Republiek in die Suider-Afrika From Wikipedia, the free encyclopedia
Zambië (Engels: Zambia), amptelik die Republiek Zambië (Engels: Republic of Zambia), is 'n republiek in die noorde van Suider-Afrika wat geheel en al deur ander lande omring word (landingeslote land). Volgens sy oppervlakte die 38ste grootste land ter wêreld, maar sy geskatte bevolking van 17,3 miljoen, is slegs die 65ste grootste ter wêreld. Dit word deur die Demokratiese Republiek die Kongo, Tanzanië, Malawi, Mosambiek, Zimbabwe, Botswana, Namibië en Angola begrens. Die hoofstad en grootste stad is Lusaka met 1,7 miljoen inwoners, drie keer meer as Ndola en Kitwe, onderskeidelik die tweede en derde grootste stede, albei in die Koperstreek. Die meeste inwoners woon in 'n strook weerskante van die hoofpad en -spoorlyn, wat strek van Livingstone in die suide, oor Lusaka tot in die Koperstreek.
| |||||
| Nasionale leuse: One Zambia, One Nation (Engels vir: "Een Zambië, een nasie") | |||||
| Volkslied: Stand and Sing of Zambia, Proud and Free (Engels vir: "Staan en sing van Zambië, trots en vry") | |||||
 | |||||
| Hoofstad | Lusaka | ||||
| Grootste stad | Lusaka | ||||
| Amptelike tale | Engels | ||||
| Regering | Unitêre presidensiële grondwetlike republiek Hakainde Hichilema Mutale Nalumango | ||||
| Onafhanklikheid | 1 April 1924 1 Augustus 1953 24 Oktober 1964 24 Augustus 1991 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
752 618[1] km2 (38ste) 290 587 myl2 1 | ||||
| Bevolking - 2018-skatting - 2010-sensus - Digtheid |
17 351 708[2][3] (65ste) 13 092 666[4] 17,2 / km2 (191ste) 44,5 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2021-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2021-skatting | ||||
| MOI (2019) |  0,584[6] (146ste) – medium | ||||
| Gini (2015) | 57,1[7] – hoog | ||||
| Geldeenheid | Kwacha (ZMW) | ||||
| Tydsone - Somertyd |
SAT (UTC+2) nie toegepas nie (UTC+2) | ||||
| Internet-TLD | .zm | ||||
| Skakelkode | +260 | ||||
Zambië word reeds duisende jare lank bewoon deur jagter-versamelaars en nomadiese stamme. Ná sporadiese besoeke deur Europese verkenners van die begin van die 18de eeu af het die Britte Zambië geleidelik opgeëis en laat in die 19de eeu beset as die protektoraat Noord-Rhodesië, wat aanvanklik geadministreer is deur British South Africa Company.
Die protektoraat het op 24 Oktober 1964 onafhanklik geword as Zambië, wat afgelei is van die Zambezirivier, wat die land se suidelike grens uitmaak.
President Kenneth Kaunda het die republiek 27 jaar lank as eenpartystaat met 'n sterk sosialistiese inslag geregeer. Hy het uiteindelik toegegee aan die opposisie se eise vir 'n veelpartyverkiesing en in 1991 sy mag prysgegee. Sedertdien is Zambië 'n veelpartydemokrasie. Die land staar reuse-uitdagings in die gesig weens armoede en MIV/vigs. 'n BBP per persoon van VS$1 700 (2012-skatting) plaas Zambië 200ste op die wêreldranglys, oftewel die 29ste armste.[8]
Die huidige Zambië was vanaf 1911 as Noord-Rhodesië bekend. Ná onafhanklikheid in 1964 is die land hernoem na Zambië, afgelei van die Zambezirivier (Zambezi beteken dalk "groot rivier").[9]
Die gebied is vanaf 1891 geadministreer deur die British South Africa Company totdat die Verenigde Koninkryk dit in 1923 oorgeneem en dit die protektoraat Noord-Rhodesië geword het. Tydens die jare twintig en dertig van die twintigste eeu het die ontginning van die kolonie se ryk koperbronne ontwikkeling en immigrasie aangewakker. Die protektoraat was 'n dekade lank (Oktober 1953 tot Desember 1963) deel van die Sentraal-Afrikaanse Federasie, wat ook uit Njassaland en Suid-Rhodesië bestaan het. Met onafhanklikwording op 24 Oktober 1964 is die land se naam na Zambië verander. Tydens die jare tagtig en negentig het 'n lang droogte en 'n insinking in die koperprys die land se ekonomie geknou. Die eenpartybewind van Kenneth Kaunda, wat sedert onafhanklikwording 27 jaar lank president was, is tydens die veelpartyverkiesing van 1991 beëindig, maar tydens die daaropvolgende verkiesing in 1996 is opposisiepartye verhoed om vrylik steun te werf.
