From Wikipedia, the free encyclopedia
Prof. Adriaan Moorrees (Malmesbury, 18 Augustus 1855 – Seepunt, Kaapstad, 17 November 1938) was 'n predikant, teoloog en leier in die Nederduitse Gereformeerde Kerk, hoogleraar aan die Kweekskool op Stellenbosch, maar ook skrywer en digter.
| Adriaan Moorrees | |
 | |
Adriaan Moorrees | |
| Naam | Adriaan Moorrees |
|---|---|
| Geboorte | 18 Augustus 1855 Malmesbury, Suid-Afrika |
| Sterfte | 17 November 1938 (op 83) Seepunt, Kaapstad, Suid-Afrika |
| Kerkverband | Nederduits Gereformeerd |
| Gemeente(s) | Richmond Kaapstad Die Paarl |
| Jare aktief | 1878-1930 |
| Kweekskool | Kweekskool, Stellenbosch |
Hy was die seun van ds. J.C. le Febre Moorrees (1807-'85), predikant van die NG gemeente Swartland van 1833 tot 1881, na wie Moorreesburg genoem is, en Helena Sophia Basson. Sy grootvader Adriaan Moorrees (1781-1815) het van Groningen in Nederland na die Kaap gekom as die stamvader van die Moorrrees-familie in Suid-Afrika. Hy was getroud met Anna Barbara Smuts. Adriaan Moorrees het die eerste lewenslig in die pastorie op Malmesbury aanskou as die jongste van vyf kinders. Die ander vier was: Adriaan Hendrik (geb. November 1835), Jan Willem (geb. 24 Julie 1838), Anna Barbara (geb. 3 Desember 1840) en Hilletjie Geertruyda (geb. 26 Januarie 1845). Sy moeder het hy skaars twee weke ná sy geboorte, op 3 September, verloor en is toe grootgemaak deur sy tante mev. Klara Loedolff. Sy vader het weer getrou, op 31 Januarie 1857 in Kruisvallei, Tulbagh, met Catharina Johanna Smuts (23 November 1815 - 13 September 1887). Maria Klara Loedolff (2 Maart 1814 - 22 Julie 1887) was Adriaan se vader se suster en die vrou van Hugo Hendrik Loedolff (17 Junie 1904 - 12 Augustus 1864), wat eiehandig daarvoor verantwoordelik was om ’n skeiding tussen die NG Kerk binne en buite die Kaapkolonie te bewerkstellig wat eers ’n eeu later herstel sou word. Loedolff was ook verteenwoordiger van die kiesafdeling Malmesbury in die ou Kaapse Wetgewer van 1854 tot 1864, dus in die tyd toe die baba Adriaan by hulle gaan woon het. Die Loedolffs het 'n groot rol in die opvoeding van die latere professor gespeel.
Nadat Moorrees tot op ongeveer die ouderdom van 14 jaar op Malmesbury skoolgegaan het, gaan hy na die South African College (die latere Universiteit van Kaapstad) vir sy voorbereidende akademiese opleiding. Van 1874 af studeer hy aan die Stellenbosse Kweekskool, waar hy sy kandidaatseksamen in 1877 aflê, en daarna 'n jaar lank aan die Universiteit van Utrecht in Nederland onder hoogleraars soos Johannes Jacobus van Oosterzee en Nicolaas Beets.
Met sy terugkeer ná sy jaar lange verblyf in die buiteland is ds. Moorrees op 7 November 1878 in sy vaderland gelegitimeer. Op 29 Oktober 1879 word hy as hulpprediker van die NG gemeente Noorder-Paarl bevestig en neem 'n jaar lank hier waar vir ds. S.J. du Toit. In 1880 aanvaar hy 'n beroep na die NG gemeente Richmond in die Karoo en tree voor sy vertrek daarheen op 3 Augustus 1880, net soos sy pa (se tweede huwelik) en sy oupa, in die huwelik met 'n nooi Smuts, in sy geval Maria Magdalena. Ds. Moorrees beywer hom op Richmond vir die jong mense en laat 'n Christelike Jongeliedevereniging-saal bou. Hy geniet hoë aansien in die breë gemeenskap en selfs die plaaslike Engelssprekendes vra hom om vir hulle dienste te hou.
