From Wikipedia, the free encyclopedia
Historija Sjedinjenih Američkih Država dijeli se u nekoliko perioda, pri čemu se kao međaši uzimaju neki od najvažnijih događaja. Najčešća je podjela na predkolumbovski period - koji pokriva vrijeme sve do dolaska prvih evropskih istraživača i kolonista u Sjevernu Ameriku - a iza koga slijedi kolonijalni period - kojim se pokriva vrijeme od dolaska kolonista do stvaranja samih SAD 1776. godine. Historija u užem smislu se najčešće dijeli na periode koji se tiču sljedećih događaja - donošenje Ustava SAD kojim su SAD postale federacija, odnosno država u pravom smislu riječi; završetak američko-meksičkog rata kojim su etablirane njene granice; završetak građanskog rata kojim su SAD postale moderna industrijska sila; prvi svjetski rat kojim su SAD postale svjetska sila; drugi svjetski rat kojim su postali supersila, te hladni rat nakon koga su SAD postale jedina supersila. Period hladnog rata se ponekad dijeli na periode prije i poslije atentata na predsjednika Kennedyja, odnosno prije i poslije Reaganove revolucije.
| |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Kronologija: | Teme: | ||||
| Pred-kolonijalni period Kolonijalni period 1776 do 1789 1789 do 1849 1849 do 1865 1865 do 1918 1918 do 1945 1945 do 1964 1964 do 1980 1980 do 1988 1988 do danas |
Diplomatska historija Kontinentalna ekspanzija Prekomorska ekspanzija Vojna historija Industrijska historija Ekonomska historija Kulturna historija Historija Juga | ||||
Područje današnjih SAD je bilo nenastanjeno sve do posljednjeg ledenog doba kada se zbog niže razine mora stvorio Beringov kopneni most. Tada su - prema nekim izvorima od prije 20.000 godina - preko njega grupe lovaca-sakupljača iz Azije postupno prešle u Aljasku i nastavile se širiti na jug kroz Sjevernu, Centralnu i Južna Južnu Ameriku.
O dolasku tih ljudi u Ameriku i njihovom načinu života se vrlo malo zna, jer je ostalo relativno malo arheoloških dokaza, mnogi od kojih su nestali kada je prestalo ledeno doba, otopili se ledenjaci i porasla razina mora, potopivši dijelove kopna s dokazima njihovog prisustva. Potomci prvih doseljenika u Ameriku su danas poznali poznati pod nazivom Indijanci, odnosno američki domoroci. Sve do kraja 1400-ih oni nisu imali nikakvih dokumentiranih kontakata s kulturama i narodima iz drugih krajeva svijeta, te su se razvijali samostalno.
Američki Indijanci su uglavnom živjeli kao lovci-sakupljači, ali su se s vremenom razvile i neke sjedilačke kulture, a u istočnom dijelu današnjih SAD se oko 2500. pne. razvila poljoprivreda temeljena na domestikaciji suncokreta. [1] Kasnije se na teritoriju današnjih SAD iz Meksika počeo širiti kukuruz.
Usprkos postojanja poljoprivrede, pa i nekih naselja koja bi se mogla nazvati primitivnim gradovima, na teritoriji SAD se među domorocima, za razliku od Mezoamerike, nisu razvile civilizacije i države.
Nakon perioda otkrića od strane raznih evropskih moreplovaca od kraja 15. do 17. vijeka, države kao što su Španija, Portugal, Holandija, Engleska, Francuska i Švedska su počele ustanovljavati kolonije u Novom svijetu. Prvi Evropljanin koji je stupio na tlo današnjih SAD bio je Kristofor Kolumbo kada je 1493. otkrio Portoriko. S Evropljanima su u Ameriku došli konji, goveda i svinje koje će u potpunosti izmijeniti ekološku i ekonomsku ravnotežu Novog svijeta.
Španski istraživači su bili prvi Evropljani koji su došli na teritoriju današnjih SAD, počevši s Kristoforom Kolumbom i njegovom drugom ekspedicijom koja je stigla u Portoriko 19.11. 1493. Prvi Evropljanin čije je prisustvo bilo potvrešno na teritoriji kontinentalnih SAD bio je španski istraživač Juan Ponce de León, koji se 1513. godine iskrcao na obali koju je nazvao La Florida.
Tri decenije kasnije španski istraživači su bili prvi Evropljani koji su vidjeli Gorje Appalachian, rijeku Mississsipi, Veliki kanjon i Velike ravnice. Godine 1540. De Soto je poduzeo veliku ekspediciju na teritoriji današnjih SAD, a iste je godine Francisco Vázquez de Coronado vodio 2.000 Španaca i meksičkih Indijanaca preko današnje granice Arizone i Meksika te stigao do centralnog Kansasa. Ostali važni španski istraživači su bili Lucas Vásquez de Ayllón, Pánfilo de Narváez, Sebastián Vizcaíno, Juan Rodríguez Cabrillo, Gaspar de Portolà, Pedro Menéndez de Avilés, Álvar Núñez Cabeza de Vaca, Tristán de Luna y Arellano i Juan de Oñate.
Nakon istraživača Španci su poslali i naseljenike, pa je tako prvo stalno evropsko naselje na teritoriji današnjih kontinentalnih SAD postao St. Augustine na Floridi 1565. godine, a njega su slijedili Santa Fe, San Antonio, Tucson, San Diego, Los Angeles i San Francisco. Većina španskih naselja su bila duž kalifornijske obale i rijeke Santa Fe u Novom Meksiku.
Osim Španije su u 16. vijeku i druge evropske države pokušale uspostaviti kolonije kako bi nastojale izvući dio bogatstva Novog svijeta te tako izazvati njenu svjetsku dominaciju. Francuska je tako 1564. bezuspješno pokušala uspostaviti koloniju na Floridi zvanu Fort Caroline. Slično su prošli brojni pokušaji da se uspostave kolonije na sjeveru, u današnjoj Kanadi, sve dok 1608. nije osnovan današnji Quebeq. Francuska naselja, koja će kasnije biti objedinjena u teritoriju zvanu kao Nova Francuska, počela su se polako širiti na jug, a mreža trgovačkih stanica i manjih utvrda je stvorila teritoriju čiji su rubovi bili Stjenjak na zapadu, Appalachian na istoku i Meksički zaljev na jugu. Međutim, zbog relativno malog broja kolonista, kontrola Francuske nad tim područjem nikada nije bila snažna.
