá xenerada^[140].

Les soluciones a los retos venceyaos al agua, la seguridá enerxética y alimentaria, son abegoses por culpa de la escasez d'infraestructures y una deficiente xestión del recursu, que faen que seya imposible cubrir la demanda d'una población en rápidu aumentu^[141] y que migra a les ciudaes a un ritmu mayor que'l de dengún otru continente^[142][143]. La xestión del agua nel continente complícase entá más porque la mayoría de les fontes d'agua dulce (ríos, llagos y acuíferos) asítiense o atraviesen varios países^[144]. Esto puede facilitar el desarrollu de la so esplotación si los países cooperaran ente ellos^[145]. Asina, un análisis multisectorial de la conca del ríu Zambeze amuesa que la cooperación ente los países ribereños podría facer aumentar un 23% la producción d'enerxía ensin necesidá de facer inversiones adicionales^[122][146]. Esisten, ye ciertu, dellos marcos llegales ya institucionales pa favorecer esta cooperación, como l'Autoridá del Ríu Zambeze, l'Autoridá del Ríu Volta o la Comisión de la Conca del Nilu^[147], pero ye preciso qu'haya mayor voluntá política, capacidá financieru y marcos llegales ya institucionales que faciliten la cooperación, optimizando los beneficios pa tolos implicaos, ente los países ribereños de les distintes fontes d'agua dulce^[148].

Calentamientu global

El calentamientu global ye una amenaza cada vegada más seria pal continente, ún de los más vulnerables a los efectos del cambeu climáticu^{[149][150][151]}. Delles fontes, inclusive, considérenlu'l más vulnerable de toos^[152][153]. Esta vulnerabilidá derívase d'una serie de factores qu'inclúin una débil capacidá adaptativa, una alta dependencia de los bienes producíos pol ecosistema pa la vida diaria de la población y el retrasu de los sistemes de producción agrícola en bona parte del continente^[154]. De resultes, los riesgos del calentamientu pa la producción agrícola, la seguridá alimentaria, los recursos hídricos y los ecosistemes han tener, mui probablemente, consecuencies cada vegada más graves pa les vides de la xente y los planes pa llograr un desarrollu sostenible del continente^[155]: una proyección del IPCC de 2007 prevé que la producción agrícola y la seguridá alimentaria de munchos países africanos verase gravemente alteriada pol cambeu climáticu^[156]. El control d'estos riesgos obliga a adoptar una serie d'estratexes de mitigación y adaptación nel manexu de los bienes y servicios venceyaos coloos ecosistemes, y tamién de los sistemes de producción agrícola del continente^[157].

Nes prósimes décades el calecimientu deriváu del cambéu climáticu ha afectar a la mayoría de la superficie de la Tierra, y anguaño África caliéntase más rápidu de media que'l restu del mundu. De resultes, grandes fasteres del continente podríen convertise n'inhabitables^{[158][159][160]}. Los efectos del calentamientu sobre la cantidá de lluvia nel área tropical han ser variables en función del llugar y nun ye fácil predecir l'impactu concretu nún llugar concretu, pero espérense cambeos. No que cinca a la temperatura, la media del continente tien medrao 1ºC ente'l final del sieglu XIX y l'entamu del XXI, pero hai aumentos llocales muncho mayores: al final de la temporada seca, nel Sahel, la temperatura mínima aumentó 3ºC nesi mesmu periodu^[161]. Y no que cinca a les lluvies, les tendencies indiquen que les variaciones espaciales y temporales predecíes polos espertos tán cumpléndose^[162][151].

Mapa de clasificación climática de Köppen d'África pal periodu 1980–2016.

Mapa de clasificación climática de Köppen d'África. Predicción pal periodu 2071–2100.

Economía

Map of the African Economic Community.      CEN-SAD      COMESA      EAC      ECCAS      ECOWAS      IGAD      SADC      UMA

África sigue siendo, pesie a la bayura de recursos naturales qu'hai nel so territoriu, el continente más probe y menos desarrolláu (sacante L'Antártida). Les causes d'esti retrasu son variaes, ya inclúin, ente más otres, la presencia de gobiernos corruptos que tienen cometío munches veces graves violaciones de los derechos humanos, la falta d'una planificación económica adecuada, los altos niveles d'analfabetismu, la baxa autoestima, la falta d'accesu a los capitales foriatos, el legáu del colonialismu, el comerciu d'esclavos, la Guerra Fría y los abondantes y frecuentes conflictos militares (de baxa intensidá, guerrilleros, unos, pero productores inclusu de xenocidios otros)^[163]. El so productu interior brutu nominal total conxuntu ye menor que'l d'Estaos Xuníos, China, Xapón, Alemaña, el Reinu Xuníu, India o Francia. Amás, acordies col Informe de Desarrollu Humanu de Naciones Xuníes de 2003, les 24 naciones menos desarrollaes del mundu (nes posiciones de la 151 a la 175) son toes africanes^[164].

La probeza, l'analfabetismu, la malnutrición, la falta o precariedá de redes de suministru d'agua y saneamientu y la falta una rede d'asistencia sanitaria de calidá afecten a una bona parte de la población del continente. Tres de la revisión fecha nel 2008, tres un cambéu del nivel d'ingresos diarios necesarios pa considerar qu'una persona vive perbaxu la llinia de la probitú, de les estadístiques del Bancu Mundial^[165], los datos indiquen que'l 81% de la población del África subsahariana vivía con menos de 2,50 dólares estauxunidenses (PPA) al día en 2005^[166].

