హర్యానా

హర్యానా, భారతదేశ ఉత్తర భాగంలో ఉన్న ఒక రాష్ట్రం. ఇది భాషా ప్రాతిపదికన 1966 నవంబరు 1న పూర్వపు తూర్పు పంజాబ్ రాష్ట్రం నుండి వేరు చేయబడింది. ఇది భారతదేశ భూభాగంలో 1.4% (44,212 కిమీ2 లేదా 17,070 చదరపు మైళ్ళు) కంటే తక్కువ విస్తీర్ణంతో 21వ స్థానంలో ఉంది.^{[1] [5]}రాష్ట్ర రాజధాని చండీగఢ్, ఇది పొరుగు రాష్ట్రం పంజాబ్‌తో సరిహద్దు పంచుకుంటుంది. అత్యధిక జనాభా కలిగిన నగరం ఫరీదాబాద్, ఇది జాతీయ రాజధాని ప్రాంతంలో భాగమైంది. గురుగ్రామ్ నగరం భారతదేశ అతిపెద్ద ఆర్థిక, సాంకేతిక కేంద్రాలలో ఒకటి. ^[6] హర్యానాలో 6 పరిపాలనా విభాగాలు, 22 జిల్లాలు, 72 ఉప-విభాగాలు, 93 రెవెన్యూ తహసీల్‌లు, 50 ఉప-తహసీల్‌లు, 140 కమ్యూనిటీ డెవలప్‌మెంట్ బ్లాక్‌లు, 154 నగరాలు, పట్టణాలు, 7,356 గ్రామాలు, 6,222 గ్రామ పంచాయతీలు ఉన్నాయి.^[7][8] హర్యానాలో 32 ప్రత్యేక ఆర్థిక మండలాలు (సెజ్‌ల ) ఉన్నాయి, ఇవి ప్రధానంగా జాతీయ రాజధాని ప్రాంతాన్ని అనుసంధానించే పారిశ్రామిక కారిడార్ ప్రాజెక్టులలో ఉన్నాయి. ^[9][10] గుర్గావ్ భారతదేశంలోని ప్రధాన సమాచార సాంకేతికత, ఆటోమొబైల్ హబ్‌లలో ఒకటిగా పరిగణించబడుతుంది.^[11][12] హర్యానా మానవ అభివృద్ధి సూచికలో భారతీయ రాష్ట్రాలలో 11వ స్థానంలో ఉంది.

Haryana
State
From top, left to right: Cyber City in Gurgaon, Pinjore Gardens, bronze chariot of Krishna and Arjuna at Kurukshetra, Asigarh Fort, Ghaggar river, Lake in Surajkund.
Emblem of Haryana
Etymology: Abode of God or Green Forest
Nickname:  "Denmark of India"
Motto(s):  Satyameva Jayate (Truth alone triumphs)
Location of Haryana in India
Coordinates: 30°44′N 76°47′E
Country	India
Region	North India
Before was	Punjab
Formation (as a state)	1 November 1966
Capital	Chandigarh
Largest City	Faridabad
Districts	22 (6 divisions)
Government
• Body	Government of Haryana
• Governor	Bandaru Dattatreya
• Chief Minister	Manohar Lal Khattar (BJP)
State Legislature	Unicameral
• Assembly	Haryana Legislative Assembly (90 seats)
National Parliament	Parliament of India
• Rajya Sabha	5 seats
• Lok Sabha	10 seats
High Court	Punjab and Haryana High Court
విస్తీర్ణం [1]
• Total	44,212 కి.మీ2 (17,070 చ. మై)
• Rank	21st
Elevation	200 మీ (700 అ.)
Highest elevation (Karoh Peak)	1,499 మీ (4,918 అ.)
Lowest elevation	169 మీ (554 అ.)
జనాభా  (2011)
• Total	2,53,51,462
• Rank	18th
• జనసాంద్రత	573/కి.మీ2 (1,480/చ. మై.)
• Urban	34.88%
• Rural	65.12%
Demonym	Haryanvi
Language
• Official	Hindi
• Additional Official	English and Punjabi
• Official Script	Devanagari script, Gurmukhi script
GDP [2]
• Total (2020–21)	₹7.65 trillion (US$96 billion)
• Rank	13th
• Per capita	₹2,39,535 (US$3,000) (6th)
Time zone	UTC+05:30 (IST)
ISO 3166 code	IN-HR
Vehicle registration	HR
HDI (2019)	0.708 High[3] (12th)
Literacy (2011)	83.78% (21th)
Sex ratio (2021)	926♀/1000 ♂[4] (29th)
Symbols of Haryana
Emblem of Haryana
Language	Hindi
Foundation day	Haryana Day
Bird	Black francolin
Flower	Lotus
Mammal	Blackbuck
Tree	Bodhi tree
State Highway Mark
State Highway of Haryana HR SH1 – HR SH33
List of State Symbols
^† Joint Capital with Punjab †† Common for Punjab, Haryana and Chandigarh.