In 1892 neem hy die beroep aan en verhuis na Kaapstad om 'n medeleraar van die NG gemeente Kaapstad te word. Sy bevestiging vind plaas op 11 September 1892. Ds. A.I. Steytler lewer 'n indrukwekkende bevestigingsrede na aanleiding van Romeine 10:17 (Statebybel: "Zo is dan het geloof uit het gehoor, en het gehoor door het Woord Gods."), terwyl ds. Moorrees sy intreepreek lewer oor Romeine 1:16 (Statebybel: "Want ik schaam mij des Evangelies van Christus niet; want het is een kracht Gods tot zaligheid een iegelijk, die gelooft, eerst den Jood, en ook den Grieken.") en wys op die wonderbare kracht, den goddelijke oorsprong en de algemene bestemming van die evangelie.
Van sy stigting in 1665 tot die eerste Sinode van die Kaapse Kerk in 1824 het die gemeente 'n leiersrol onder die Kaapse gemeentes ingeneem. Selfs daarna was 'n beroep na die gemeente 'n groot eer en talle van sy leraars was leiers in die NG Kerk, byvoorbeeld dr. A.J. van der Merwe (1897-1978), vyf maal agtereenvolgens moderator van die Kaapse Sinode; ds. A.I. Steytler ( (1840-1922) , wat die bynaam "Nederduitse Gereformeerde Pous" gekry het weens sy groot invloed; dr. William Robertson (1805-'76), moderator van die Kaapse Kerk in 1842 en weer in 1852, en skriba van die Sinode in 1862, 1867 en 1873; dr. Andrew Murray (1828-1917), beroemde skrywer en moderator van die Kaapse Kerk; en dr. Abraham Faure (1795-1875), stigter van die NG Kerk se amptelike blad, die Kerkbode, die vader van die Teologiese Kweekskool op Stellenbosch, aktuarius van die Kaapse Kerk in 1837, 1842, 1847, 1852, 1857 en 1862, en skriba In 1847, 1852 en 1857. Toe ds. Moorrees in die Groote Kerk bevestig is, was sy kollegas dr. Johannes Jacobus Kotzé en ds. Abraham Isaac Steytler. In 1893 kom ook nog ds. Charles Morgan by en in 1895 ds. Francis Xavier Roome (leraar vir Seepunt) en ds. Zacharia Johannes de Beer, 1895 - 1923 (leraar vir Woodstock). In Kaapstad beywer ds. Moorrees hom baie in die geestelike belang van die gemeente, veral ook die Kleurlingwyk Hanoverstraat.
Hy bly net drie jaar in Kaapstad, blykbaar weens die onbevredigende kollegiale stelsel, want in 1895 neem hy 'n beroep aan na die NG gemeente Paarl (destyds bekend as Zuider Paarl). Hier word hy op 18 Augustus 1895 bevestig. Ds. Gilles van de Wall het die bevestigingsrede gehou na aanleiding van 1 Korintiërs 16:10 (Statebybel): "Zo nu Timotheüs komt, ziet, dat hij buiten vreze bij u zij; want hij werkt het werk des Heeren, gelijk als ik." Ds. Moorrees se intreepreek het gegaan oor Rig. 6:14b: "Heb ik u niet gezonden?" Die Paarl was gelukkig om 'n leraar te kry wat met rype ondervinding en uitmuntende talente hom ten volle aan die diens van die gemeente gewy het. Tydens sy 12 jaar lange verblyf in die gemeente het daar geen buitengewone bedrywighede plaasgevind nie, maar daar is deeglike gemeentelike arbeid verrig. Met diep evangeliese boodskappe, skryf dr. J.A.S. Oberholster, die vrugbare gemeentelike geskiedskrywer, voorgedra soos hy dit alleen, as kanselredenaar by uitnemendheid kon doen, moes hy die gemeente sonder twyfel op geestelike gebied opskerp en voed. Onmiddellik na sy aankoms het die gemeente met deeglike huisbesoek begin. In sy intreepreek het hy gesê dat hy veral baie vir die jongmense wou doen en daarom het hulle uitgenooi om hom as 'n vriend te beskou. Behalwe die persoonlike arbeid en sy daadwerklike steun aan die opvoeding, het ds. Moorrees ook met 'n maandelikse kinderdiens begin.