Esta rexón ye la que menos ésitu tién na reducción de la probeza, y los datos estimen que la persona probe del África subsahariana sobrevive, de media, con 70 centavos de dólar al día, y yera más probe en 2003 qu'en 1973^[167]. Parte d'esti retrocesu atribúise, en dellos estudios, al fracasu de los programes de lliberalización económica desarrollaos polos gobiernos de la zona, a menudu por imposición de les instituciones internacionales (Bancu Mundial, OMC), mentantu qu'otros culpen más a les males polítiques gubernamentales que a estos factores esternos^[168][169].

No que cinca a los recursos naturales, estímase que nel so subsuelu alcuéntrense'l 98% de les reserves mundiales de cromu, el 90% de les de cobaltu y platín, el 70% de les de tantalita^[170], el 64% de les de manganesu, el 50% de les d'oru y un 33% de les d'uraniu^[171]. La República Democrática d'El Congu tien el 70% de les reserves mundiales de coltán, un mineral usáu na producción de los condensadores de tantaliu que lleven los dispositivos electrónicos como los teléfonos intelixentes, y tamién el 30% de les de diamantes^[172]. Guinea, pela so banda, ye'l mayor esportador mundial de bauxita^[173].

El crecimientu económicu del continente básase, en xeneral, nel desarrollu de los servicios y non nos de l'agricultura o la industria; poro, nun se creen munchos empleos y nun mengüen los niveles de probeza. Dafechamente, la crisis alimentaria de 2008, secundaria a la crisis financiera mundial d'esi añu, emburrió a 100 millones de persones a la inseguridá alimentaria, definida como la incapacidá de contar con un suministru suficiente y estable d'alimentos^[174].

Niveles de renta per cápita de los países africanos en 2020.

Nos caberos años la República Popular China tien incrementao enforma los sos llazos comerciales colos países del continente, lo que trae apareyada una mayor influencia política en perxuiciu d'Estaos Xuníos y Francia, que fueran los principales socios comerciales nes caberes décades. China ye, anguaño, el segundu mayor sociu comercial d'Africa: el 22% del comerciu africanu en 2021 faíase con China, por un 23% de la Xunión Europea^[175]. Y tamién el que más invierte nelli: el 16% de toda la inversión estranxera directa ente 2014 y 2018 foi china^[176], con un porcentaxe que ye'l doble del d'Estaos Xuníos o Francia.

Política

Xunión Africana

Rexones de la Xunión Africana: Rexón norte ,  Rexón sur ,  Rexón este ,  Rexones oeste A y B ,  Rexón central 

La Xunión Africana ye una xunión continental formada por 55 estaos miembros. La Xunión formose'l 26 de xunu de 2001, y tien la so sede na ciudá etíope d'Adís Abeba. La xunión foi establecida oficialmente, como organización socesora de la Organización pa la Unidá Africana, el 9 de xunetu de 2002^[177]. En xunetu de 2004 moviose la sede del Parllamentu Panafricanu a la ciudá de Midrand, en Sudáfrica,

La Xunión Africana (nun confundir cola Comisión de la Xunión Africana) tien como testu fundacional l'Acta de Constitución de la Xunión Africana, un documentu robláu en Lomé (Togo) el 11 de xunetu de 2000 qu'entró en vigor el 26 de mayu de 2001, cuando dos tercios de los potenciales firmantes punxeran la so firma nelli^[178]. Un país tien que roblalu de forma obligatoria pa poder ser miembru de la Xunión, y los 55 que la formen tiénenlo fecho, siendo los caberos Sudán del Sur y Marruecos^[178].

La Xunión tien un gobiernu parllamentariu, conocíu como Gobiernu de la Xunión Africana, colos sos correspondientes órganos llexislativos, executivos y xudiciales. Ta dirixida pol Presidente de la Xunión, con rangu de xefe d'estáu, que ye tamién el presidente del Parllamentu Panafricanu. Ye esti órganu'l qu'escueye al presidente, lo que-y garantiza l'apoyu parllamentariu mayoritariu demientres el so desempeñu del cargu. Los poderes del presidente derívense del Acta de Constitución y del Protocolu del Parllamentu Panafricanu, y tamién conserva l'autoridá presidencial que s'establez nos trataos internacionales (intraafricanos y extraafricanos). El gobiernu de la Xunión ta formáu por cientos d'instituciones y de delegaos a nivel rexonal, estatal y municipal que van sacando alantre los asuntos diarios de la organización.

Xeografía humana

África ye'l trubiecu de la humanidá y d'ellí remanecen toles especies de seres humanos que s'espardieron pel restu de continentes.

Llingües

Los idiomes oficiales son l'inglés, el francés, l'árabe y el portugués en más d'un país. Los idiomes africanos namái tán reconocíos n'Etiopía (l'amháricu), el somalín en Somalia, el suaḥili en Kenia y Tanzania, el setswana en Botsuana, el malgaxe na República de Madagascar, y media docena d'idiomes na República Sudafricana.

Relixón

La mayor parte del continente profesaba l'animismu, anguaño en retrocesu frente al islam, que ye mayoritariu nel norte, mentantu que'l cristianismu lo ye nel sur d'El Sáḥara, con una minoría del xudaísmu y el cristianismu (catolicismu y protestantismu).