Vyf jaar later, kort ná die 2001-verkiesing, het drie opposisiepartye hulle tot die hof gewend om die verkiesing van Levy Mwanawasa as president ongeldig te verklaar weens beweerde probleme met die administrasie van die verkiesing. Hulle aansoek het misluk.
Mwanawasa het in 2002 'n ondersoek na korrupsie op hoë vlak tydens die vorige bewind van stapel laat loop. Eers in 2006 en 2007 het die taakspan vier sake suksesvol vervolg, onder meer 'n baanbreker-geding in die Verenigde Koninkryk waarin president Frederick Chiluba en talle ander voormalige regeringslui aanspreeklik bevind is vir die verkwisting van VS$41 miljoen se staatsfondse. Mwanawasa is herverkies tot president in 2006 tydens 'n verkiesing wat allerweë as vry en regverdig bestempel is. Ná sy skielike dood in Augustus 2008 het sy adjunk, Rupiah Banda, hom opgevolg en twee maande later 'n spesiale presidensiële verkiesing gewen. Hy is in 2011 opgevolg deur Michael Sata, wat op 28 Oktober 2014 in Londen oorlede is ná 'n operasie vir 'n onbekende siekte.
Die president is die staats- sowel as regeringshoof. Hy wys die kabinet aan uit lede van die Nasionale Vergadering en besluit ook wie as adjunk moet dien. Lede van die Nasionale Vergadering word vir 'n termyn van vyf jaar verkies, soos ook die geval met die president is, maar hy of sy mag net vir twee termyne dien. Die laaste verkiesing was die presidensiële verkiesing op 12 Augustus 2021, en die volgende presidensiële en algemene verkiesing moet in 2026 gehou word.
Michael Sata was vanaf 23 September 2011 tot sy dood einde Oktober 2014 die president van Zambië. Hy het Rupiah Banda opgevolg. Banda het dié amp waargeneem tydens die siekte en uiteindelike dood van sy voorganger, Levy Mwanawasa, op 18 Augustus 2008. Tydens 'n spesiale presidensiële verkiesing op 30 Oktober daardie jaar is Banda naelskraaps as president verkies om die res van Mwanawasa se ampstermyn (tot 2011) te voltooi. Banda het adjunkpresident George Kunda op 14 November 2008 in dié amp aangestel. Voor die presidensiële verkiesing van 2021 kon Zambië nie sy skuldafbetalings nakom nie, en inflasie het skerp gestyg. Tydens die verkiesing van 2021 het Hakainde Hichilema 59,02% van die stemme op hom verenig en Edgar Lungu 38,71%. Hichilema het hom vir die vyfde keer as president verkiesbaar gestel, nadat hy as opposisieleier 15 keer aangehou is. Alhoewel uit 'n arm agtergrond, kon hy homself vestig as ryk sakeman en politieke buitestander. Na sy verkiesing het inflasie tot enkelsyfers gedaal, en die kwacha-geldeenheid is gestabiliseer. Hichilema se ooreenkoms met die Internasionale Monetêre Fonds behels 'n afskaling in brandstof- en landbousubsidies, wat verdere druk op die arm bevolking plaas.[10]
Die Nasionale Vergadering bestaan uit 'n enkele huis met 166 setels, waarvan 156 tydens 'n algemene verkiesing elke vyf jaar gekies word en die president nege aanstel. Lede dien vyf jaar. Die mees onlangse algemene verkiesing is op 11 Augustus 2016 gehou en die volgende word in 2021 beplan. Tydens die laaste verkiesing kon die regerende Patriotic Front 80 van die 156 setels verower, maar danksy die nege LP's wat die president aanstel, het die party 'n skraal meerderheid van ses setels. Die grootste opposisieparty, met 44 setels, is die United Party for National Development van Hakainde Hichilema, wat ook naaswenner tydens die presidensiële verkiesing was.