రాష్ట్ర చరిత్ర, స్మారక చిహ్నాలు, వారసత్వం, వృక్షజాలం, జంతుజాలం, పర్యాటకం, బాగా అభివృద్ధి చెందిన ఆర్థిక వ్యవస్థ, జాతీయ రహదారులు, రాష్ట్ర రహదారులతో సమృద్ధిగా ఉంది. దీనికి ఉత్తరాన పంజాబ్, హిమాచల్ ప్రదేశ్, పశ్చిమ, దక్షిణాన రాజస్థాన్ సరిహద్దులుగా ఉన్నాయి, అయితే యమునా నది ఉత్తర ప్రదేశ్‌తో దాని తూర్పు సరిహద్దును ఏర్పరుస్తుంది. హర్యానా దేశ రాజధాని ఢిల్లీ భూభాగాన్ని మూడు వైపులా (ఉత్తరం, పశ్చిమం, దక్షిణం) చుట్టుముట్టింది, తత్ఫలితంగా, ప్రణాళిక, అభివృద్ధి ప్రయోజనాల కోసం హర్యానా రాష్ట్ర పెద్ద ప్రాంతం ఆర్థికంగా ముఖ్యమైన భారతదేశ జాతీయ రాజధాని ప్రాంతంలో చేర్చబడింది.

వ్యుత్పత్తి శాస్త్రం

మహాభారతానంతర కాలంలో, ^[13] వ్యవసాయ కళలో ప్రత్యేక నైపుణ్యాలను పెంపొందించుకున్న అభిరాలు ఇక్కడ నివసించినందున హర్యానాను ఈ పేరుతో పిలుస్తారని శాస్త్రవేత్తలు అభిప్రాయం. ^[14] ప్రాణ్ నాథ్ చోప్రా అభిప్రాయం ప్రకారం, హర్యానాకు అభిరాయణ-అహిరాయణ-హిరాయణ-హర్యానా అనే పేరు వచ్చిందని తెలుస్తుంది .^[15]

భౌగోళికం

హర్యాణా ఉత్తరాన 27 డిగ్రీల 37' నుండి 30 డిగ్రీల 35' అక్షాంశాల మధ్య, 74 డిగ్రీల 28' నుండి 77 డిగ్రీల 36' రేఖాంశాల మధ్య ఉంది. హర్యాణా రాష్ట్రము సముద్రమట్టమునకు 700 నుండి 3600 అడుగుల ఎత్తున ఉంది. పరిపాలనా సౌలభ్యం కొరకు రాష్ట్రం నాలుగు విభాగాలుగా విభజించారు. అవి అంబాలా, రోతక్, గుర్‌గావ్, హిస్సార్. రాష్ట్రంలో 1,553 చ.కి. విస్తీర్ణంలో అడవులు విస్తరించి ఉన్నాయి. హర్యాణా నాలుగు ముఖ్య భౌగోళిక విశేషాలు.

• శివాలిక్ పర్వతశ్రేణులు
• యమునా - ఘగ్గర్ -హక్కా (సరస్వతి) పల్లపు భూమి
• అర్ధ-ఎడారి ఇసుకమయమైన పల్లపు భూమి
• ఆరావళి పర్వత శ్రేణులు శ

చరిత్ర

ప్రపంచంలోని పురాతన, అతిపెద్ద నాగరికతలలో, సింధు లోయ నాగరికత ఉంది. రాఖిగిరి వంటి అనేక తవ్వకాల ప్రదేశాలు పురావస్తు పరిశోధనల ముఖ్యమైన ప్రదేశాలు. అత్యంత అభివృద్ధి చెందిన మానవ నాగరికత సింధు నది వెంట వృద్ధి చెందింది.^[16]

