Wzgórze Wandy (Katowice)

Wzgórze Wandy – wzgórze w południowej Polsce, położone na obszarze Wyżyny Katowickiej, w granicach katowickiej dzielnicy Murcki. Stanowi najwyższe wzniesienie Katowic, sięgające 357,6 m n.p.m., a zbudowane jest ze skał pochodzących z górnego karbonu. W rejonie szczytu wzgórza znajduje się rezerwat przyrody „Las Murckowski”.

Ten artykuł dotyczy wzniesienia w Katowicach. Zobacz też: Wzgórze Wandy.

Wzgórze Wandy

Osieko, Białobrzeska Góra, Wzgórze Erdmana

Wzgórze Wandy widziane z hałdy w Kostuchnie
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Położenie	Katowice
Pasmo	Wyżyna Katowicka, Płaskowyż Murcek
Wysokość	357,6 m n.p.m.
Położenie na mapie Katowic Wzgórze Wandy
Położenie na mapie Polski Wzgórze Wandy
Położenie na mapie województwa śląskiego Wzgórze Wandy
50°11′27″N 19°02′39″E

Nazwa

W 1749 roku na mapie Christiana Friedricha von Wrede w rejonie Wzgórza Wandy została naniesiona nazwa Osieko, która mogła odnosić się także do pobliskiej Siągarni. W pierwszej połowie XIX wieku pojawiły się nazwy Bialoszecko Gora, Białorzecko Góra, Białobrzęcko czy Biała Brzeska Góra^[1]. Jeszcze w drugiej połowie XIX wieku dla wzniesienia przyjęto oficjalną nazwę Wzgórze Fryderyka Erdmanna (niem. Friedrich-Erdmanns Höhe^[2]), która wyparła pierwotne określenie, a wzgórze popularnie nazywano Erdmanycjo^[3]. Nazwa ta pochodzi od nazwiska księcia pszczyńskiego Fryderyka Erdmanna Anhalt-Köthen^[1]. Nazwa Góra Wandy, a następnie Wzgórze Wandy upowszechniła się w XX wieku^[3].

Geografia

Wzgórze Wandy widziane z hałdy w Murckach (2020)

Wzgórze Wandy położone jest w centralnej części województwa śląskiego^[4], w graniach miasta Katowice, na obszarze dzielnicy Murcki^[5], na południe od jej zwartej zabudowy^[2].

Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego wzniesienie położone mezoregionie Wyżyna Katowicka, w pobliżu granicy z Pagórami Jaworznickimi. Mezoregiony te stanowią południową część Wyżyny Śląskiej^[4][6]. Geologicznie Wzgórze Wandy znajduje się w niecce górnośląskiej, która wypełniona jest utworami pochodzącymi z górnego karbonu w postaci łupków, piaskowców i zlepieńców zawierających pokłady węgla kamiennego^[7]. Skały te budują podłoże w szczytowej części wzniesienia^[8], a jego stoki przykryte są zwietrzeliną ilastą i rozcięte zostały parowami^[9].

Według podziału na jednostki morfologiczne C. Karaś-Brzozowskiej Wzgórze Wandy jest położone na Płaskowyżu Murcek^[10]. Stanowi najwyższe wzniesienie w Katowicach, a jego wysokość wynosi 357,6 m n.p.m.^[11][12] Opada na północ dość łagodnie w kierunku Obniżenia Rawy, natomiast w kierunku południowym stromym stokiem progu tektonicznego. W rejonie wzniesienia występują duże fragmenty trzeciorzędowych spłaszczeń denudacyjnych zachowanych na wysokości 300 do 330 m n.p.m.^[13]

Średnia roczna temperatura powietrza w wieloleciu 1961–2005 według danych ze stacji meteorologicznej na terenie pobliskiego Muchowca wynosi 8,1 °C^[14], a średnia roczna suma opadów w latach 1951–2005 wynosi 713,8 mm^[15]. Wzgórze Wandy położone jest w dorzeczu Wisły i z niej swój początek bierze część lewych dopływów Mlecznej, w tym Przyrwa^[16].