África

Angola | Arxelia | Benín | Botsuana | Burkina Fasu | Burundi | Cabu Verde | Camerún | República Centroafricana | Chad | Comores | El Congu | República Democrática d'El Congu | Costa de Marfil | Eritrea | Etiopía | Exiptu | Gabón | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea-Bisáu | Guinea Ecuatorial | Kenia | Lesothu | Liberia | Libia | Madagascar | Malaui | Malí | Marruecos | Mauriciu | Mauritania | Mozambique | Namibia | Níxer | Nixeria | Ruanda | Santu Tomé y Príncipe | Seixeles | Senegal | Sierra Lleona | Somalia | Suazilandia | Sudáfrica | Sudán | Sudán del Sur | Tanzania | Togu | Tunicia | Uganda | Xibuti | Zambia | Zimbabue Dependencies: Islles Kerguelen | Mayotte | Reunión | El Sáḥara Occidental | Socotra | Tromelin

Referencies

1. Sayre, April Pulley (1999), Africa, Twenty-First Century Books. ISBN 0-7613-1367-2.
2. World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100 Archiváu 2023-03-06 en Wayback Machine. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division.
3. Swanson, Ana (17 August 2015). 5 ways the world will look dramatically different in 2100. Archivado del original el 2017-09-26. https://web.archive.org/web/20170926194109/https://www.washingtonpost.com/news/wonk/wp/2015/08/17/5-ways-the-world-will-look-dramatically-different-in-2100/. Consultáu'l 26 September 2017.
4. Harry, Njideka U. (11 September 2013). «African Youth, Innovation and the Changing Society». Huffington Post. Archivado del original el 2013-09-20. https://web.archive.org/web/20130920184934/http://www.huffingtonpost.com/njideka-u-harry/african-youth-innovation-_b_3904408.html. Consultáu'l 27 September 2013.
5. Janneh, Abdoulie (April 2012). «item,4 of the provisional agenda – General debate on national experience in population matters: adolescents and youth». United Nations Economic Commission for Africa. Archiváu dende l'orixinal, el 10 November 2013. Consultáu'l 15 December 2015.
6. Collier, Paul; Gunning, Jan Willem. "Why Has Africa Grown Slowly?". Journal of Economic Perspectives. 1999;13(3):3–22. doi:10.1257/jep.13.3.
7. Fwatshak, SU, "The Cold War and the Emergence of Economic Divergences: Africa and Asia Compared", en Contemporary Africa. Springer, 2014, pp. 89-125. doi:10.1057/9781137444134_5. ISBN 978-1-349-49413-2.
8. (2007) Parry, M.L.: Chapter 19: Assessing Key Vulnerabilities and the Risk from Climate Change. ISBN 978-0-521-88010-7. Consultáu'l 15 September 2011.
9. Niang, I., O.C. Ruppel, M.A. Abdrabo, A. Essel, C. Lennard, J. Padgham, and P. Urquhart, 2014: Africa. In: Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Barros, V.R., C.B. Field, D.J. Dokken et al. (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, pp. 1199–1265. https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-Chap22_FINAL.pdf Archiváu 19 xunu 2020 en Wayback Machine
10. Schlebusch CM; Malmström H; Günther T; Sjödin P; Coutinho A; Edlund H; et al. "Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago". Science. 2017;358(6363):652–655. doi:10.1126/science.aao6266. PMID 28971970.
11. Vidal CM.; Lane CS.; Asfawrossen A; et al. "Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa". Nature. 2022;601 (7894): 579–583. doi:10.1038/s41586-021-04275-8. PMC 8791829. PMID 35022610.
12. «The genetic diversity in Africa is greater than in any other region in the world» (19 July 2018). Archiváu dende l'orixinal, el 24 October 2021. Consultáu'l 24 October 2021.
13. «New study confirms that Africans are the most genetically diverse people on Earth. And it claims to pinpoint our center of origin.». Archiváu dende l'orixinal, el 24 October 2021. Consultáu'l 24 October 2021.
14. «Africa is most genetically diverse continent, DNA study shows» (9 June 2009). Archiváu dende l'orixinal, el 24 October 2021. Consultáu'l 24 October 2021.
15. El Gobiernu Xuníu Egba, una entidá de gobiernu de la etnia Egba, foi llegalmente reconocida polos británicos como independiente hasta que foi incorporada a la Colonia y Protectoráu de Nixeria en 1914. «From Crime to Coercion: Policing Dissent in Abeokuta, Nigeria, 1900–1940». The Journal of Imperial and Commonwealth History 47 (3):  páxs. 474–489. 4 May 2019. doi:10.1080/03086534.2019.1576833. ISSN 0308-6534. Archivado del original el 2022-04-07. https://web.archive.org/web/20220407145030/https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03086534.2019.1576833. Consultáu'l 5 de xunetu de 2022.
16. Georges, Karl Ernst (1913–1918), «Afri», en Georges, Heinrich (en de), Afri (8th edición), Hannover, http://latin_german.deacademic.com/1644, consultáu'l 20 September 2015 Archiváu 2016-01-16 en Wayback Machine
17. Lewis, Charlton T.; Short, Charles (1879), «Afer», Afer, Oxford, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3DAfer, consultáu'l 20 September 2015 Archiváu 2016-01-16 en Wayback Machine
18. Venter & Neuland, NEPAD and the African Renaissance (2005), p. 16