Die stedelike bevolking was in 2009 sowat 35% van die totaal, met verstedeliking wat tussen 2005 en 2010 jaarliks teen 'n verwagte 2,3% per jaar plaasvind. Net soos in sy aangrensende lande Angola, Namibië, Mosambiek en die Demokratiese Republiek die Kongo, is die hoofstad, Lusaka, verreweg die grootste en belangrikste stad. Sy bevolking is sowat drie keer meer as die naasgrootste stede. Die agt grootste stede het almal ontwikkel aan die spoorlyn en hoofpad wat Livingstone met die Koperstreek verbind. Zambië se tien grootste stede, in dalende volgorde, met hulle bevolking volgens die 2010-sensus:
Van die top-tien stede is vyf (almal buiten Lusaka, Kabwe, Livingstone, Kasama en Chipata) in die Koperstreek geleë. Laasgenoemde provinsie se stede en Kabwe het almal danksy die mynbou ontwikkel.
Van die groot dorpe en stede met Britse of Europese name, is almal ná onafhanklikheid inheems gemaak, buiten Livingstone, omdat die voorgestelde Maramba nie inslag gevind het nie. Die veranderings is onder meer:
Sedert 2011 bestaan Zambië uit tien provinsies, hieronder gelys, met geskatte bevolking in 2009 en hoofstad:
Voor die wêreldwye ekonomiese afswaai van 2009 het Zambië se ekonomie 'n sterk oplewing belewe met 'n jaarlikse groeikoers tussen 2005 en 2008 van gemiddeld 6% per jaar. Die privatisering van die land se kopermyne in die jare negentig het die staat van die las verlig om die reuse-verlies van dié bedryf te moes dra en grootliks daartoe bygedra dat dié sektor weer lewensvatbaar kon word en sodoende ekonomiese groei kon aanblaas. Koperproduksie het sedert 2004 bestendig toegeneem weens hoër pryse en buitelandse belegging. In 2005 het Zambië in aanmerking gekom vir skuldverligting ingevolge die inisiatief vir die verligting van arm lande wat diep in die skuld is. Dié hulp het sowat VS$6 miljard beloop. In 2007 het Zambië 'n rekord-oes beleef, wat die BBP 'n hupstoot gegee en inflasie help bedwing het. Hoewel armoede 'n groot probleem bly, het die ekonomie die afgelope dekade versterk en het die land 'n inflasiekoers van om en by 10%, 'n redelik stabiele wisselkoers, dalende rentekoerse en toenemende handel. Die afname in kommoditeitspryse en -aanvraag wêreldwyd sou die BBP na verwagting in 2009 knou en die verkiesing en gepaardgaande beloftes sou waarskynlik die land se fiskale toestand benadeel.
Zambië het volgens sy bruto binnelandse produk (BBP) teen koopkragpariteit (die waarde van alle produkte en dienste wat in 'n gegewe jaar in 'n land gelewer word teen heersende pryse in die VSA) die 129ste grootste ekonomie ter wêreld. Die geskatte BBP in 2020 was VS$78 miljard, VS$5 miljard meer as twee jaar vantevore. Die 6%-toename vergeleke met 2007 se skatting is die 60ste hoogste ter wêreld. Nietemin is die BBP per persoon (2020-skatting) slegs VS$1 236 per jaar, wat aan die land die 154ste plek op die wêreldranglys besorg. Dit was weliswaar 32 plekke hoër as die armste land, Suid-Soedan, met VS$275 per persoon.
Die beraamde arbeidsmag in 2017 was 6,898 miljoen, wat die werkloosheidsyfer op 15% te staan gebring het. Volgens die jongste beskikbare syfer lewe 54,4% van die bevolking onder die broodlyn (2015-skatting). Sowat 54,8% van die werkers is by die landbou betrokke, 9,9% by die nywerheid en 35,3% by dienste. Daar is steeds 'n reuse-inkomstegaping, met die armste 10% van die bevolking wat met slegs 1,2% van die gesamentlike huishoudelike inkomste tevrede moet wees en die rykste 10% wat amper 40% daarvan verdien. Zambië beklee dus die 20ste plek op die wêreldranglys wat inkomste-ongelykhede meet. Dit vergelyk nietemin gunstig met ander Suider-Afrikaanse state: Namibië is in die eerste plek (die 10% rykstes verdien 64,5% van die inkomste), Suid-Afrika in die tweede plek (44% vir die 10% rykste inwoners), Lesotho in die derde plek en Botswana in die vierde plek.