To nije bio slučaj s engleskim kolonijama, koje su počele nicati na istočnoj obali Sjeverne Amerike od 1607. godine kada je na području današnje Virginije formiran Jamestown. Ta se kolonija održala i prosperirala zahvaljujući uzgajivanju duhana, dok su nešto sjevernije, na teritoriji poznatoj kao Nova Engleska počeli pristizati doseljenici nonkonformističkih vjerskih stavova, poznatiji kao puritanci, a koji su u Novom svijetu tražili vjersku slobodu. Veća fleksibilnost engleskih vlasti prema svojim kolonijama u odnosu na francusku je omogućila veći broj kolonista, pa su tako do kraja 17. vijeka među engleske kolonije absborbirana manja nizozemska i švedska naselja. U južnim dijelovima engleskih posjeda je naglo širenje plantaži pamuka i duhana dovelo do potrebe za radnom snagom koju kolonisti, čak ni uz sistem tzv. ugovornog ropstva odnosno uz angažiranje kažnjenika, nisu bili u stanju zadovoljiti. Zbog toga se Afrike počinju uvoziti robovi koji će biti preci današnjih Afroamerikanaca.
Engleski kolonisti su od samog dolaska na tlo Sjeverne Amerike povremeno dolazili u sukobe s domorodačkim stanovništvom. Iako su mnoga naselja kolonista bila uništavana, kao u slučaju rata kralja Filipa, Indijanci se u pravilu nisu mogli na duži rok efikasno suprotstaviti kolonistima, dijelom zbog razjedinjenosti, dijelom zbog tehnološke inferiornosti, ali najviše zbog stalnog priliva novih kolonista.
Mnogo ozbiljnija opasnost po engleske, a kasnije britanske koloniste, bili su sukobi s Novom Francuskom. Oni su završeni sedmogodišnjim ratom kojim je 1763. Nova Francuska prešla pod britansku vlast. Troškovi rata, odnosno nastojanje britanske vlade da ih nadoknadi oporezivanjem kolonista, dovelo je do velikog nezadovoljstva u trinaest kolonija koje će 1775. godine eskalirati u oružani sukob s maticom zemljom.
,_by_John_Trumbull.jpg)
Kada je oružani sukob izbio 1775. godine, kolonisti su se ispočetka samo namjeravali osloboditi poreza. Međutim, radikalna frakcija na čelu s Thomasom Jeffersonom, inspirirana prosvjetiteljskim idealima, je zaključila da se američke kolonije mogu trajno riješiti nepravde iz matice zemlje jedino ako postanu potpuno nezavisne. Te zamisli su svoj izraz našle na Drugom kontinentalnom kongresu u Philadelphiji gdje je 4.7. 1776. donesena znamenita Deklaracija nezavisnosti SAD. Njime se trinaest kolonija proglasilo nezavisnim od Velike Britanije i sklopilo ad hoc savez koji će biti poznat kao Sjedinjene Američke Države.
Američki rat za nezavisnost mlade nacije nije išao dobro po koloniste sve do pobjede nad britanskom vojskom u bitci kod Saratoge 1777. godine. To je potaklo Francusku da prizna američku nezavisnost i 1778. godine otvoreno pomaže američke koloniste s novcem, oružjem i ekspedicionim korpusom. Kasnije su se Francuskoj priključile Španija (1779) i Nizozemska (1780). Suočena s koalicijom evropskih sila, Britanija se vrlo brzo našla iscrpljena, a demokratske ideje kolonista su izazivale simpatije kod liberalne britanske javnosti i političara. Konačni je udarac došao kada su francuske i američke snage 1781. u bitci kod Yorktowna natjerale veliku britansku vojsku pod Lorda Cornwallisa na predaju. Sljedeće je godine potpisano primirje, a 1783. u Parizu mirovni ugovor kojim je Britanija priznala nezavisnost SAD.
Završetak rata je, pak, u mnogim kolonijama - čije su privrede profitirale od rata - doveo do nagle ekonomske krize, ali i bujanja nezadovoljstva, pa i oružanih pobuna. Istovremeno se pokazalo kako konfederalno uređenje trinaest kolonija nije efikasno, te su se javile ideje kako bi se trebao stvoriti novo, čvršće uređenje. Te su ideje formulirane u znamenitim Federalističkim spisima, a usvojene su na Ustavnoj konvenciji u Philadelphiji 1787. kada je odlučeno da SAD postanu federacija te donesen Ustav, koji je i danas na snazi. Prvi federalni organi temeljeni na Ustavu su počeli s radom u proljeće 1789.
Prve decenije postojanja SAD kao federalne države je označila teritorijalna ekspanzija u Sjevernoj Americi kojoj su pogodovali razni faktori, kao što je slaba naseljenost tih prostora, odnosno i slabost ili nezainteresiranost evropskih kolonijalnih sila da nad njima održavaju suverenitet.
Na samom početku tom je procesu izuzetno doprinijela francuska revolucija, odnosno ratovi koji su je izazvali u Evropi, te time resurse i pažnju tamošnjih sila skrenule sa Sjeverne Amerike. U samim SAD je francuska revolucija izazvala podjelu između radikalnih veterana revolucije koji su podržavali Francusku te konzervativaca koji su držali da nakon izborene nezavisnost nema smisla kvariti odnose s Velikom Britanijom. Krajem 1790-ih su prevagu imali konzervativci što je dovelo do kratkotrajnog pomorskog rata s revolucionarnom Francuskom (1798-1800). Međutim, nakon 1800. prevagu ponovno dobijaju Jeffersonovi radikali organizirani u Demokratsko-republikansku stranku.