Weens die Anglo-Boereoorlog is dit 'n moeilike tyd, veral ten opsigte van die gebruik van Afrikaans (Hollands), maar ds. Moorrees slaag deur sy taktvolle optrede om die eenheid in sy gemeente te bewaar. In die kerkraadsvergadering van 23 April 1900 het die voorsitter die kerkraad meegedeel dat hy 'n brief, onderteken deur J. Gribble, ontvang het waarin hy uit naam van 'n komitee versoek word om die te wagte ontset van Mafikeng feestelik te vier deur 'n dankdiens op die daartoe bepaalde dag in die kerk te hou. Ds. Moorrees het ná ontvangs van die brief 'n paar kerkraadslede geraadpleeg en toe geantwoord "dat de kerkeraad zich niet bewust is dat het publiek eenig Comité voor het boven gemelde doel heeft benoemd".
In sy vergadering van 15 Junie 1900 moes die kerkraad kennis neem van die uitnodiging wat aan hul leraar gerig is om op 'n baie belangrike sending te gaan. Die uitnodiging het gekom van die heer Hargrove namens die komitee wat deur die volkskongres op Graaff-Reinet benoem is. Die werk van die komitee was om afgevaardigdes te benoem om na Engeland te gaan om pogings aan te wend om 'n blywende en eervolle vrede gesluit te kry tussen Engeland en die Boererepublieke. Die kerkraad het besluit om hom te laat gaan, al moes hulle vir minstens vier maande voorsiening maak vir die dienste in die gemeente. Die kerkraad het egter geëer gevoel dat hul leraar vir so 'n sending benoem is en ds. Moorrees het dit self as een van sy belangrikste en gewigtigste take beskou.
Aan die begin van 1901 het die kerkraad 'n memorie ontvang, deur 40 lidmate onderteken, waarin hulle om die afskaffing van die maandelikse diens in Engels vra. Die voorsitter het taktvol gelei en so besluit die kerkraad dat onder die bestaande omstandighede hulle nie vry voel om tot die verandering oor te gaan nie. In Julie 1901 het die kerkraad weer 'n ander moeilikheid gehad om te oorweeg. Dié keer het daar sprake gekom van die gebeure by die pastorie weens die militêre owerheid se optrede. Daar is toe 'n kommissie benoem om op beleefde wyse die onwenslikheid van sulke optrede onder die aandag van die kommandant te bring. Die kerkraadsnotule sê ongelukkig nie wat die optrede behels het nie, maar na alle waarskynlikheid hou dit verband met die gevalle toe daar feitlik by die pastorie ingebreek is om huisondersoek te doen. Ds. Moorrees het in 1908 moeilik afskeid geneem omdat hy besonder geheg aan die gemeente was.
Van 1894 tot 1906 is ds. Moorrees assessor van die Kaapse Kerk en dien in 1905 in die breë kerklike kommissie wat die vereniging van die vier NG Kerke in die vier kolonies probeer bewerkstellig. Hy dien ook in verskeie ander belangrike kommissies, soos die Kommissie van Revisie. In 1906 word hy moderator, die hoogste amp in die Kaapse Kerk. Selfs nog ná sy aftrede in die 1930's, toe die stryd om prof. John du Plessis, eweneens hoogleraar aan die Kweekskool, ontbrand oor sy "liberale beskouings", word prof. Moorrees dikwels in moeilike sake geraadpleeg en gee hy met sy kalm en nugtere oordeel waardevolle rigting en leiding. Belangrike staatsposte is hom aangebied, maar hy het dit altyd van die hand gewys om sy dienste uitsluitlik aan die Kerk te gee.