Die landbou bied werk aan 850 uit elke 1000 werknemers. Die vernaamste gewasse is koring, sorghum, rys, grondboontjies, sonneblomsade, groente, blomme, tabak, katoen, suikerriet, kassawe en koffie. Veeboere hou veral beeste, bokke, varke en pluimvee aan. Zambië wek genoeg krag op (9,752 miljard kWh in 2007), veral danksy die hidroëlektriese skema by Kafue, om in die land se eie behoeftes te voorsien.
Ondanks sy mineralerykdom het Zambië in 2008 'n handelstekort van byna VS$1 miljard gehad, vergeleke met net VS$200 miljoen in 2007. Sy vernaamste uitvoerprodukte is koper en kobalt (64%), elektrisiteit, tabak, blomme en katoen. Die meeste van die land se invoer kom uit Suid-Afrika (28,2% in 2017), die Demokratiese Republiek die Kongo (20,8%), die Volksrepubliek China (12,9%), Koeweit (5,4%) en die Verenigde Arabiese Emirate (4,6%). Sy grootste uitvoermarkte is Switserland (44,8% in 2017), die Volksrepubliek China (16,1%), die DRK (6,2%), Singapoer (6,0%) en Suid-Afrika (5,9%).
Die Bank of Zambia is die sentrale of reserwebank en reik die land se geldeenheid, die kwacha, uit. Dit is die ook die naam van Malawi se geldeenheid, hoewel die geldeenhede onverwant is. Die meeste finansiële instellings is in die hoofstad, Lusaka, gesetel. Die stad se aandelebeurs (die LuSE) is in 1994 tot stand gebring en die eerste aandele-uitgawe was in Mei 1995, toe Chilanga Cement genoteer het.
Die Zambiese kwacha se wisselkoers teen die Amerikaanse dollar is betreklik stabiel, hoewel dit algaande verstewig. 'n Dollar het in 2008 gemiddeld K3 512,90 gekos, in 2007, K3 990,20, in 2006 K3 601,50, in 2005 K4 463,50 en in 2004 K4 778,90.
In Desember 2009 het een Suid-Afrikaanse rand K626,38 gekoop. In die voorafgaande jaar, was die kwacha teen 469,45 op sy sterkste teen die rand, teen 683,59 op sy swakste, terwyl die gemiddeld vir die jaar 604,82 kwacha vir 'n rand was. Tien jaar vantevore, van 6 Desember 1991 tot 6 Desember 2000, was die gemiddeld K422,91 vir 'n rand.[12]
In 2010 het die Wêreldbank Zambië as een van die wêreld se vinnigste ekonomies gereformeerde lande beskryf.[13] Die Gemeenskapsmark vir Oos- en Suider-Afrika (COMESA) is in Lusaka gesetel.
Zambië maak, net soos sy voormalige federasievennote, Malawi en Zimbabwe, op buurstate staat vir toegang tot die see. Oorloë en onrus in sommige van dié state het telkens sedert onafhanklikwording tot die sluiting van belangrike roetes na uitvoerhawens gelei.
Met 'n oppervlakte van 752 618 km² is Zambië die 39ste grootste land ter wêreld, ietwat kleiner as Turkye en ietwat groter as Afganistan. Die land word geheel en al deur ander lande omring. Van die totale grens van 5 664 km², deel Zambië 'n grens van 1 110 km met Angola, 1 930 km met die Demokratiese Republiek die Kongo, 837 km met Malawi, 419 km met Mosambiek, 233 km met Namibië, 338 km met Tanzanië en 797 km met Zimbabwe. Mere en damme beslaan 9 220 km², oftewel sowat 1,2% van die totale oppervlak.
Hoewel Zambië 'n tropiese klimaat het, word dit deur die hoogte bo seespieël getemper en gaan die land soms onder droogte gebuk. Oor die algemeen is die gebied geskik vir menslike vestiging en gerief. Die somer is ook koeler as wat die land se ligging 'n mens sou laat dink danksy die reënseisoen wat sy hoogtepunt in Januarie bereik.
Die reënval kom meestal tydens net vyf maande voor en sak gewoonlik in stormbuie uit met harde druppels wat aanleiding gee tot 'n harde grondoppervlak en gronderosie. Die droogste deel kry minder as 800 mm per jaar en die natste meer as 1000 mm. In die noordooste val af en toe meer as 1 400 mm per jaar.