To je dovelo do postupno kvarenja odnosa s Britanijom i ponovnog približavanja Francuskoj, koja je, pak, 1803. godine znamenitom prodajom Louisiane proširila teritoriju SAD sve do Stjenjaka. Godine 1812. su SAD, koristeći zauzetost Britanije napoleonskim ratovima, pokušale osvojiti Kanadu. Taj pokušaj nije uspio i rezultirao je anglo-američkim ratom nakon koga su cementirane predratne granice.
Iako među silama pobjednicama, Španija je bila tako iscrpljena napoleonskim ratovima da nakon njihovog završetka nije bila u stanju držati pod kontrolom svog kolonijalni imperij u Amerikama, gdje se također javljaju pokreti za nezavisnost. Godine 1819. je Španija tako predala SAD Floridu, a nešto kasnije je na zapadnim granicama kontinentalnih SAD Novu Španiju zamijenio nezavisni Meksiko.
Američkoj teritorijalnoj ekspanziji je u tom periodu snažan poticaj dala činjenica da su SAD još uvijek bile pretežno ruralna i na poljoprivredu orijentirana nacija, kao i da je migracija na slabo naseljeni, a resursima bogati Zapad služila kao ispušni ventil za socijalno nezadovoljstvo. Glad za novom zemljom je bio razlog sve učestalijih sukoba s indijanskim plemenima, kao i nasilnog protjerivanja Indijanaca na područja zapadno od rijeke Mississippi 1830. godine.
Dio američkih kolonista se počeo naseljavati i na prostor pod nominalnom meksičkom vlašću, uključujući područje današnjeg Teksasa. Godine 1836. su tamošnji naseljenici otpočeli pobunu protiv Meksika, i nakon kratkog rata proglasili nezavisnu Republiku Teksas.
Širenje SAD na Zapad, koje se od 1845. godine vezano uz ideološki koncept Manifestne sudbine, je ipak s vremenom moralo dovesti do sukoba sa susjednim državama. U slučaju Britanskog imperija, koji je bio na vrhuncu snage, teritorijalna prisezanja na pacifičku obalu su riješena 1846. kompromisom. U slučaju Meksika je pristupanje Teksasa SAD dovelo do američko-meksičkog rata (1846-1847). Američke snage su porazile Meksiko i prisilile ga da Mirovnim ugovorom u Guadelupe Hidalgou preda 42 % teritorija, uključujući Kaliforniju.
Došavši do obale Pacifika, SAD se više nisu mogle širiti, pa se nakon trijumfalnog rata počelo postavljati pitanje ekonomskog i političkog preuređenja SAD.
To se prvenstveno odnosilo na sve veći jaz između država poljoprivrednog Juga - koji je ekonomiju temeljio na izvozu pamuka i drugih sirovina u Evropu, te kome su odgovarale slobodna trgovina i niske carine - i država industrijskog Sjevera kome su odgovarale visoke carine i protekcionizam. Sukob je dobio i ideološku dimenziju, s obzirom da su na Jugu većinu radne snage činili robovi.
Prvih decenija postojanja SAD su robovlasničke donminirale nad slobodnim državama, ali je razvoj industrije kao i sve veći broj doseljenika doveo do nesrazmjera između ekonomske i demografske nadmoći Sjevera i političke moći Juga. Tinjajući sporovi su se rješavali kroz niz kompromisa, kojima je cilj bio uspostaviti političku ravnotežu između Sjevera i Juga.
Južnjački političari su se nadali kako će se na novim teritorijama Zapada proširiti robovlasništvo, odnosno da će se tamo stvoriti nove robovlasničke države. Međutim, većina doseljenika su bili mali siromašni farmeri kojima nisu odgovarali veliki robovlasnički latifundiji, a robovlasništvu se iz ideoloških razloga počeo suprostavljati na Sjeveru sve jači abolicionistički pokret.
Spor je s vremenom toliko dobio na intenzitetu da je na zapadnim područjima, pogotovo nakon izglasavanja kontroverznog Zakona o Kansasu i Nebraski došlo do oružanih sukoba između pristaša i protivnika ropstva. Na Jugu se, pak, širilo mišljenje da ukoliko dominacija robovlasničkih država više nije moguća unutar SAD, valja provesti otcjepljenje.
Kada su se nezadovoljni sjevernjaci konačno ujedinili pod novom Republikanskom strankom, njihov kandidat Abraham Lincoln je 1860. pobijedio na predsjedničkim izborima. Na to je Južna Karolina reagirala proglašenjem nezavisnosti, u čemu ju je slijedilo još nekoliko južnih država koje su se početkom 1861. ujedinile u Konfederaciju američkih država.
Federalna vlada je odbila priznati secesiju te su na teritoriju južnih država ostale vojne instalacije, uključujući tvrđavu Fort Sumter. Napad južnjačke milicije na nju je dao povod za početak oružanog sukoba poznatog kao američki građanski rat.
Nade obje strane da će ga brzo riješiti u svoju korist su se rasplinule. Iako je Jug na početku bilježio uspjehe, njima nije mogao kompenzirati brojčanu i - što je još važnije - industrijsku premoć Sjevera. Nade Konfederacije da će je pomoći ili na njenoj strani oružano intervenirati Britanija i Francuska su se rasplinule kada je 1862. Lincoln posebnom proklamacijom službeno ukinuo ropstvo pretvorivši ustavni spor u rat za oslobođenje robova te tako stavivši na svoju stranu javnost potencijalnih južnjačkih saveznika. Nakon što je Jug doživio niz velikih poraza 1863. godine, teritorija pod njegovom kontrolom se počinjala smanjivati da bi u proljeće 1865. Konfederacija de facto prestala postojati padom Richmonda i predajom vojske pod generalom Leejem.
Građanski rat je ne samo konačno riješio pitanje ropstva, nego i nadmoći federalne nad vlašću pojedinih država, kao i stvorio moderni nacionalni identitet Amerikanaca i mnoge suvremene državne institucije. Zbog toga mnogi historičari taj period nazivaju Drugom američkom revolucijom.