19. Desfayes, Michel (25 de xineru de 2011). «The Names of Countries». Archiváu dende l'orixinal, el 27 June 2019. Consultáu'l 9 April 2019. «África. Del nome de l'antigua tribu de Tunicia, los "Afri" (axetivu: "Afer"). El nome úsase entá nos topónimos arxelinos Ifira y Ifri-n-Dellal, na Gran Cabilia. Una tribu bereber yera nomada Beni-Ifren na Edá Media, y Ifurace yera'l nome d'una tribu tripolitana del sieglu VI. El nome vien de la pallabra bereber ifri, 'cueva'. El trogloditismu yera frecuente nel norte d'África, y enta esiste nel sur de Tunicia. Herodoto escribió que los garamentes, un grupu étnicu del norte d'África, vivíen en cueves. "Africa" foi un términu inventáu polos romanos, y Ifriqiyeh ye l'arabización del nome llatín. The Ancient Greek called troglodytēs an African people who lived in caves. Africa was coined by the Romans and 'Ifriqiyeh' is the arabized Latin name. (Información tomada de Decret & Fantar, 1981).»
20. «The Berbers». Journal of the Royal African Society 2 (6):  páxs. 161–194. 1903. doi:10.1093/oxfordjournals.afraf.a093193. Archivado del original el 2020-12-30. https://web.archive.org/web/20201230012624/https://zenodo.org/record/1782363. Consultáu'l 30 August 2020.
21. Edward Lipinski, Itineraria Phoenicia Archiváu 16 xineru 2016 en Wayback Machine, Peeters Publishers, 2004, p. 200. ISBN 90-429-1344-4
22. «Africa African Africanus Africus». Consultos.com. Archiváu dende l'orixinal, el 29 January 2009. Consultáu'l 14 November 2006.
23. «Nile Genesis: the opus of Gerald Massey». Gerald-massey.org.uk (29 October 1907). Archiváu dende l'orixinal, el 30 January 2010. Consultáu'l 18 May 2010.
24. «D'Africus ventus a Africa terrain». Revue de Philologie 50:  páxs. 221–38. 1976.
25. «Long-Distance Seafaring in the Ancient Near East». The Biblical Archaeologist 47 (3):  páxs. 134–142. 1984. doi:10.2307/3209914.
26. Hallikan, 'Abu-l-'Abbas Sams-al-din 'Ahmad ibn Muhammad Ibn (1842). Kitab Wafayat Ala'yan. Ibn Khallikan's Biographical Dictionary Transl. by (Guillaume) B(aro)n Mac-Guckin de Slane (n'inglés). Consultáu'l 30 July 2018.
27. al-Andalusi, Sa'id (2010). Science in the Medieval World (n'inglés). ISBN 9780292792319. Consultáu'l 30 July 2018.
28. Upton, Roger D. (1881). Travels in the Arabian Desert: With Special Reference to the Arabian Horse and Its Pedigree (n'inglés). Consultáu'l 30 July 2018.
29. Kimbel, William H. and Yoel Rak and Donald C. Johanson. (2004) The Skull of Australopithecus Afarensis, Oxford University Press US. ISBN 0-19-515706-0
30. Tudge, Colin. (2002) The Variety of Life., Oxford University Press. ISBN 0-19-860426-2
31. Sayre, April Pulley, Africa. Twenty-First Century Books, 1999. ISBN 0-7613-1367-2.
32. Schlebusch CM; Malmström H; Günther T; Sjödin P; Coutinho A; Edlund H; et al. "Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago". Science, 2017;358(6363):652–655. doi:10.1126/science.aao6266. PMID 28971970.
33. Sample, Ian. "Oldest Homo sapiens bones ever found shake foundations of the human story" Archiváu 2019-10-31 en Wayback Machine. Artículu na web de The Guardian (7 de xunu de 2017).
34. Zimmer, Carl. "Scientists Find the Skull of Humanity's Ancestor — on a Computer – By comparing fossils and CT scans, researchers say they have reconstructed the skull of the last common forebear of modern humans" Archiváu 2019-12-31 en Wayback Machine. Artículu de The New York Times (10 de setiembre de 2019).
35. Mounier A, Lahr M, "Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species" Archiváu 2023-06-23 en Wayback Machine. Nature Communications, 2019;10(1):3406. doi:10.1038/s41467-019-11213-w.
36. Mokhtar, G. (1990) UNESCO General History of Africa, Vol. II, Abridged Edition: Ancient Africa, University of California Press. ISBN 0-85255-092-8
37. Eyma, A.K. and C.J. Bennett. (2003) Delts-Man in Yebu: Occasional Volume of the Egyptologists' Electronic Forum No. 1, Universal Publishers. p. 210. ISBN 1-58112-564-X
38. Wells, Spencer (December 2002) The Journey of Man Archiváu 27 abril 2011 en Wayback Machine. National Geographic
39. Oppenheimer, Stephen. The Gates of Grief Archiváu 30 mayu 2014 en Wayback Machine. bradshawfoundation.com
40. «Ancient genomes from North Africa evidence prehistoric migrations to the Maghreb from both the Levant and Europe». Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (26):  páxs. 6774–6779. 26 June 2018. doi:10.1073/pnas.1800851115. PMID 29895688. Bibcode: 2018PNAS..115.6774F.
41. «15. Strait of Gibraltar, Atlantic Ocean/Mediterranean Sea». Archiváu dende l'orixinal, el 26 January 2021. Consultáu'l 13 May 2020.
42. «Getting "Out of Africa": Sea Crossings, Land Crossings and Culture in the Hominin Migrations». Journal of World Prehistory 19 (2):  páxs. 119–132. 2005. doi:10.1007/s10963-006-9002-z. Archivado del original el 2012-02-22. https://web.archive.org/web/20120222031934/http://www.ffzg.unizg.hr/arheo/ska/tekstovi/out_of_africa.pdf. Consultáu'l 26 December 2013.
43. (2013) World History: Journeys from Past to Present, páx. 2–20. ISBN 978-1-134-72354-6. Consultáu'l 5 February 2018.
44. (2013) The Sahara: Past, Present and Future. ISBN 978-1-317-97001-9. Consultáu'l 5 February 2018.
45. «OSL dating of quaternary deposits associated with the parietal art of the Tassili-n-Ajjer plateau (Central Sahara)». Quaternary Geochronology 10:  páxs. 367–73. 2012. doi:10.1016/j.quageo.2011.11.010.