ఇది ఈ ప్రాంతం మధ్యలో ఒక సారి ప్రవహించింది.సింధు లోయలో సుగమం చేసిన రోడ్లు, డ్రైనేజీ వ్యవస్థ, పెద్ద ఎత్తున వర్షపునీటి సేకరణ వ్యవస్థ, టెర్రకోట ఇటుక, విగ్రహ ఉత్పత్తి, నైపుణ్యం కలిగిన లోహపు పని (కాంస్య, విలువైన లోహాలు రెండింటిలోనూ) ఉన్నాయి. వాస్తవానికి సింధు నాగరికత ఆధునిక మానవ అభివృద్ధికి దారితీసింది. హర్యానాను సుల్తానేట్లు, మొఘలులు వంటి అనేక రాజవంశాలు పాలించాయి. ఇది ఆఫ్ఘన్లు, తిముత్ ఆక్రమణల క్రింద కూడా ఉంది.పంజాబ్ ప్రాంతములో అధికముగా హిందీ మాట్లాడే భాగం హర్యానా అయింది. పంజాబీ మాట్లాడే భాగం పంజాబ్ రాష్ట్రం అయింది. ప్రస్తుత హర్యాణా జనాభాలో హిందువులు అధిక సంఖ్యాకులు. భాషా సరిహద్దు మీద ఉన్న ఛండీగఢ్కేంద్ర పాలిత ప్రాంతముగా ఏర్పడి రెండు రాష్ట్రాలకు రాజధానిగా వ్యవహరింపబడుతుంది.

4000 సంవత్సరాల పురాతన చరిత్రగల హర్యాణా వైదిక, హిందూ నాగరికతలకు పుట్టినిల్లు. 3000 సంవత్సరాల క్రితం ఇక్కడే శ్రీ కృష్ణభగవానుడు మహాభారతయుద్ధ ప్రారంభ సమయాన గీతను ప్రవచించాడు. మహాభారత యుద్ధమునకు మునుపు సరస్వతి లోయలోని, కురుక్షేత్ర ప్రాంతములో దశ చక్రవర్తుల యుద్ధం జరిగింది. మహాభారతములో (సా.శ..పూ.900) హర్యాణా బహుధాన్యక (సకల సంపదల భూమి) అని వ్యవహరింపబడింది. హరియానా అన్న పదం మొదట ఢిల్లీ మ్యూజియంలో ప్రదర్శించబడుతున్న 1328 ప్రాంతపు సంస్కృత శాసనములో కనిపిస్తుంది. ఈ శాసనములో ఈ ప్రాంతం భూతల స్వర్గముగా అభివర్ణించబడింది. ఆర్య సంస్కృతి ఇక్కడే పుట్టి పెరిగిన ప్రాంతం అని చాటుతుంది.

నౌరంగాబాద్, భివానీలోని మిత్తతల్, ఫతేబాద్ లోని కునాల్, హిస్సార్ దగ్గరి అగ్రోహా, జింద్ లోని రాఖీగర్హీ, రోతక్ లోని రూఖీ, సిర్సాలోని బనావలి మొదలైన ప్రాంతములలో జరిపిన పురావస్తు త్రవ్వకాలలో హరప్పా సంస్కృతి, హరప్పా పూర్వ సంస్కృతుల ఆధారాలు లభించాయి. కురుక్షేత్ర, పెహోవా, తిల్‌పట్, పానిపట్ ప్రాంతాలలో దొరకిన మట్టి కుండలు, శిల్పాలు, ఆభరణాలు మహాభారత కథకు చారిత్రతకు ఆధారాలు సమకూర్చాయి. ఈ ప్రాంతాలన్ని మహాభారతములో ప్రీతుదక (పెహోవ), తిలప్రస్థ (తిల్‌పట్), పానప్రస్థ (పానిపట్), సోనప్రస్థ (సోనిపట్) గా ఉల్లేఖించబడినవి.

రాష్ట్ర గణాంకాలు

1. అవతరణ - 1966 నవంబరు 1 ,
2. వైశాల్యం. 44,212 చ.కి.
3. జనసంఖ్య -25,353,081, స్త్రీలు. 11,847,951 పురుషులు. 13,505,130, లింగనిష్పత్తి . 877
4. జిల్లాల సంఖ్య -21
5. గ్రామాలు - 6,764
6. పట్టణాలు.106
7. ప్రధాన భాషలు- హిందీ, పంజాబి
8. ప్రధాన మతాలు- హిందు, ఇస్లాం, క్రిష్టియన్
9. పార్లమెంటు సభ్యుల సంఖ్య - 10
10. శాసన సభ్యుల సంఖ్య-90