Usprkos velikog krvoprolića i razaranja, pogotovo na Jugu, SAD su iz građanskog rata izašle ojačane. Glavni je razlog bio u tome što su ratne potrebe dovele do naglog razvitka industrije, ali i širenja željeznice, pogotovo na Zapad. Godine 1869. je transkontinentalna željeznica spojila Zapadnu i Istočnu obalu te tako intenzivirala privredni razvoj.
Brutalnim slamanjem otpora preostalih indijanskih plemena na Zapadu do sredine 1880-ih, a već ranije tzv. Kompromisom 1877. godine i završetkom Rekonstrukcije na Jugu, su otklonjene sve političke i vojne prepreke pretvaranju SAD u veliku industrijsku silu.
Tome je značajno doprinio i dotle nezapamćena navala imigranata, koji su, za razliku od prethodnih decenija, dolalizi iz Skandinavije, južne i istočne Evrope. Novi doseljenici su zbog jezičnih, kulturnih i vjerskih barijera imali problema uklopiti se u pretežno WASP-ovsku ruralnu maticu američke nacije, te su se ispočetka koncentrirali u velikim gradovima na Istoku, služeči kao jeftina radna snaga, te tako potpomažući sve veću urbanizaciju SAD.
S naglim razvojem industrije se u SAD počela organizirati i radnička klasa u prve sindikate kao i radnički pokret, ali on nije imao toliko političkog utjecaja kao sve više rastuća srednja klasa koja će, kao i u nekim drugim državama, svoj izraz naći u prvim oblicima masovne kulture, ali i društvenim pokretima kao što su sufražetkinje i trezvenjački pokret.
Zahvaljujući ogromnim prirodnim bogatstvima, ali i sve većem prilivu ljudi, u SAD je u drugoj polovici 19. vijeka bilo malo interesa za imperijalističku ekspanziju, odnosno stvaranje kolonija ili novih tržišta. Godine 1867. je od Rusije kupljena Aljaska, ali se sve do otkrića zlata 1896. godine ta teritorijalna ekspanzija smatrala promašenom.
Sredinom 1890-ih, pak, u SAD počne rasti bojazan da će evropske sile, koje su naglo ojačale kolonizacijom Azije i Afrike, početi ugrožavati američku nezavisnst i interese. U tu svrhu se u SAD počeo propovijedati vlastiti imperijalizam, koji je na svoj vrhunac došao u mandatima predsjednika McKinleya i Theodorea Roosevelta. Godine 1896. su anektirani Havaji, a u kratkom i uspješnom špansko-američkom ratu osvojeni Guam, Filipini i Portoriko, a Kuba stavljena po američki de facto protektorat. Pod američkim pokroviteljstvom se od Kolumbije otcijepila Panama, gdje je počela gradnja Panamskog kanala, dovršena 1914. godine.
Rooseveltovo doba je također bilo obilježeno spoznajom da više nema novih nenastanjenih teritorija koje bi služile kao ispušni ventil za društveno nezadovoljstvo, odnosno da se SAD moraju suočiti sa sve većim jazom između bogatih i siromašnih. Stoga su početak 20. vijeka obilježili počeci društvenih reformi, kao i uvođenje elemenata državne intervencije u dotada dominantni model laissez faire kapitalizma. Ti su trendovi bili počeci pokreta koji će kasnije biti nazvan progresivizam.
Kada je 1914. izbio prvi svjetski rat, SAD su, u skladu sa svojom tradicionalnom izolacionističkom politikom, proglasile neutralnost. Takav stav je podržavala javnost, smatrajući da će SAD najbolje profitirati ako prodaje oružje i sirovine zaraćenim stranama. Međutim, pomorska blokada sila Antante je značila da se američka roba ne može prodavati Centralnim silama, odnosno da su jedino sile Antante postali kupci njene robe. Što je rat bio duži, to su sile Antante bile prisiljene zaduživati se u američkim bankama. Na kraju je kod vodećih američkih bankara i političara počeo prevladavati stav da je u američkom interesu da Antanta dobije rat, jer inače zajmovi nikada neće biti otplaćeni.
Konačnu odluku je donio njemački neograničeni podmornički rat zbog koga su potapani američki trgovački brodovi, ali i objavljivanje Zimmermanovog telegrama kojim je Njemačka nutkala Meksiko da objavi rat SAD i tako spriječi američku intervenciju u Evropi. U proljeće 1917. SAD su objavile rat Centralnim silama i provele dotada nezapamćenu mobilizaciju ljudskih i materijalnih resursa, uključujući slanje ekspedicijskog korpusa na Zapadni front. Predsjednik Woodrow Wilson, izabran 1916. na platformi nemiješanja u rat, svoju je odluku nastojao opravdati ideološkim razlozima, odnosno nužnošću mlade američke demokracije da pomogne Starom svijetu da postigne trajni mir. Iako američke snage nisu imale odlučujuću ulogu u ratnim operacijama, njihov dolazak u Evropu je značajno ojačao moral Antante i pridonio slomu Centralnih sila i završetku rata 1918. godine. SAD se tako prvi put pojavila kao velika svjetska sila, odnosno sudionik diplomatskog procesa koji je trebao uspostaviti trajni mir u svijetu.
Odmah po završetku rata se ispostavilo kako američka javnost nema interesa za trajno sudjelovanje SAD na međunarodnoj sceni. Versajski mirovni ugovor nije ratificiran, a SAD nije postala članicom Lige naroda. Umjesto toga su se SAD ponovno okrenule izolacionizmu, odnosno vlastitom razvoju i interesima, za što je glavni razlog bilo bogatstvo naglo stečeno ratom koji je SAD, za razliku od manje-više svih drugih svjetskih sila, ostavio neokrznutim.