46. "Sahara's Abrupt Desertification Started by Changes in Earth's Orbit, Accelerated by Atmospheric and Vegetation Feedbacks" Archiváu 7 marzu 2014 en Wayback Machine, Science Daily
47. Diamond, Jared. (1999) Guns, Germs and Steel: The Fates of Human Societies. New York: Norton, p. 167. ISBN 978-0813498027
48. «Early Pottery in Northern Africa – An Overview». Journal of African Archaeology 8 (2):  páxs. 219–238. 2010. doi:10.3213/1612-1651-10171.
49. Simon Bradley, A Swiss-led team of archaeologists has discovered pieces of the oldest African pottery in central Mali, dating back to at least 9,400BC Archiváu 6 marzu 2012 en Wayback Machine, SWI swissinfo.ch – the international service of the Swiss Broadcasting Corporation (SBC), 18 January 2007
50. Beldados, Alemseged; Manzo, Andrea; Murphy, Charlene; Stevens, Chris J.; Fuller, Dorian Q. (2018) Plants and People in the African Past, páx. 503–528. ISBN 978-3-319-89838-4.
51. Ehret (2002), pp. 64–75.
52. «Evidence for Sorghum Domestication in Fourth Millennium BC Eastern Sudan: Spikelet Morphology from Ceramic Impressions of the Butana Group». Current Anthropology 58 (5):  páxs. 673–683. 2017. doi:10.1086/693898. Archivado del original el 2022-05-20. https://web.archive.org/web/20220520170745/https://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.1086/693898?journalCode=ca. Consultáu'l 20 May 2022.
53. «Katanda Bone Harpoon Point» (inglés) (22 January 2010). Archiváu dende l'orixinal, el 14 August 2020. Consultáu'l 19 February 2019.
54. Ehret (2002), pp. 82–84.
55. O'Brien, Patrick K. ed. (2005) Oxford Atlas of World History. New York: Oxford University Press. pp. 22–23. ISBN 9780199746538
56. «The Rise and Fall of African Rice Cultivation Revealed by Analysis of 246 New Genomes». Current Biology 28 (14):  páxs. 2274–2282.e6. 2018. doi:10.1016/j.cub.2018.05.066. PMID 29983312.
57. «Searching for the Origins of African Rice Domestication». Antiquity (78). January 2004. https://www.researchgate.net/publication/265663363.
58. Martin and O'Meara, "Africa, 3rd Ed." Archiváu 11 ochobre 2007 en Wayback Machine Indiana: Indiana University Press, 1995
59. Breunig, Peter. 2014. Nok: African Sculpture in Archaeological Context: p. 21.
60. Were Egyptians the first scribes? Archiváu 26 xunu 2006 en Wayback Machine BBC News (15 December 1998)
61. Hassan, Fekri A. (2002) Droughts, Food and Culture, Springer. p. 17. ISBN 0-306-46755-0
62. McGrail, Sean. (2004) Boats of the World, Oxford University Press. p. 48. ISBN 0-19-927186-0
63. Shavit, Jacob; Shavit, Yaacov (2001) History in Black: African-Americans in Search of an Ancient Past, páx. 77. ISBN 978-0-7146-8216-7. Consultáu'l 30 August 2020.
64. Fage, J.D. (1979), The Cambridge History of Africa, Cambridge University Press. ISBN 0-521-21592-7
65. Law, R. C. C. (1979) The Cambridge History of Africa, páx. 87–147. ISBN 978-1-139-05456-0.
66. Oliver, Roland and Anthony Atmore (1994), Africa Since 1800, Cambridge University Press. ISBN 0-521-42970-6
67. «The Berlin Conference | Western Civilization II (HIS 104) – Biel». Archiváu dende l'orixinal, el 10 June 2020. Consultáu'l 13 May 2020.
68. «Greeks, Romans and Barbarians». Archiváu dende l'orixinal, el 4 May 2020. Consultáu'l 30 May 2020.
69. «Ptolemaic and Roman Egypt: 332 BC – 395 AD». Wsu.edu (6 June 1999). Archiváu dende l'orixinal, el 28 May 2010. Consultáu'l 18 May 2010.
70. New exhibition about Roman Emperor Septimius Severus at the Yorkshire Museum. 2 February 2011. Archivado del original el 2013-12-15. https://web.archive.org/web/20131215152114/http://www.yorkpress.co.uk/features/features/8826893.New_exhibition_about_Roman_Emperor_Septimius_Severus_at_the_Yorkshire_Museum/. Consultáu'l 15 December 2013.
71. «The Story of Africa – Christianity». BBC World Service. BBC. Archiváu dende l'orixinal, el 9 July 2013. Consultáu'l 15 December 2013.
72. (2010) Eritrea, páx. 153. ISBN 978-1-59884-232-6. Consultáu'l 14 October 2015.
73. Ayoub, Mahmoud M. (2004). Islam: Faith and History, páx. 76, 92–93, 96–97.
74. «Background to the Ghana empire: Archaeological investigations on the transition to statehood in the Dhar Tichitt region (mauritania)». Journal of Anthropological Archaeology 4 (2):  páxs. 73–115. June 1985. doi:10.1016/0278-4165(85)90005-4.
75. Collins and Burns (2007), p. 78.
76. Iliffe, John (2007). pp. 49–50.
77. Shillington, 2005, p. 39.
78. Fagg, Bernard. 1969. Recent work in west Africa: New light on the Nok culture. World Archaeology 1(1): 41–50.
79. Honour, Hugh; Fleming, John (2005) A world history of art. ISBN 9781856694513.
80. Meredith, Martin (20 January 2006). The Fate of Africa – A Survey of Fifty Years of Independence. Archivado del original el 2019-05-02. https://web.archive.org/web/20190502070029/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/discussion/2006/01/11/DI2006011101372.html. Consultáu'l 23 July 2007.
81. «Igbo-Ukwu (c. 9th century) | Thematic Essay | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art». Metmuseum.org. Archiváu dende l'orixinal, el 4 December 2008. Consultáu'l 18 May 2010.
82. Glick, Thomas F. (2005) Islamic And Christian Spain in the Early Middle Ages. Brill Academic Publishers, p. 37. ISBN 9789004147713