Przyroda i ochrona środowiska

Zbocza Wzgórza Wandy porastają buczyny i lasy mieszane^[17]. W rejonie partii szczytowej został ustanowiony rezerwat przyrody „Las Murckowski”, będący pozostałością historycznej Puszczy Śląskiej^[18]. W rezerwacie odnotowano ponad 200 gatunków roślin naczyniowych, a także rosną tutaj rzadkie i chronione gatunki, w tym 10 gatunków roślin naczyniowych i 3 gatunki mchów, a także 2 gatunki chronionych grzybów^[17]. W warstwie drzew zdominowanej przez buka rośnie również dąb szypułkowy, a rzadziej także grab. W runie najczęściej występują: konwalijka dwulistna, kosmatka owłosiona i szczawik zajęczy, a skupiskowo także paprocie i mchy^[19].

W rejonie Wzgórza Wandy żyją sarny, lisy, kuny leśne i dziki, a wśród mniejszych ssaków gryzonie (w tym nornica ruda, myszara leśna i wiewiórka) i owadożerne (m.in. ryjówka aksamitna, jeż wschodni oraz kret). Spośród ptaków żyją tutaj m.in.: dzięcioł duży, kowalik, szpak, zięba, pełzacz czy kilka gatunków sikor^[17].

Historia i zagospodarowanie

Fragment ulicy Bielskiej na wysokości ulicy Lędzińskiej; widok w kierunku centrum Katowic (2020)

Na zboczu Wzgórza Wandy zostały wzniesione Murcki^[3]. W 1769 roku założono tam najstarszą na Górnym Śląsku kopalnię węgla kamiennego „Emanuelssegen” (późn. „Murcki”), a przy niej zaczęła się rozwijać osada robotnicza o tej samej nazwie^[20].

18 grudnia 1953 roku^[21] celem zachowania i ochrony fragmentu lasu mieszanego o cechach naturalnych w rejonie szczytu Wzgórza Wandy został ustanowiony rezerwat przyrody „Las Murckowski”^[17]. W latach 1958–1961 na jej szczycie znajdowała się wieża obserwacyjna, a poniżej istniała droga biegnąca w śladzie późniejszej ulicy Bielskiej – ówczesna ulica Katowicka^[22]. Współcześnie dwupasmowa ulica Bielska stanowi część drogi krajowej nr 86^[22]. W drugiej połowie lat 60. XX wieku na stolach Wzgórza Wandy działał tor saneczkowy^[23], natomiast w połowie lat 70. XX wieku po patronatem kopalni „Murcki” wzniesiono kąpielisko „Dolinka”. Cieszyło się ono dużym zainteresowaniem, lecz z powodu pojawienia się w nim groźnych bakterii zostało ono zamknięte^[24].

Dolinka Murckowska (2020)

Na szczycie Wzgórza Wandy zlokalizowany jest zbiornik wodny będący częścią magistralnej sieci Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów w Katowicach^[9]. Znajduje się tam także dostrzegalnia przeciwpożarowa PGL Lasów Państwowych o wysokości 40 m^[25]. Na północ od szczytu wzgórza, po drogiej stronie ulicy Bielskiej znajduje się park Murckowski, a za nim zwarta zabudowa Murcek^[22]. Przy parku stoi modernistyczny pałac z początków XX wieku, w którym funkcjonuje przedszkole^[26]. Na północny-wschód od szczytu znajduje się grób żołnierzy węgierskich, którzy zostali rozstrzelani przez sowietów 28 stycznia 1945 roku^[27]. Dalej rozciąga się Dolinka Murckowska, na południe od szczytu przy ulicy Lędzińskiej znajduje się Siągarnia, a na zachód po drugiej stronie ulicy Bielskiej wznosi się Hałda Murckowska^[22].

Na przełomie maja i czerwca 2021 roku na szczycie pojawiła się tabliczka o treści: Wzgórze Wandy / 352 m n.p.m. / Najwyższy szczyt miasta Katowice^[28]. Wzgórze Wandy jest jednym z wzniesień do zdobycia odznaki PTTK „Korona Województwa Śląskiego”^[29].

Galeria

• 
  Wzgórze Wandy w okresie jesiennym (2019)
• 
  Tablica z oznaczeniem rezerwatu przyrody „Las Murckowski” (2020)
• 
  Tablica informacyjna w rejonie szczytu Wzgórza Wandy (2023)
• 
  Kamienie z wyrytymi historycznymi nazwami Wzgórza Wandy (2023)
• 
  Fragment Siągarnii (2020)
• 
  Grób żołnierzy węgierskich (2020)