Rat je prije toga dao poticaj da se konačno ostvare ciljevi nekih od reformskih pokreta iz prethodnih decenija. Tako su ustavnim amandmanima žene konačno stekle pravo glasa, a ustavnim amandmanom je 1920. uvedena i prohibicija proizvodnje i točenja alkoholnih pića na nacionalnoj razini. Za prohibiciju se ubrzo ispostavilo da predstavlja veliki promašaj, s obzirom da se njome nisu mogli iskorijeniti običaji američkog stanovništva vezani uz konzumaciju alkohola, pa je potražnja za ilegalnim alkoholom dovela do masovnog krijumčarenja koje je s vremenom preuzeo organizirani kriminal. Masovno kršenje zakona koje se istovremeno smatralo društveno prihvatljivim, a zajedno s novostečenim prosperitetom i usponom srednje klase dovelo je i do naglih promjena u društvenom moralu i kulturi koje su pospješili novi izumi kao automobil i radio te nova muzika koja se naziva jazz.
Taj period, koji se često naziva Burne dvadesete (engl. ), došao je do svog kraja kada je na Crni četvrtak u oktobru 1929. godine došlo do sloma na njujorškoj burzi. Iza nje je slijedila nezapamćena ekonomska kriza koja će se proširiti po cijelom svijetu. U SAD je ona dovela do naglog osiromašenja velikih slojeva stanovništva i brisanja mnogih dostignuća koja su se u Burnim dvadesetima uzimala zdravo za gotovo.
Godine 1933. na čelo SAD je stupio predsjednik Franklin Delano Roosevelt čija je administracija, po uputstvima znamenitog britanskog ekonomista Johna Maynarda Keynesa započela novi ekonomski program temeljen na državnoj intervenciji u smjeru povećanja zaposlenosti i poticanja proizvodnje. Program, poznat pod nazivom New Deal, nastojao je ublažiti najgore posljedice Velike depresije, ali je opipljivije rezultate počeo davati tek kada je 1939. godine u Evropi izbio drugi svjetski rat i tako vojnim narudžbama dao poticaj američkoj industriji.
SAD su 1930-ih, u skladu s izolacionističkom politikom, uglavnom ignorirale uspon fašizma u Evropi te sve izglednije nasilno obaranje versajskog poretka. Jedini izuzetak su bili Azija i Pacifik, gdje je Amerikance zabrinjavala sve agresivnija politika Japana, pogotovo nakon napada na Kinu 1937. godine, koju je SAD počeo diskretno potpomagati oružjem.
Nakon što je 1940. Hitler osvojio Francusku, a s njome i kontrolu nad najvećim dijelom Evrope, Rooseveltova administracija se počela više zanimati i za tu oblast, te je počela isporuakama oružja i opreme potpomagati Britaniju, a godinu dana kasnije i SSSR. Međutim, za direktnu vojnu intervenciju nije postojalo volje među američkom javnošću, iako je Roosevelt nastojao isprovocirati sukob s njemačkim podmornicama u Atlantiku. Sve se promijenilo japanskim napadom na Pearl Harbor 7.12. 1941. godine, nakon čega je Njemačka kao japanski saveznik objavila rat SAD.
SAD su konačno u potpunosti mobilizirale svoje ljudske i materijalne resurse. Usprkos teških poraza na Pacifiku u prvoj polovici 1942. godine, Roosevelt je odolio političkom pritisku i odlučio da se ti resursi prvenstveno koriste za poraz Njemačke. Američke snage su se sudjelovale u iskrcavanjima u Sjevernoj Africi 1942. godine, Italiji 1943. godine i Francuskoj 1944. godine što je konačno u maju 1945. dovelo do kapitulacije Njemačke. Tri mjeseca kasnije je korištenjem nuklearnog oružja Japan prisiljen na predaju, čime su se SAD našle na strani pobjednika u drugom svjetskom ratu.
Nakon uspješnog završetka rata, SAD su uživale mjesto ne samo ekonomski, nego i politički i vojnički najjače sile svijeta. Jedini koji ju je eventualno mogao osporiti primat bio je ratni saveznik Sovjetski Savez, s kojim su u roku od samo nekoliko godina odnosi toliko pogoršani da je otpočeo period zvan hladni rat. SAD se sa SSSR-om nije borio samo za primat u Evropi, nego i u raspadajućim kolonijalnim imperijama bivših evropskih sila. Amerikanci su tom sukobu dali snažnu ideološku notu, nastojeći suprotstavljanje SSSR-u opravdati borbom za demokratske ideale, odnosno protiv komunizma.
Američku politiku je u to vrijeme vodila i ideologija, ali i ekonomsko-politički interesi za što je najbolji primjer Marshallov plan temeljem koga je krajem 1940-ih i početkom 1950-ih obnovljena razrušena Zapadna Evropa - relativni prosperitet je tamošnje stanovništvo trebao odvući od komunizma, ali i stvoriti i tržište za američke industrijske proizvode. SAD se brzo nametnula kao vodeća sila tzv. Zapadnog bloka i slobodnog svijeta, a kao vojni instrument hegemonije 1949. ustanovila NATO pakt.
Sukob sa Sovjetima je postupno eskalirao, ali otkako je 1949. godine SSSR dobio nuklearno oružje, nastojalo se izbjeći njegovo pretvaranje u otvoreni oružani sukob. Već sljedeće godine je time bila vođena američka politika u korejskom ratu koji je 1953. završio pat-pozicijom. Istovremeno su veliki napori i sredstva uloženi u utrku u naoružanju, a kasnije i svemirsku utrku sa SSSR-om.
Antikomunizam, koji je dominirao američkom politikom, našao je svog odraza i na unutrašnjem planu, gdje je strah od prikrivrenih komunističkih simpatizera i sovjetskih agenata doveo do tzv. makartističkih progona lijevo orijentiranih umjetnika i intelektualaca. Ti su se progoni postupno stišali tek sredinom 1950-ih.
S druge strane je poratni period označio nastavak ekonomskog uspona SAD, kome su bitno doprinijele i nove tehnologije, kao i razvitak prometne infrastrukture te sve veća dostupnost automobila širokim slojevima stanovništva. U SAD se tako, pogotovo za vrijeme predsjednika Eisenhowera užurbano grade moteli, autoceste, drive-in kina, supermarketi i restorani brze hrane. Uz blagostanje i širenje srednje klase na popularnu kulturu, ali i politiku sve više utječe novi medij televizije.