83. «Mauritania – Arab Invasions». Archiváu dende l'orixinal, el 23 June 2011. Consultáu'l 25 April 2010.
84. «Genetic Evidence for the Expansion of Arabian Tribes into the Southern Levant and North Africa». American Journal of Human Genetics 70 (6):  páxs. 1594–96. 1 April 2010. doi:10.1086/340669. PMID 11992266.
85. Lapidus, Ira M. (1988) A History of Islamic Societies, Cambridge.
86. Historical survey: Slave societies Archiváu 30 avientu 2007 en Wayback Machine, Encyclopædia Britannica
87. Swahili Coast Archiváu 6 avientu 2007 en Wayback Machine, National Geographic
88. Welcome to Encyclopædia Britannica's Guide to Black History Archiváu 23 febreru 2007 en Wayback Machine, Encyclopædia Britannica
89. «Focus on the slave trade». BBC News – Africa. 3 September 2001. Archivado del original el 2011-07-28. https://web.archive.org/web/20110728134034/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/1523100.stm. Consultáu'l 28 February 2008.
90. (2000) Transformations in Slavery: A History of Slavery in Africa, páx. 25. ISBN 978-0-521-78430-6.
91. Rees Davies, "British Slaves on the Barbary Coast" Archiváu 25 abril 2011 en Wayback Machine, BBC, 1 July 2003
92. Jo Loosemore, Sailing against slavery Archiváu 3 payares 2008 en Wayback Machine. BBC
93. «The West African Squadron and slave trade». Pdavis.nl. Archiváu dende l'orixinal, el 10 June 2010. Consultáu'l 18 May 2010.
94. Simon, Julian L. (1995) State of Humanity, Blackwell Publishing. p. 175. ISBN 1-55786-585-X
95. El Gobiernu Xuníu de los Egba, una entidá de gobiernu de los egba, foi reconocíu llegalmente como un estáu independiente polos británicos hasta que foi anexionada a la Colonia y Protectoráu de Nixeria en 1914: «From Crime to Coercion: Policing Dissent in Abeokuta, Nigeria, 1900–1940». The Journal of Imperial and Commonwealth History 47 (3):  páxs. 474–489. 4 May 2019. doi:10.1080/03086534.2019.1576833. ISSN 0308-6534. Archivado del original el 2022-04-07. https://web.archive.org/web/20220407145030/https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03086534.2019.1576833. Consultáu'l 2023-01-26.
96. Brantlinger, Patrick (1985). «Victorians and Africans: The Genealogy of the Myth of the Dark Continent». Critical Inquiry 12 (1):  páxs. 166–203. doi:10.1086/448326.
97. R. Robinson, J. Gallagher and A. Denny, Africa and the Victorians, London, 1965, p. 175.
98. Shillington K, History of Africa, p. 301. Palgrave Macmillan, 2005. ISBN 978-0-333-59957-0.
99. (2001) The History of France, páx. 118. ISBN 978-2-87747-563-1. Consultáu'l 5 February 2018.
100. ; Machiko, Nissanke (2000) Economic Reforms in Ghana: The Miracle and the Mirage, páx. 5. ISBN 978-0-86543-844-6. Consultáu'l 5 February 2018.
101. Lührmann A,, Grahn S, Morgan R, Pillai S, Lindberg SI, State of the world 2018: democracy facing global challenges Archiváu 2023-03-09 en Wayback Machine. Democratization, 26:6, 895-915, DOI: 10.1080/13510347.2019.1613980.
102. «BBC: 1984 famine in Ethiopia». BBC News. 6 April 2000. Archivado del original el 2019-04-19. https://web.archive.org/web/20190419011700/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/703958.stm. Consultáu'l 1 January 2010.
103. Robert G. Patman, The Soviet Union in the Horn of Africa 1990, ISBN 0-521-36022-6, pp. 295–96
104. Steven Varnis, Reluctant aid or aiding the reluctant?: U.S. food aid policy and the Ethiopian Famine Relief 1990, ISBN 0-88738-348-3, p. 38
105. «The Consequences of Resettlement in Ethiopia». African Affairs 88 (352):  páxs. 359–374. 1989. doi:10.1093/oxfordjournals.afraf.a098187. Archivado del original el 2022-05-20. https://web.archive.org/web/20220520194833/https://www.jstor.org/stable/722691. Consultáu'l 20 May 2022.
106. Rayner, Gordon (27 September 2011). «Is your mobile phone helping fund war in Congo?». The Daily Telegraph (London). Archivado del original el 2017-10-18. https://web.archive.org/web/20171018135029/http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/democraticrepublicofcongo/8792068/Is-your-mobile-phone-helping-fund-war-in-Congo.html. Consultáu'l 3 April 2018.
107. «Congo war-driven crisis kills 45,000 a month-study». Reuters. 22 January 2008. Archivado del original el 2011-04-14. https://web.archive.org/web/20110414093820/http://www.reuters.com/article/2008/01/22/us-congo-democratic-death-idUSL2280201220080122. Consultáu'l 20 May 2022.
108. York, Geoffrey. "Surge of dehumanizing hate speech points to mounting risk of mass atrocities in northern Ethiopia, experts say" Archiváu 2022-10-22 en Wayback Machine. Artículu en The Globe and Mail del 21 d'ochobre de 2022. Acordies col artículu, investigadores independientes de la universidá de Ghent (Bélxica), suxeren que la cifra de muertos en Tigray ta entre los 385.000 y 600.000 muertos..
110. «GDP (Constant 2015 US$) - Sub-Saharan Africa | Data». Archiváu dende l'orixinal, el 21 May 2022. Consultáu'l 21 May 2022.
111. «The African Continental Free Trade Zone (AFCFTZ): Economic Tsunami Or Development Opportunities In Sub-Sahara Africa». Journal of Development and Administrative Studies. (1):  páxs. 133–149. 2019. https://www.researchgate.net/publication/344266156.
112. Jenny Aker, Isaac Mbiti, "Mobile Phones and Economic Development in Africa" Archiváu 30 marzu 2021 en Wayback Machine SSRN