Die temperature word sterk deur die hoogte bo seespieël beïnvloed sodat die warmste gemiddelde temperature in die laagliggende Luangwa-vallei in die suidweste voorkom. Die koelste gebied is die Nyika-plato in die noordooste aan die grens met Malawi. Tydens die koel maande (Junie en Julie) is die gebied wes van die spoorlyn (wat die land in die twee verdeel) die koelste met 'n gemiddelde minimum daaglikse temperatuur van net 7 °C.
Die gemiddelde getal sonskynure wissel van meer as 3 000 per jaar in die suidweste tot minder as 2 600 aan die oostelike grens. Die wind waai oorheersend oossuidoos, hoewel dit tydens die reënseisoen noordwes en noord waai. Die wind bereik selde snelhede wat hoog genoeg is om skade aan te rig.
Hoewel die reënseisoen en die droë seisoen se verskil die opmerklikste is, kan drie seisoene onderskei word. Die warm, nat seisoen duur van November tot April, wanneer die land die meeste van sy jaarlikse reën kry. Die aantog van koel, vogtige lug vanuit die DRK kondig gewoonlik die begin van die reënseisoen aan, in die noorde aan die begin van November en in Lusaka later dieselfde maand. Desember en Januarie is die natste. Die droë seisoen gaan meesal stadig oor in die reënseisoen. Bewolkte toestande hou die temperature bedags in bedwang, maar keer ook dat hitte snags noemenswaardig ontsnap. Daarom is die verskil tussen die minimum en maksimum temperature redelik gering. Ondanks die reën dié tyd van die jaar, skyn die son verbasend baie, met Lusaka wat gemiddeld ses sonskynure per dag in Januarie geniet. Die reënval neem teen April drasties af.
Zambië se topografie bestaan grotendeels uit 'n gelyke hoogland van tussen 1 000 en 1 500, maar plek-plek kom heuwels en berge voor, waarvan die hoogste Mafinga Hills op 2 301 m bo seespieël is. Die laagste punt is die Zambezirivier, die land se natuurlike grens met Zimbabwe, wat op sy laagste net 329 m bo spieël is. Erosie het oor duisende jare die kristalagtige rotse onder die oppervlak blootgelê wat die meeste van Zambië se groot mineraalrykdom bevat. In die bergryke noordoostelike uithoek styg die land hier en daar tot meer as 2 000 m bo seespieël waar dit uitkyk oor die Groot Skeurvallei. Dié hoogliggende gebiede word egter afgesonder deur die laagliggende, warm en ongesonde Luangwa-vallei. Aan die westekant van die Muchinga-berge aan die rand van die Luangwa-rif lê 'n hoogland waarop die vlak Bangweulu-meer en sy uitgestrekte vleiland voorkom.
Die plantegroei is meesal byna oraloor savanne: boomryk in die weste en grasvlaktes in die ooste. Die land beskik oor 'n groot verskeidenheid inheemse bome. In die droër suide is die plantegroei minder welig en kom meesal doringbosveld en taai grassoorte voor, behalwe in die rivierlope en valleie waar daar genoeg water vir lowerryke plantegroei is. In die noorde en ooste, waar meer reën val, gaan die savannevlaktes oor in subtropiese woude, wat 'n skakel vorm tussen die savanne en tropiese woude.
Zambië is 'n mineraalryk met onder meer koper, kobalt, sink, lood, steenkool, smaragde, goud, silwer en uraan wat ontgin word. Slegs 7% van die land se oppervlak word vir die landbou benut, terwyl net 1 560 km² besproei word.
Onder die omgewingsprobleme waarmee Zambië te kampe het, tel lugbesoedeling en suurreën weens die mynbou in veral die Koperstreek. Hier word waterbronne ook besoedel deur chemikalieë wat van die myne afloop. Stropery hou 'n ernstige bedreiging vir renosters, olifante, bokke en wildekatte in. Ontbossing, gronderosie en woestynindringing plaas verdere druk op die omgewing. Zambië se waterbehandelingsgeriewe is ontoereikend, wat 'n gesondheidsgevaar vir inwoners inhou.
Zambië neem deel aan talle internasionale ooreenkomste rakende die omgewing onderteken, waaronder dié oor bio-diversiteit, klimaatsverandering, die Kyoto-verdrag, woestynindringing, giftige afval, die beskerming van die osoonlaag en vleilande.