In 1908 word hy as opvolger van prof. N.J. Hofmeyr benoem as hoogleraar aan die Kweekskool op Stellenbosch in kerkgeskiedenis, die amptelike vakke en aanvanklik ook die Nuwe Testament. As dosent in die homiletiese en pastorale vakke dra hy nie net aktief by tot die vorming van voornemende predikante nie, maar besiel hy hulle ook tot verdere studie en selfstandige ondersoek. Eerw. Andries Dreyer skryf in 1924, toe prof. Moorrees nog gelewe het, in die Eeuwfeest-Album van de Nederduits Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika (uit die Hollands vertaal): "In die NG Kerk staan prof. Moorrees baie hoog aangeskrewe vanweë sy buitengewone bekwaamheid, sy deeglike wetenskaplike vorming en sy grondige kennis van die kerkreg en die kerklike wette." Ná sy aftrede as hoogleraar in November 1930, toe hy in Seepunt gaan woon het, stel hy steeds aktief belang in die werksaamhede van die Universiteit van Stellenbosch. In 1930 word hy voorsitter van die Vice-Chancellor's Committee van die Universiteit van Kaapstad. Ook wat die nuwe wetgewing insake die hoër onderwys in 1931 betref, gee hy waardevolle leiding, en van 1932 tot 1937 is hy voorsitter van die Nasionale Argiefkommissie.
Hy was ook een van die beoordelaars wat oor die ontwerp van die Vrouemonument moes besluit. Die ander twee was di. J.D. Kestell en J.N. de Villiers. Meer as 40 ontwerpe is ontvang en uiteindelik besluit hulle op die ontwerp van die beeldhouer Anton van Wouw en die Pretoriase argitek Frans Soff asook dié van Hawke, McKinley en White, en beveel aan dat die twee groepe die prysgeld deel. Die komitee wat hom vir die oprigting van die monument vir slagoffers van die Anglo-Boereoorlog beywer het, besluit egter om Van Wouw en Soff se ontwerp met net enkele geringe aanpassings te aanvaar. Die inhuldiging is op 16 Desember 1913 deur mev. Rachel Steyn, vrou van oudpres. M.T. Steyn van die Vrystaat, waargeneem nadat Emily Hobhouse te siek was om tot in Bloemfontein te reis en haar reis uit Engeland op Beaufort-Wes moes eindig.
Prof. Moorrees het by talle groot geleenthede as spreker opgetree. Sy voortreflikste redevoerings was waarskynlik dié op die begrafnis van genl. Christiaan de Wet, tydens die honderdjarige herdenking van die geboorte van pres. Paul Kruger en sy toespraak De eerste Sinode ter viering van die eeufees van die Sinode van die NG Kerk in 1924. Hy het ook in 1906 die besondere begrafnis in Kaapstad gelei van Marie Koopmans-De Wet, waartydens oudpres. M.T. Steyn van die Vrystaat die huldigingsrede tydens die begrafnisdiens en prof. J.I. Marais, ook van die Kweekskool, die rede by die graf gelewer het.[2]
In 6 en 7 April 1911 was hy ook 'n spreker op die Afrikaanse Taalvereniging se gesamentlike Studentetaalkonferensie. Talle skole en opvoedkundige inrigtings is genooi om elk hoogstens vyf amptelike verteenwoordigers te stuur. Prof. Pieter Kapp skryf op Nuwe Geskiedenis: "Die status wat die konferensie geniet het, word weerspieël in die sprekers wat opgetree het: oudpresident F.W. Reitz, prof. Adriaan Moorrees van die Kweekskool, ’n vurige voorstander van Hollands, dr. D.F. Malan, predikant van Moorreesburg en kampvegter vir Afrikaans, genl. CHristiaan Beyers, hoof van die Unie Verdedigingsmag, prof. Willem Blommaert, ’n Vlaamse taalstryder wat professor in geskiedenis aan die Victoria Kollege sou word en later die eerste rektor van die Universiteit, en ds. H.D. van Broekhuizen, later Suid-Afrika se ambassadeur in Nederland. Die toesprake is so goed ontvang dat dit ná die konferensie in pamfletvorm uitgegee is met die titel Wij zullen handhaven. Studente Taalkonferensie 6-7 April 1911."[3] Die konferensie het veral twee belangrike besluite geneem, naamlik om "medestudente te inspireer om hul BEB-taal (bak-en-brou mengsel van Hollands, Afrikaans en Engels) te laat vaar en trots te wees op Hollands en Afrikaans." Afgevaardigdes het sterk beklemtoon dat hulle ten gunste van die behoud van Hollands is, maar dat Afrikaans dieselfde gebruik moet geniet. "Hulle was eenparig in hul besluit dat om hierdie ideaal te bereik, ’n universiteit gestig moes word waar Hollands/Afrikaans die onderrigtaal is," aldus Kapp.