113. «Validate User». African Affairs 117 (469):  páxs. 543–568. October 2018. doi:10.1093/afraf/ady022. Archivado del original el 2022-05-21. https://web.archive.org/web/20220521052321/https://academic.oup.com/afraf/article/117/469/543/5038419. Consultáu'l 21 May 2022.
114. Development prospects in Africa undermined by a severe economic downturn. 25 January 2021. Archivado del original el 2022-05-21. https://web.archive.org/web/20220521052321/https://www.un.org/africarenewal/news/development-prospects-africa-undermined-severe-economic-downturn. Consultáu'l 21 May 2022.
115. Drysdale, Alasdair and Gerald H. Blake. (1985) The Middle East and North Africa, Oxford University Press US. ISBN 0-19-503538-0
116. «Atlas – Xpeditions». National Geographic Society (2003). Archiváu dende l'orixinal, el 3 March 2009. Consultáu'l 1 March 2009.
117. (1998) Merriam-Webster's Geographical Dictionary (Index), Merriam-Webster, pp. 10–11. ISBN 0-87779-546-0
118. Lewin, Evans. (1924) Africa, Clarendon press
119. Hoare, Ben. (2002) The Kingfisher A–Z Encyclopedia, Kingfisher Publications. p. 11. ISBN 0-7534-5569-2
120. «Somali Plate». Ashten Sawitsky. Archiváu dende l'orixinal, el 2015-06-20. Consultáu'l 30 June 2015.
121. «Evidence for motion between Nubia and Somalia along the Southwest Indian ridge». Nature 398 (6722):  páxs. 64–67. 1999. doi:10.1038/18014. Bibcode: 1999Natur.398...64C.
122. Africa: Environmental Atlas, 06/17/08. Centru d'Estudios Africanos de la Universidá de Pennsylvania.
123. El Fadli, KI (September 2012). «World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58°C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)». Bulletin of the American Meteorological Society 94 (2):  p. 199. doi:10.1175/BAMS-D-12-00093.1. Bibcode: 2013BAMS...94..199E.
124. «World Meteorological Organization World Weather / Climate Extremes Archive». Archiváu dende l'orixinal, el 4 January 2013. Consultáu'l 10 January 2013.
125. Deforestation reaches worrying level – UN Archiváu 6 avientu 2008 en Wayback Machine. AfricaNews. 11 June 2008
126. Forests and deforestation in Africa – the wasting of an immense resource Archiváu 20 mayu 2009 en Wayback Machine. afrol News
127. World Wildlife Fund, ed. (2001). "Madagascar subhumid forests". WildWorld Ecoregion Profile. National Geographic Society.
128. "Nature laid waste: The destruction of Africa" Archiváu 17 ochobre 2017 en Wayback Machine, The Independent, 11 June 2008.
129. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8. El testu ta trescritu y tornáu d'esti documentu, disponible con llicencia CC Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 IGO (CC BY-SA 3.0 IGO) Archiváu 2021-05-12 en Wayback Machine.
130. «Water in Africa». Archiváu dende l'orixinal, el 2021-04-14. Consultáu'l 2020-11-28.
131. «Sachet drinking water in Ghana's Accra-Tema metropolitan area: past, present, and future». Journal of Water, Sanitation, and Hygiene for Development 2 (4):  páxs. 10.2166/washdev.2012.104. 2012. doi:10.2166/washdev.2012.104. ISSN 2043-9083. PMID 24294481.
132. Lerner, Sharon (2020-04-19). «Africa's Exploding Plastic Nightmare: As Africa Drowns in Garbage, the Plastics Business Keeps Booming» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 2022-03-06. Consultáu'l 2022-03-06.
133. Anthony Gachanja, Pedro Mastrangelo, Kevin Mcguigan, Presthantie Naicker and Feleke Zewge (2010). Africa's Water Quality: A Chemical Science Perspective, páx. 8.
134. «Water in Africa» (inglés) (2012-03-19). Archiváu dende l'orixinal, el 2021-04-14. Consultáu'l 2020-11-28.
135. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
136. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
137. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
138. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
139. «An inside look at Kainji Dam» (2012-10-14). Archiváu dende l'orixinal, el 2012-10-14. Consultáu'l 2020-11-28.
140. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
141. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
142. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
143. Rafei, Leila (2014-10-29). «Africa's urban population growth: trends and projections» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 2022-01-19. Consultáu'l 2016-11-13.
144. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
145. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
146. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
147. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
148. (2016) The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. ISBN 978-92-3-100146-8.
149. (2007) Parry, M. L.: Chapter 19: Assessing Key Vulnerabilities and the Risk from Climate Change. ISBN 978-0-521-88010-7. Consultáu'l 2011-09-15.
150. «Enhanced future changes in wet and dry extremes over Africa at convection-permitting scale» (n'inglés). Nature Communications 10 (1):  páxs. 1794. 2019. doi:10.1038/s41467-019-09776-9. ISSN 2041-1723. PMID 31015416. Bibcode: 2019NatCo..10.1794K.