హర్యానా జిల్లాలు

వ.సం.	కోడ్	‌జిల్లా	ముఖ్య పట్టణం	జనాభా (2011)	విస్తీర్ణం (కి.మీ.²)	జన సాంద్రత (/కి.మీ.²)
1	AM	అంబాలా	అంబాలా	11,36,784	1,569	722
2	BH	భివాని	భివాని	16,29,109	5,140	341
3	CD	చర్ఖీ దాద్రి	ఛర్ఖి దాద్రి	5,02,276	1370	367
4	FR	ఫరీదాబాద్	ఫరీదాబాద్	17,98,954	783	2,298
5	FT	ఫతేహాబాద్	ఫతేహాబాద్	9,41,522	2,538	371
6	GU	గుర్‌గావ్	గుర్‌గావ్	15,14,085	1,258	1,241
7	HI	హిసార్	హిస్సార్	17,42,815	3,788	438
8	JH	ఝజ్జర్	ఝజ్జర్	9,56,907	1,868	522
9	JI	జింద్	జింద్	13,32,042	2,702	493
10	KT	కైతల్	కైతల్	10,72,861	2,799	467
11	KR	కర్నాల్	కర్నాల్	15,06,323	2,471	598
12	KU	కురుక్షేత్ర	కురుక్షేత్ర	9,64,231	1,530	630
13	MA	మహేంద్రగఢ్	నార్నౌల్	9,21,680	1,900	485
14	MW	నూహ్	నూహ్	10,89,406	1,765	729
15	PW	పల్వల్	పల్వల్	10,40,493	1,367	761
16	PK	పంచ్‌కులా	పంచ్‌కులా	5,58,890	816	622
17	PP	పానిపట్	పానిపట్	12,02,811	1,250	949
18	RE	రేవారీ	రేవారీ	8,96,129	1,559	562
19	RO	రోహ్‌తక్	రోహ్‌తక్	10,58,683	1,668	607
20	SI	సిర్సా	సిర్సా	12,95,114	4,276	303
21	SO	సోనీపత్	సోనీపత్	14,80,080	2,260	697
22	YN	యమునా నగర్	యమునా నగర్	12,14,162	1,756	687

ఇవి కూడా చూడండి

• హర్యాణా ముఖ్యమంత్రులు
• కాంబోజ్
• చౌక్ పూరణ (జానపద కళ)

మూలాలు

1. "Haryana at a Glance". Government of Haryana. Archived from the original on 14 March 2016. Retrieved 1 March 2016.
2. "Economic Survey of Haryana 2020-21" (PDF). Government of Haryana. 1 February 2022. pp. 2–3. Archived from the original (PDF) on 19 January 2022. Retrieved 1 February 2022.
3. "Sub-national HDI - Area Database". Global Data Lab. Institute for Management Research, Radboud University. Archived from the original on 23 September 2018. Retrieved 24 October 2018.
4. "Sex ratio of State and Union Territories of India as per National Health survey (2019-2021)" (PDF). Ministry of Health and Family Welfare, India.
5. "Haryana State Budget 2017-18" (PDF). Haryana Finance Dept. Archived from the original (PDF) on 22 August 2017. Retrieved 7 October 2017.
6. "This is NCR's new foodie magnet; have you been yet?". India Today. 26 March 2017. Archived from the original on 22 April 2017. Retrieved 21 April 2017.
7. "Haryana State Budget 2017-18" (PDF). Haryana Finance Dept. Archived from the original (PDF) on 22 August 2017. Retrieved 7 October 2017.
8. NIDM, p. 4. sfn error: no target: CITEREFNIDM (help)
9. "Haryana State Budget 2017-18" (PDF). Haryana Finance Dept. Archived from the original (PDF) on 22 August 2017. Retrieved 7 October 2017.
10. Industrial Development & Economic Growth in Haryana Archived 6 అక్టోబరు 2018 at the Wayback Machine, India Brand Equity Foundation, Nov 2017.
11. "Gurugram among top 5 IT hubs in Asia Pacific". Hindustan Times. 28 May 2019. Retrieved 28 May 2019.
12. Julka, Harsimran (30 September 2011). "IT firms looking beyond Gurgaon, Noida, Greater Noida to other cities in north India". The Economic Times. ET Bureau. Archived from the original on 5 November 2013. Retrieved 2 October 2013.
13. Lal, Muni (1974). Haryana: On High Road to Prosperity. Vikas Publishing House. ISBN 978-0-7069-0290-7.
14. Punia, Bijender K. (1994). Tourism Management: Problems and Prospects (in ఇంగ్లీష్). APH Publishing. ISBN 978-81-7024-643-5.
15. Chopra, Pran Nath (1982). Religions and Communities of India (in ఇంగ్లీష్). Vision Books. ISBN 978-0-391-02748-0.
16. Subramanian, T. S. (27 March 2014), "Rakhigarhi, the biggest Harappan site", The Hindu, archived from the original on 27 November 2016, retrieved 24 January 2016

బయటి లింకులు

• హర్యాణా చరిత్ర
• హర్యాణా ప్రజలు
• హర్యాణా సంస్కృతి
• హర్యాణా పక్షులు
• హర్యాణా ప్రభుత్వ వెబ్‌సైటు