Zambië se geskatte bevolking was in 2018 17 351 708, oftewel die land met die 68ste grootste bevolking ter wêreld. Hoewel sy geboortesyfer van sowat 40 geboortes per 1000 inwoners die 17de hoogste ter wêreld is en elke vrou gemiddeld aan meer as vyf kinders geboorte skenk, neem die bevolking jaarliks met net sowat 1,6% toe, weens die sterftesyfer van byna 22 per 1000 inwoners per jaar, oftewel die vyfde hoogste ter wêreld.
Ondanks die meer as sewentig stamme of volke in die land, bestaan daar bykans geen onderlinge spanning nie,[16] maar wel 'n ryk kulturele verskeidenheid. Die vernaamste stamme is die Lozi, Bemba (18% van die totale bevolking), Ngoni (wat die Zambezirivier in 1835 oorgesteek het terwyl hulle vir Shaka Zulu gevlug het), Tonga (woon reeds sowat 900 jaar in die Suidelike Provinsie), Luvale (wie se kultuur vandag nog getuig van kontak met Portugese handelaars 500 jaar gelede) en die Kaonde (wat reeds in die ystertydperk koper in die huidige Koperstreek ontgin het).
Met meer as 'n geskatte 15% (sowat 1,1 miljoen) van die bevolking wat die MI-virus onder lede het (persentasiegewys die sewende meeste ter wêreld), 'n geskatte 56 000 sterftes aan vigsverwante siektes per jaar en 'n kindersterftesyfer van meer as 10% van alle geboortes per jaar, het Zambië die derde laagste lewensverwagting van net oor die 38 jaar; net Angola en Eswatini se lewensverwagting is laer. Die stadige toename in die land se bevolking kan in 'n mindere mate ook toegeskryf word aan 'n migrasieverlies van 2,59 per duisend per jaar.
Zambië se bevolking bestaan byna geheel en al uit swart Afrikane. Skaars 50 000 inwoners is van Europese of Asiatiese afkoms.[17] Ten tyde van die land se onafhanklikwording het die wit bevolking meer as 70 000 getel, waarvan die oorgrote meerderheid van Britse afkoms was. Heelwat Afrikaanssprekendes het hulle ook in veral Lusaka en die groot dorpe en stede van die Koperstreek kom vestig. Die wit bevolking het ná onafhanklikwording afgeneem, veral weens die regering se beleid om die staatsdiens "inheems" te maak. Van die Engelssprekende setlaars het na die naburige, indertydse Rhodesië verhuis, terwyl die meeste Afrikaanssprekendes bloot na Suid-Afrika teruggekeer het. Met die probleme sedert omstreeks 2000 in Zimbabwe, het talle kommersiële boere van daardie land, wat nie kans gesien het om 'n heenkome in Suid-Afrika of oorsee te vind nie, na Zambië gekom om hulle boerderybedrywighede hier voort te sit. Die myne van die Koperstreek lok ook steeds kundiges uit die buiteland. Die land het vandag na raming 'n groter wit bevolking as Zimbabwe, waar daar met onafhanklikwording in 1980 sowat vier keer meer wittes was as tydens dieselfde oorgang 16 jaar vantevore in Zambië.
Agt tale geniet ampstatus, hoewel Engels (wat minder as 1% van die land se inwoners as hulle huistaal aangedui het tydens die sensus van 2000) die nasionale taal, algemene sake- en regeringstaal en ook die vernaamste onderwystaal is. Die ander groter tale is Bemba 25% (amptelik op streeksvlak), Nyanja (of Chichewa) 10,7% (amptelik op streeksvlak), Tonga 10,6% (amptelik op streeksvlak), Lozi 5,7% (amptelik op streeksvlak), Chewa 4,9%, Nsenga 3,4%, Tumbuka 2,5%, Lunda 2,2% (amptelik op streeksvlak), Kaonde 2% (amptelik op streeksvlak), Lala 2% en Luvale 1,7% (amptelik op streeksvlak). Daar word na raming 72 verskillende tale gepraat, maar indien die 13 dialekte bygereken word, is die totaal 85. Verstedeliking het 'n ingrypende uitwerking op sommige van die tale gehad, waaronder die assimilering van Engelse woorde en woorde uit ander inheemse tale.