Poratni period u SAD također karakterizira tzv. baby boom, kao i odrastanje generacije zvane baby boomeri - prve koja nikada nije iskusila siromaštvo. Ona počinje stvarati začetke vlastite kulture koja će se temeljiti na embrionalnom rock'n'rollu, odnosno eksplicitnom ili implicitnom odbacivanju tradicionalnih vrijednosti. Istovremeno u SAD izum kontraceptivne pilule dovodi do začetaka tzv. seksualne revolucije.
Poratni period označava i jačanje pokreta za građanska prava, odnosno ukidanje institucionalne rasne diskriminacije koja je još uvijek bila na snazi u južnim državama SAD. Iako su koraci u tom smjeru započeti još 1940-ih i intenzivirani znamenitom presudom Vrhovnog suda iz 1954. godine, pečat mu je ipak dao pokret na čelu s baptističkim svećenikom Martinom Lutherom Kingom.
Usprkos povremenih unutrašnjih sukoba vezanih uz građanska prava, kao i eskalacije hladnog rata izazvane pobjedom komunističke revolucije na Kubi, taj je period ostao obilježen ekonomskim usponom SAD i dramatičnim porastom blagostanja. Međutim, osjećaj optimizma je brutalno ugašen po američku javnost izuzetno traumatičnim ubojstvom predsjednika Johna F. Kennedyja 22.11. 1963.
Kennedyja je naslijedio njegov potpredsjednik Lyndon B. Johnson, koji je na izborima 1964. dobio plebiscitarnu podršku za ambiciozni projekt društvenih reformi poznat kao Veliko društvo. Pod Johnsonovim vodstvom su izglasanei ključni zakoni o ukidanju rasne segregacije, a također započet cijeli niz mjera koji je za cilj imao iskorijevanje siromaštva u SAD, odnosno stvaranje države blagostanja nalik na evropske socijaldemokracije.
Taj je ambiciozni plan pokvarila eskalacija Vijetnamskog rata koji je pokrenuo Kennedy, ali koji je upravo u doba Johnsona krenuo tako loše da je iziskivao direktnu američku vojnu intervenciju. Međutim, ni sve veći broj američkih trupa u Južnom Vijetnamu nije mogao donijeti jasnu vojnu pobjedu. S vremenom su troškovi rata doveli do kresanja budžetskih sredstava za mnoge od Johnsonovih ambicioznih socijalnih programa.
Vijetnamski je rat ispočetka bio popularan, ali se nakon nekoliko godina protiv njega počela buniti najviše mlada generacija baby boomera, pogotovo mladići kojima je prijetila regrutacija i koji nisu htjeli napustiti lagodan život radi ratovanja u džunglama. Nezadovoljstvo ratom se s vremenom pretvorilo u nezadovoljstvo državom i svim društvenim institucijama te pokreta koji je za cilj imao radikalnu preobrazbu američkog društva, bilo kroz kontrakulturu bilo kroz razne radikalne pokrete ekstremne ljevice. Istovremeno je nezadovoljstvo rezultatima Velikog društva u dovelo do radikalizacije mlađeg dijela crnačkog stanovništva, te se od sredine 1960-ih bilježe veliki rasni neredi.
Vojni neuspjesi u Vijetnamu i ulični neredi su kulminirali 1968. godine kada je diskreditiranog Johnsona zamijenio novi predsjednik Richard M. Nixon, izabran pod parolom časnog mira u Vijetnamu te dovođenja zakona i reda na američke ulice. Iako se rat nastavio, pa čak i eskalirao američkim upadom u Kambodžu 1970. godine, Nixon je politikom tzv. "vijetnamizacije" postupno počeo smanjivati broj američkih trupa u Vijetnamu a početkom 1973. je stvorio uvjete za primirje nakon koga su se američke trupe potpuno povukle ostavivši Južni Vijetnam svojim lokalnim saveznicima. Nixon je nešto ranije svojim historijskim putovanjem u NR Kinu nastojao stvoriti diplomatske uvjete za detant sa SSSR-om, koji je upravo u to doba dosegao vrhunac.
Postupnim smirivanjem rata se postupno jenjavali i neredi na američkim ulicama. Iako najradikalniji zahtjevi baby boomera nisu ispunjeni, pod njihovim su utjecajem u mnogim sferama američkog života zavladali liberalni stavovi, pa se krajem 1960-ih i početkom 1970-ih bilježe projekti afirmativne akcije, feminizam drugog vala u medijima i upravi, legalizacija homoseksualnosti i pornografije. S druge je strane u mnogim od velikih gradova došlo do dotada nezapamćene eksplozije kriminala.
Usprkos neprijateljstvu baby boomera, Nixon je godine 1972. trijumfirao na predsjedničkim izborima. Međutim, za vrijeme kampanje su njegovi ljudi počinili niz ilegalnih radnji čije je objelodanjivanje izazvalo skandal zvan Watergate. Predsjednikov autoritet se brzo istopio, a godine 1973. je naftni šok doveo do najveće ekonomske krize od vremena Velike depresije. Suočen s mogućnošću opoziva, Nixon je godine 1974. podnio ostavku, a veliki broj Amerikanaca na duži rok izgubio povjerenje u svoj politički sistem.
Ekonomska kriza se nastavila i pod Nixonovim nasljednikom Fordom, čiji je kratki mandat obilježio i slom Južnog Vijetnama, odnosno konačni američki poraz u vijetnamskom ratu - odnosno prvi nedvosmisleni poraz u američkoj historiji. Nade da će poniženja prestati s novim predsjednikom Carterom su se brzo ugasile. Ekonomska kriza se nastavila u dosada nezamapćenom obliku zvanom stagflacija, a SAD su dobile težak udarac kada je u iranskoj revoluciji zbačen njihov strateški saveznik. Nakon toga je slijedilo poniženje kada su studenti u Teheranu zauzeli američku ambasadu u Teheranu i osoblje uzeli za taoce. Krajem 1979. su Sovjeti, koristeći američku slabost, izvršili invaziju Afganistana. Taj niz poniženja je na izborima 1980. mnoge Amerikance natjerao da se odbace liberalizam prethodnih decenija te da se vrate konzervativizmu oličenom u Ronaldu Reaganu.