Prof. Moorrees het uitmuntende diens aan die onderwyssaak bewys, nie net deur die bevordering van onderwysbelange in die verskillende gemeentes wat hy as predikant bearbei het nie, maar ook deur die aardige rol wat hy vervul het in verband met die werksaamhede van verskeie kommissies insake openbare onderwys waarin hy gedien het. Hy was jare lank voorsitter van die Sinodale Onderwyskommissie. In 1891 tree hy op as lid van die parlementêre kommissie vir die onderwys, terwyl hy in 1915 benoem word tot voorsitter van die kommissie vir die provinsiale taal-ordonnansie. Van 1896 tot 1918 was hy eksaminator in Nederlands by verskeie eksamens van die Universiteit van die Kaap die Goeie Hoop, terwyl hy, sedert die instelling van die graad, ook behulpsaam was in verband met die eksamens vir die graad B.D. Van 1897 was hy onafgebroke lid van die Raad van die ou universiteit en toe die drie nuwe universiteite op 2 April 1918 in die lewe geroep word, word prof. Moorrees, wat van 1908 af lid en later voorsitter was van die Raad van die Victoria-kollege, gekies tot eerste vise-kanselier en voorsitter van die Universiteit van Stellenbosch. Hy beklee dié amp met onderskeiding tot 1932 toe hy kanselier word, 'n ereposisie wat hy tot sy dood beklee. Hy was saam met dr. D.F. Malan en mnr. J.G. van der Horst medeopsteller van die voorlegging aan die owerheid van die klassieke memorandum waarin Stellenbosch aangedui word as die plek waar die Afrikanervolk sy ideale verwesenlik kan sien en die grootste invloed op Suid-Afrika kan uitoefen.
As taalgeleerde en letterkundige het hy hom onderskei, veral danksy sy deeglike kennis van die Nederlandse taal en sy literêre geskrifte, digkuns sowel as prosa. Sy gedigte is byeengebring in 'n bundel getiteld Zevenjaartjes, wat meermale herdruk is en wat voorgeskryf is vir spesiale studie in verband met universiteitseksamens. Hy, ds. G.R. Keet met sy Pastoriebloemen en prof. G.B.A. Gerdener met Uit mijn jonkheid in 1911, het volgens hul voorwoord by die bundels geglo dat hulle hiermee 'n nuwe Suid-Afrikaans-Nederlandse, nasionale literatuur inlui. Maar in 1908 debuteer Jan F.E. Celliers met Die vlakte e.a. gedigte; in dieselfde jaar verskyn van Totius By die monument; in 1911, van C. Louis Leipoldt Oom Gert vertel e.a. gedigte. Moorrees, Keet en Gerdener se bundels was dus die laaste in hul soort; dié van Celliers, Totius en Leipoldt die begin van die nuwe Afrikaanse digkuns van die 20ste eeu, want juis in dié tyd is die stryd tussen Nederlands en Afrikaans finaal ten gunste van die inheemse taal beslis[4][5]
Min mense in Suid-Afrika het meer gedoen ter bevordering van die belange van die Nederlandse taal en die studie van Nederlandse letterkunde.[6] Hy was een van die stigters in 1890 van die Zuid Afrikaansche Taalbond, waarvan hy aanvanklik ondervoorsitter was en daarna jare lank voorsitter. Dit het gevolg op die opkoms van Afrikaans wat daartoe gelei het dat die voorstanders van Hollands hulle tot 'n front saamgesnoer het met stigting van die Taalbond. In De Zuid-Afrikaan van 6 en 8 Mei 1890 verskyn 'n oproep van Moorrees aan belangstellendes tot die bywoning van 'n taalkongres wat op 31 Oktober en 1 November in Kaapstad gehou sou word. Prof. De Vos was voorsitter van die vergadering waarop predikante, parlementslede, onderwysers en persmanne teenwoordig was. Dit was die eerste taalkongres wat in Suid-Afrika gehou is en sou agt jaar later gevolg word deur die eerste Afrikaanse taalkongres, in die Paarl.