Byna vier uit vyf Zambiërs behoort aan een of ander Christelike kerk, met net sowat 5% wat Moslems en 1% wat Hindoes is. Van die Christene is sowat 3,6 miljoen lidmate van 'n Protestantse kerk (waarby nog 235 000 Anglikane gereken kan word), 3,2 miljoen Rooms-Katolieke en 1,7 miljoen wat aan onafhanklike kerke behoort. Meer as 20 kerke (waarby die Rooms-Katolieke Kerk uitgesluit is) behoort aan die Council of Churches in Zambia. Dit is in 1945 gestig as die Christian Council of Northern Rhodesia, wat in 1964 die Christian Council of Zambia geword het, en in 2003 die Council of Churches in Zambia. Die General Missionary Conference of Northern Rhodesia, gestig in 1914, was die voorloper van die land se kerkeraad.
Net meer as 80% van die inwoners bo die ouderdom van 15 kan Engels lees en skryf. Daar bestaan egter 'n groot verskil tussen mans en vroue se geletterheid: 87% van mans is geletterd en net 75% van vroue. Die land spandeer net 2% van sy begroting aan die onderwys, wat aan hom die 167ste plek in die wêreld besorg.[8]
Die staat beheer drie universiteite: die Universiteit van Zambië (University of Zambia, Lusaka), die Koperstreek-universiteit (Copperbelt University, Kitwe) en die Mulungushi-universiteit (Kabwe).[24] Die privaat universiteite is Copperstone University College (Kitwe), Northrise University (Ndola), Cavendish University Zambia (Lusaka), Zambia Open University en Azzalia University.
Zambië se pers was vroeër bekend om sy onafhanklikheid, maar dit het in die gedrang gekom weens beheer deur die regering en die regerende party, wat in 1983 beheer oor die Times of Zambia verkry het, terwyl dit die Zambia Daily Mail reeds sedert 1965 besit het.[25] Die weekblad National Mirror, wat in kerklike besit is, kon meer onafhanklik optree, soos ook die dagblad Zambia Post, wat in 1991 opgerig is toe 'n beweging begin het om die land weer demokraties te maak. Die land se drie dagblaaie se sirkulasie is klein vergeleke met die land se bevolking en geletterdheid, met net 37,1% van die bevolking wat koerant lees teenoor die helfte wat radio luister.[26]
Die Zambia Educational Publishing House (voorheen bekend as die Kenneth Kaunda Foundation) is 'n uitgewery wat met regeringshulp die werk van Zambiese skrywers en skoolboeke publiseer. Daar is ook ander uitgewerye, waarvan party kerklike steun geniet.
Zambiese kenners dra kundigheid op verskeie vakkundige gebiede by, dikwels deur hulle werk in plaaslike akademiese tydskrifte te publiseer. Ongunstige ekonomiese omstandighede beperk egter geleenthede vir navorsing.
Die staatsbeheerde Zambia National Broadcasting Corporation beheer drie landswye radiostasies: die veeltalige Radio 1 en Engelse Radio 2 en Radio 4 en 'n enkele staatsbeheerde TV-kanaal.[27] Die onafhanklike radiostasies is onder meer:
Zambië se telefoonstelsel is aan die verouder, maar is steeds een van die beste in Afrika suid van die Sahara.[8] In 2008 was daar slegs 90 800 landlyntelefoonverbindings, vergeleke met 4,425 miljoen in Suid-Afrika, oftewel een per 125 inwoners in Zambië en 1 per 11 inwoners in Suid-Afrika. Talle selfoondiensverskaffers brei egter gedurig hulle dekking uit en in 2008 was hier reeds amper 3,6 miljoen selfone in gebruik, vergeleke met 45 miljoen in Suid-Afrika.
Zambië het in 2009 'n geskatte 700 000 internetgebruikers gehad.
Europese nedersetters het vroeg in die 20ste eeu Westerse sportsoorte na die land toe gebring, maar deelname deur die inheemse bevolking streng beperk. Swartes het die grootste toegang tot dié sportsporte in die Koperstreek se mynbuurte geniet, waar die mynbase beter sportgeriewe aan hulle werkers as die regering in die res van die gebied voorsien het. Daarom het die meeste van die land se sportlui oorspronklik uit dié gebied gekom.