Izbor Ronalda Reagana za predsjednika 1980. godine predstavljao je radikalni zaokret kako u vanjskoj, tako i unutrašnjoj politici SAD.
Na vanjskom planu je Reagan odbacio politiku detanta svojih prethodnika i zauzeo oštar kurs prema Sovjetskom Savezu i njegovim saveznicima, ponovno eskaliravši hladni rat. Povećani su izdaci za obranu, a projekti poput Strateške obrambene inicijative poznate kao Ratovi zvijezda su za cilj imali ponovno pokrenuti utrku u naoružanju i ekonomski iscrpiti Sovjetski Savez. Pored toga su se podržavali afganistanski mudžahedini u ratu protiv Sovjeta, antikomunistički nastrojeni nikaragvanski kontraši kao i antikomunistički nastrojeni pokreti u Istočnoj Evropi poput poljske Solidarnosti. Intenziviranje antisovjetske retorike je mnoge, po prvi put nakon 1960-ih, uvjerilo da je neizbježan treći svjetski rat.
Tako oštra vanjska politika je, pak, koincidirala s radikalnim odbacivanjem kejnzijanske ekonomske politike, odnosno kresanjem socijalnih izdataka, ali i radikalnim smanjenjem poreza. Reagan je smatrao kako se SAD iz ekonomske krize može izvući jedino ako privatni sektor ne bude opterećen državnim davanjima, što bi s vremenom dovelo do smanjenja nezaposlenosti, a samim time i povećanja općeg prosperiteta. Taj program, zvan Reaganomika, do sredine 1980-ih je doveo do kraja ekonomske krize.
Istovremeno s ekonomskim trendovima su se od 1980-ih u SAD bilježili i dotada nezabilježeni kulturni trendovi, koji su se prvenstveno odražavali kroz povratak društvenog konzervativizma, ali i jačanje protestantskog fundamentalizma koji je, koristeći nove medije kao televizija, odnosno televizijske propovjednike stekao snažan politički utjecaj. Ti su se trendovi najviše mogli zamijetiti kod baby boomera od kojih su mnogi napustili radikalne ideje svoje mladosti kako bi prigrlili ili vjerski konzervativizam ili bezočni materijalizam koga je inkarnirala nova supkultura yuppieja.
Poboljšanje ekonomske situacije, ali i ponovni uspon nacionalnog ponosa nakon uspješne invazije Grenade 1983. godine i losanđeleske Olimpijade 1984. omogućila je Reaganu da trijumfira na predsjedničkim izborima. Iako je zadržao oštar antikomunistički i antisovjetski stav, Reagan je dolazak Gorbačova na vlast u SSSR-u i početak političkih reformi zvanih perestrojka ispravno protumačio kao znak slabosti kod svog protivnika. Međutim, umjesto da pojača pritisak, Reagan je ispravno zaključio da bi odmrzavanje odnosa sa SSSR-om omogućilo da se carstvo zla sruši mirnim putem, odnosno iznutra. Takva je politika svoje opravdanje dobila 1989. godine kada se srušio berlinski zid, a potom raspao Istočni blok, a dvije godine kasnije i sam SSSR.
Smirivanje hladnog rata, odnosno sve izvjesnija američka pobjeda je fokus pažnje Amerikanaca počela vraćati na unutrašnja pitanja. Stalni porast kriminala je 1980-ih dobio novi poticaj pojavom nove droge zvane crack, na što su vlasti, sada vođene konzervativnom ideologijom i principima zakona i reda odgovorile oštrom politikom gradnje novih zatvora, strožim kaznama i kontroverznim ratom protiv droge.
Pred kraj 1980-ih je u SAD, kao svojevrsna reakcija na jačanje vjerske desnice, novi poticaj dobio i feministički pokret, a zahvaljujući epidemiji AIDS-a i pokret za prava homoseksualaca. Zahvaljujući njima se u američki javni život, između ostalog, počeo uvlačiti koncept tzv. političke korektnosti.
Popularnog Reagana je 1988. godine zamijenio njegov dotad uglavnom potcijenjeni potpredsjednik George H. W. Bush. Fokus njegove pažnje je bila uglavnom vanjska politika, odnosno osiguranje da SAD sve izgledniju pobjedu u hladnom ratu postignu sa što manje troškova i problema. Glavni izvor napetosti više nije bio SSSR nego treći svijet. Godine 1989. je američkom vojnom intervencijom u Panami svrgnut Manuel Noriega, a pokušaj Sadama Huseina da Iraku pripoji naftom bogati Kuvajt je godine 1991. doveo do zaljevskog rata. U njemu su SAD postigle vojnički trijumf čime su iz kolektivne memorije privremeno izbrisane traume Vijetnama te stvoren mit o američkoj nepobjedivosti i vojnoj svemoći na kojoj će se temeljiti svijet poslije hladnog rata.
Završetak hladnog rata je SAD učinio jedinom svjetskom supersilom čiju hegemoniju na vojnom, ekonomskom i političkom planu nitko nije mogao, barem na kraći rok, dovesti u pitanje. Stoga se od 1992. godine pažnja američke politike i javnosti orijentirala prvenstveno na unutrašnja pitanja.
To je najviše pogodovalo generaciji baby boomera, pogotovo njenom dijelu koji je smatrao da je došao trenutak da SAD, neopterećena vanjskopolitičkim problemima, provede mnoge od radikalnih društvenih reformi i ideja za koje se njihova generacija borila 1960-ih. Takva su nastojanja svoje oličenje našle u Billu Clintonu koji je u društvenim pitanjima podržavao idealizam baby boomera, ali je u ekonomskim pitanjima bio vjeran tekovinama Reaganove revolucije 1980-ih.