Ook was hy 'n aktiewe deelnemer aan die stigting en werksaamhede van die Zuid-Afrikaanse Akademie, die huidige Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Hy was voorsitter van die Akademie van 1917 tot 1922. Sy dienste ter bevordering van die Nederlandse taal in Suid-Afrika en sy verdienste as letterkundige word in 1904 erken deur sy benoeming as buitelandse lid van die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in Leiden. Porf. dr. B.B. Keet skryf in die Standard Encyclopaedia of Southern Africa dat prof. Moorrees as skrywer sowel as spreker deelgeneem het aan die stryd om die behoud van Nederlands in Suid-Afrika en onvermoeid en geesdriftig gestry het vir die erkenning van Nederlands. "Maar hy sou nie die beweging om Nederlands met Afrikaans te vervang ondersteun nie en tot die einde van sy lewe het hy hom steeds in elegante en kenmerkende Nederlands verwoord, wat van hom een van die beste predikers in die NG Kerk gemaak het."
In 1919 ken die Universiteit van Suid-Afrika as erkenning vir sy groot dienste aan die land en volk 'n eredoktorsgraad in die lettere. Hierna volg ook 'n LL.D. van die Universiteit van Kaapstad in 1925[7] en 'n D.Phil. van die Universiteit van Stellenbosch. Hy ontvang ook briewe van volksleiers soos genl. Louis Botha, pres. M.T. Steyn, John X. Merriman en kerkleiers soos dr. Andrew Murray.
Prof. Moorrees se deeglike navorser, ook na sy aftrede, lei tot sy monumentale werk Die Nederduits Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, 1652-1873, wat in 1937 in Kaapstad gepubliseer is. Die werk is so gesaghebbend dat dit dekades lank as naslaanwerk vir Suid-Afrikaanse kerkgeskiedenis gebruik is. Reeds in 1924 het hy 'n meer as 20 bladsy lange inleiding oor die eerste Sinode van die Kaapse Kerk in die Eeuwfeest-Gedenkalbum van die NG Kerk in Suid-Afrika geskryf. Die openingsin lui: "Het is kenmerkend voor de inrichting van de Gereformeerde Kerk, dat zij zowel de zelfstandigheid van de afsonderlike gemeenten, als de éénheid van een groot geheel, met een gemeenschappelik bestuur, handhaaft. En het is slechts waar beide beginselen tot hun recht komen, zonder dat het éne terwille van het andere verwaterd, of prijsgegeven wordt, dat de Kerk sich gezond ontwikkelen en al haar krachten behoorlik ontplooien kan."
In die J.S. Gericke-biblioteek van die Universiteit van Stellenbosch is ’n borsbeeld van Moorrees deur Anton van Wouw, asook dokumente van hom.[8]
Van prof. Moorrees se sewe kinders is een jonk oorlede. 'n Seun, dr. Dio F. Moorrees, word 'n bekende in kerklike kringe en 'n dogter is getroud met ds. P.H. Theron van Klerksdorp. Hy was 'n bekende Transvaalse predikant. Hulle kinders was:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