Hoewel boks, netbal, muurbal, rugby, krieket, gholf en atletiek nog altyd gewild was, word sokker as die nasionale sport beskou. Dié sportsoort het eerste vat gekry op Livingstone, maar het so gewild geraak dat die strate dikwels verlate is en sake tot 'n stilstand kom wanneer 'n groot internasionale wedstryd gespeel word. Die land is in 1993 in rou gedompel toe op drie na al die spelers van die nasionale sokkerspan en talle afrigters en beamptes gesterf het in 'n vliegtuigongeluk op pad na 'n kwalifiserende wedstryd vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1994. Van die land se grootste sokkerspelers is wyle Godfrey Chitalu, wat in die 1993-ongeluk omgekom het, en Kalusha Bwalya, een van die land se mees beminde sportsterre. Bwalya, of "Great Kalu" soos hy algemeen bekend staan, het die sokkerspan aangevoer wat die wêreldkampioen Italië tydens die Olimpiese Somerspele 1988 in Seoel geklop het. Zambië se nasionale sokkerspan het tydens die Afrikanasiesbeker 2012 sy tweede internasionale titel ingepalm, aangesien hulle ook die CECAFA-beker 1995 gewen het.
Zambië se Olimpiese komitee is in 1964 op die been gebring en dieselfde jaar nog deur die Internasionale Olimpiese Komitee erken. Die land het die eerste keer daardie jaar aan die Olimpiese Somerspele deelgeneem. Dit was die eerste keer dat 'n land aan 'n Spele begin deelneem het met een naam (Noord-Rhodesië), maar tydens die Spele van naam verander het (Zambië), omdat die land tydens die Spele onafhanklik geword het. Sedertdien het Zambië aan elke Spele deelgeneem, behalwe 1976 in Montreal toe hy dit tesame met talle ander Afrikalande geboikot het.
Zambiese spelers het voorheen saam met spelers uit Kenia, Tanzanië en Uganda verskyn vir die Oos-Afrikaanse krieketspan wat aan die eerste Krieketwêreldbeker 1975 in Engeland deelgeneem het. Daarna het Zambië saam met Malawi, Tanzanië en Uganda spelers vir die Oos- en Sentraal-Afrikaanse krieketspan beskikbaar gestel. Sedert 2003 word die land deur sy eie nasionale span verteenwoordig, maar kon nog nie vir 'n internasionale kriekettoernooi kwalifiseer nie.
Zambië bevat enorme ongerepte gebiede danksy die feit dat die grootste deel van die bevolking in 'n redelike smal strook woon weerskante van die vernaamste spoorlyn en hoofpad, wat albei van noord na suid deur die middel van die land. Boonop is net 6,99% van die land se grond bewerkbaar.[8] Ondanks sy ongerepte natuurskoon en wildlewe, lê net sowat 400 000 buitelanders tans jaarliks hier besoek af,[28] hoewel die getal langsamerhand toeneem namate Zambië sy toerismepotensiaal begin ontgin. Dié getal buitelandse besoekers is slegs sowat 3,3% van die geskatte bevolking, vergeleke met Suid-Afrika se 9,07 miljoen buitelandse besoekers in 2007, oftewel byna 20% van die bevolking.[29]
Zambië se amptelike toerismeraad verwys na die land as "Die skoenlapper in die hart van Afrika",[30] tuiste van die legendariese Afrika-stapsafari's (byvoorbeeld in die nasionale park South Luangwa[31]), die Victoria-waterval asook 17 ander groot watervalle, vyf groot mere, talle vleigebiede en magtige riviere met uitstekende hengelgeleenthede, 'n ryk verskeidenheid voëlsoorte, volop wild en onopgesmukte wildernisgebiede. Die raad beweer voorts dis een van die veiligste lande ter wêreld vir besoekers omdat die inwoners in vrede en harmonie saamlewe.
Die land bied besoekers 19 nasionale wildtuine en 34 wildbestuursgebiede wat saam 23 miljoen hektaar, oftewel sowat 8% van die land se oppervlak beslaan.[28] Uit 'n toeriste-oogpunt is Livingstone met die aangrensende Victoria-waterval die bekendste bakens in Zambië. Die waterval is 'n natuurwonder en Livingstone het hom gevestig as 'n "avontuurmekka" met volop aktiwiteite op en om die Zambezirivier. Die meeste van die wildtuine is in die suidweste geleë.
Elders is daar die Busanga-vloedvlakte in die nasionale park Kafue, die merkwaardige koloniale herehuis Shiwa N'gandu en die Nyika-hoogland, nommerpas vir voetslaan en perdry.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