151. Niang, I.; O. C. Ruppel; M. A. Abdrabo; A. Essel; C. Lennard; J. Padgham, and P. Urquhart, 2014: Africa. In: Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Barros, V. R.; C. B. Field; D. J. Dokken et al. (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, pp. 1199–1265. https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-Chap22_FINAL.pdf Archiváu 2020-06-19 en Wayback Machine
152. «More Extreme Weather in Africa's Future, Study Says | The Weather Channel – Articles from The Weather Channel | weather.com» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 2022-11-08. Consultáu'l 2022-07-01.
153. United Nations, UNEP (2017). «Responding to climate change» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 2023-10-18. Consultáu'l 2022-07-01.
154. «Analysis of rural people's attitude towards the management of tribal forests in South Africa». Journal of Sustainable Forestry 38 (4):  páxs. 396–411. 19 May 2019. doi:10.1080/10549811.2018.1554495. ISSN 1054-9811.
155. Niang, I.; O. C. Ruppel; M. A. Abdrabo; A. Essel; C. Lennard; J. Padgham, and P. Urquhart, 2014: Africa. In: Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change Archiváu 2020-06-19 en Wayback Machine Barros, V. R.; C. B. Field; D. J. Dokken et al.(eds.). Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom, and New York, NY, USA, pp. 1199–1265.Plantía:Verify source
156. (2007) Chapter 9: Africa. ISBN 978-0-521-88010-7. Consultáu'l 2011-09-15.
157. «Assessing local-level forest use and management capacity as a climate-change adaptation strategy in Vhembe district of South Africa». Climate and Development 11 (6):  páxs. 501–512. 3 July 2019. doi:10.1080/17565529.2018.1447904. ISSN 1756-5529.
158. European Investment Bank (6 July 2022). EIB Group Sustainability Report 2021 (n'inglés). ISBN 978-92-861-5237-5.
159. «Climate change triggers mounting food insecurity, poverty and displacement in Africa» (inglés) (18 October 2021). Archiváu dende l'orixinal, el 2023-09-12. Consultáu'l 2022-07-26.
160. «Global warming: severe consequences for Africa» (inglés) (7 December 2018). Archiváu dende l'orixinal, el 2023-08-12. Consultáu'l 2022-07-26.
161. (2017) Rural societies in the face of climatic and environmental changes in West Africa. Impr. Jouve. ISBN 978-2-7099-2424-5.
162. Collins, Jennifer M. (18 March 2011). «Temperature Variability over Africa». Journal of Climate 24 (14):  páxs. 3649–3666. doi:10.1175/2011JCLI3753.1. ISSN 0894-8755. Bibcode: 2011JCli...24.3649C.
163. Sandbrook, Richard. The Politics of Africa's Economic Stagnation. Cambridge University Press, 1985.
164. «Human Development Reports – United Nations Development Programme». Archiváu dende l'orixinal, el 16 March 2018. Consultáu'l 11 September 2005.
165. «World Bank Updates Poverty Estimates for the Developing World». World Bank (26 d'agostu de 2008). Archiváu dende l'orixinal, el 19 May 2010. Consultáu'l 18 May 2010.
166. «The developing world is poorer than we thought, but no less successful in the fight against poverty». World Bank. Archiváu dende l'orixinal, el 23 March 2009. Consultáu'l 16 April 2009.
167. Economic report on Africa 2004: unlocking Africa's potential in the global economy Archiváu 18 xineru 2017 en Wayback Machine (Substantive session 28 June–23 July 2004), United Nations
168. «Neo-Liberalism and the Economic and Political Future of Africa». Globalpolitician.com (19 December 2005). Archiváu dende l'orixinal, el 31 January 2010. Consultáu'l 18 May 2010.
169. «The Number of the Poor Increasing Worldwide while Sub-Saharan Africa is the Worst of All». Turkish Weekly (29 August 2008). Archiváu dende l'orixinal, el 24 September 2008. Consultáu'l 7 November 2011.
170. "Africa: Developed Countries' Leverage On the Continent Archiváu 20 ochobre 2012 en Wayback Machine". AllAfrica.com. 7 de febreru de 2008.
171. Africa, China's new frontier Archiváu 29 xunu 2011 en Wayback Machine. Times Online. 10 de febreru de 2008.
172. «DR Congo poll crucial for Africa». BBC. 16 November 2006. Archivado del original el 2010-12-02. https://web.archive.org/web/20101202153903/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/5209428.stm. Consultáu'l 10 October 2009.
173. China tightens grip on Africa with $4.4bn lifeline for Guinea junta. The Times. 13 October 2009 Plantía:Subscription required Archiváu 29 abril 2015 en Wayback Machine
174. The African Decade? Archiváu 13 xunu 2010 en Wayback Machine. Ilmas Futehally. Strategic Foresight Group.
175. Principales socios comerciales d'África Archiváu 2023-11-18 en Wayback Machine. Estadística recoyida na web statista.com, actualizada'l 23 d'abril de 2023.
176. Inversión estranxera directa n'África (2014-2018) Archiváu 2023-11-18 en Wayback Machine. Estadística recoyida na web statista.com, actualizada'l 8 de xunu de 2022.
177. Mbeki, Thabo (9 July 2002). «Launch of the African Union, 9 July 2002: Address by the chairperson of the AU, President Thabo Mbeki». ABSA Stadium, Durban, South Africa: africa-union.org. Archiváu dende l'orixinal, el 3 May 2009. Consultáu'l 8 February 2009.
178. "Constitutive Act, OAU Charters & Rules of Procedure | African Union" Archiváu 2024-02-10 en Wayback Machine. Web de la Xunión Africana.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre África.

• Datos: Q15
• Multimedia: Africa
• Cites famoses: África