Pobjeda Clintona na izborima 1992. godine je, pak, novog predsjednika odmah dovela u oštar sukob s predstavnicima konzervativne desnice koja je ojačala 1980-ih, a koja je svoj izraz našla u sve većoj polarizaciji američke javnosti, odnosno stvaranju čvrste baze Republikanske stranke u ruralnoj unutrašnjosti SAD. Liberalna Amerika je, pak, svoje uporište našla na Istočnoj i Zapadnoj obali, stvorivši ideološku podjelu koja traje i danas. Njoj je doprinos dala i razvoj novih medija - dok su liberali počeli dominirati tradicionalnim medijima kao novine i televizija, konzervativci su stekli dominaciju nad radijskim talk showovima. I jednima i drugima je dosta pomogao razvoj Interneta koji je potpuno izmijenio američku privredu, kulturu i politiku.
Clintonova vanjska politika je bila orijentirana na očuvanje monopola SAD kao jedine svjetske supersile, pri čemu su oružane snage bile od manjeg značaja. Tako od 1993. traje kresanje izdataka za obranu i smanjenje oružanih snaga, čime je američka vlada nastojala uštedjeti sredstva za privredni i društveni razvoj. Temelj američke vojne strategije su kratki i jednostavni, tzv. humanitarni ratovi koji su se vodili pod motivom spašavanja raznih etničkih grupa od gladi i genocida, a gdje je temelj djelovanja bilo američko ratno zrakoplovstvo i kopnene snage američkih saveznika na terenu. Taj je koncept, uveden nakon fijaska u Somaliji 1993. godini, s uspjehom upotrijebljen u Bosna i Hercegovini 1995. i na Kosovu 1999. godine, te u početnim fazama rata u Afganistanu 2001.
SAD su svoju dominaciju nastojale više ekonomskim putem, pri čemu je SAD pogodovalo to što su njihovi najveći ekonomski konkurenti - Japan i Njemačka - od početka 1990-ih pogođeni ekonomskom krizom, što sa SAD nije bio slučaj. Temelj američkog ekonomskog uspona bilo je agresivno promoviranje globalizacije kao rješenje svih ekonomskih problema, odnosno nastojanje da se svim državama u svijetu nametnu načelo slobodnog tržišta što je tada pogodovalo američkoj privredi. 1990-ih je snažan poticaj američkoj privredi dao i Internet, odnosno stvaranje tvrtki koje su koristile tu novu tehnologiju za promociju svojih roba i usluga. Nadmoć američke ekonomije i njenog modela se najbolje vidjela za vrijeme azijske ekonomske krize 1998. godine koja je SAD ostavila netaknutu. Clintonov društveno-ekonomski model je svoj ideološki poticaj dobio dolaskom na vlast Tonyja Blaira u Velikoj Britaniji, koji je toj ideologiji dao naziv Treći put.
SAD su do kraja 1990-ih uživali ne samo ekonomskoj i političkoj, nego i u kulturnoj hegemoniji nad svijetom, čemu je izuzetan doprinos dao Hollywood, kao i drugi elementi američke industrije zabave kao MTV. SAD pod mladolikim i modernim Clintonom viđena kao rješenje svih svjetskih problema, odnosno najbolje moguće ostvarenje tada popularne teze Francisa Fukuyame o kraju historije.
Clinton, s druge strane, nikada u SAD nije uživao takvu popularnost kao u ostatku svijeta. Razlog je bio niz pogrešaka koje je učinio u prvim godinama mandata, kada je na sebe navukao bijes konzervativaca. On je za posljedice prvo imao debakl pokušaja da se uvede zdravstveno osiguranje, a potom tzv. Republikansku revoluciju 1994. godine kojom su republikanci dobili kontrolu nad Kongresom. Clinton je zbog toga u mnogim svojim političkim stavovima skrenuo udesno i tako dobio izbore 1996. godine. Međutim, animozitet republikanaca je ostao i eskalirao prilikom afere Lewinsky 1998. godine kada umalo nije bio smijenjen s položaj. Iako je Clinton preživio to iskušenje, sa sobom je do kraja mandata vukao sjenu tog i niza drugih skandala, koji će duboko podijeliti američku naciju.
Još prije kraja Clintonovog mandata je tzv. dot com kolaps pokazao da su temelji američke ekonomske supremacije daleko krhkiji nego što se mislilo. Predsjednički izbori 2000. godine, a pogotovo njihov tijesan rezultat i kontroverze oko rezultata na Floridi, su u ostatku svijeta pokazali nesavršenost američke demokracije.
Konačni udarac eri neprikosnovene američke hegemonije je došao s napadima 11. septembra koji su pokazali da su SAD izuzetno ranjive na suvremeni međunarodni terorizam. Ti su napadi za posljedicu imali globalnu ekonomsku recesiju, a SAD natjerale da započnu izuzetno skupi, kontroverzni, a s protokom vremena sve nepopularniji rat protiv terorizma.
Nastojanje SAD da očuvaju status supersile je svoj izražaj doveo u mnogo agresivnijoj vanjskoj politici predsjednika Georgea W. Busha, čija su meta postali problematični režimi i države poput Huseinovog Iraka. Nastojeći u korijenu sasjeći svaki izazov američkoj supremaciji, Bush je pokrenuo rat protiv Iraka koji je doveo do dugotrajne, skupe okupacije koja se pretvorila u još skuplji, kontroverzniji i sve manje popularni gerilski rat. U SAD, a i u svijetu, se javio snažan antiratni pokret. Bush je uspio preživjeti predsjedničke izbore 2004. godine, ali je neadekvatni odgovor njegove vlade na uragan Katrina 2005. godine s vremenom doveo do gubitka republikanske većine u Kongresu.
SAD su ratom u Iraku moralno, materijalno i financijski iscrpljene, a ugled koji je postojao nakon hladnog rata nestao. Ekonomsku, a s vremenom i političku dominaciju, sve više ugrožava energetska i financijska kriza, kao i izazov novih ekonomskih sila kao što je Kina.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
