Szczawik zajęczy

Szczawik zajęczy (Oxalis acetosella L.) – gatunek rośliny z rodziny szczawikowatych (Oxalidaceae). Występuje w strefie umiarkowanej Europy i Azji. W Polsce pospolity gatunek rodzimy.

Szczawik zajęczy

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	szczawikowce
Rodzina	szczawikowate
Rodzaj	szczawik
Gatunek	szczawik zajęczy
Nazwa systematyczna
Oxalis acetosella L. Sp. Pl.: 433 (1753)[3]
Synonimy Acetosella alba (Lam.) Kuntze Oxalis alba (Lam.) Steud. Oxalis nemoralis Salisb. Oxalis parviflora Lej. Oxalis taquetii R.Knuth Oxalis versicolor Tod Oxalis vulgaris Gray Oxys alba Lam. Oxys acetosella (L.) Scop. Oxys pliniana Bubani Oxys vulgaris Rupr.[3]

Pokrój

Zasięg geograficzny

Zasięg gatunku obejmuje niemal całą Europę z wyjątkiem jej południowych krańców (na północy sięga po Islandię i północną Rosję). W Azji rośnie w północnej i środkowej części kontynentu, na południu na obszarach górskich (Kaukaz, Himalaje), na wschodzie sięga po Japonię i Kamczatkę^[3].

W Polsce jest to roślina pospolita w całym kraju^[4].

Morfologia

Pokrój

Niewielka roślina zielna osiągająca 8-15 cm wysokości^[5].

Łodyga

Cienka, pełzająca, wykształca cienkie rozłogi.

Liście

Trójlistkowe, przypominają swym wyglądem liście koniczyny^[5]. Wszystkie odziomkowe. Listki odwrotnie sercowate z krótkimi ogonkami.

Kwiaty

Kwiaty promieniste, 5-krotne. Tworzą się pojedynczo na długich szypułkach, dłuższych od liści, w których górnej części występują dwa drobne listki (przykwiatki). Płatków korony jest 5, barwy białej, rzadziej mniej lub bardziej różowej, z fioletowymi żyłkami, z żółtą plamką u nasady^[5]. Działki kielicha krótkie, zrośnięte nieco u nasady. Pręcików jest 10, zrośniętych u nasady^[5]. Słupek z 5-komorową zalążnią i 5 szyjkami^[5].

Owoce

Wydłużone, 5-kanciaste torebki^[5]. Nasiona jajowate o zaostrzonych końcach.

• 
  Liście
• 
  Złożone liście
• 
  Kwiat
• 
  Owoc

Biologia i ekologia

Bylina, geofit i hemikryptofit^[6]. Kwitnie od kwietnia do maja^[5]. Rośliny te wydzielają nektar we wgłębieniu u podstawy płatków. Zwabione do niego muchy i chrząszcze dokonują zapylenia krzyżowego. Rośliny te wytwarzają także niepozorne kwiaty klejstogamiczne, które są samopylne^[5].

Nasiona wyrzucane są z pękającej torebki na odległość do 2,3 m. Łupina tej torebki jest dwuwarstwowa – od wewnątrz twarda, od zewnątrz mięsista. Komórki warstwy zewnętrznej pęcznieją tak, że ciśnienie w ich wnętrzu osiąga 17-18 atmosfer. W efekcie działania takich sił łupina torebki gwałtownie się rozrywa, a wywijając się wyrzuca nasiona^[7].

Listki szczawika w czasie zmroku i przy niepogodzie stulają się i zwieszają^[5]. Zjawisko to zwane jest "snem roślin" i przyczynia się do regulacji wyparowywania wody przez roślinę.

Rośliny tego gatunku występują w cienistych lasach liściastych, mieszanych i borach iglastych. Są to rośliny kwasolubne i cieniolubne, preferujące dość żyzne siedliska^[5].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

• Surowiec zielarski: liście i kwiaty
• Działanie: właściwości moczopędne, a także źródło witaminy C.
• Stosowanie: przykładać stłuczone liście na rany. W stanach zapalnych dziąseł żuć świeże liście. Napój ze świeżych liści obniża gorączkę i działa moczopędnie oraz uzupełnia niedobór witaminy C.
• Używany był dawniej w lecznictwie jako odtrutka przy zatruciach arsenem i rtęcią, przy zaburzeniach menstruacji u kobiet oraz do leczenia krzywicy i miażdżycy.
• Zbiór i suszenie: liście zbiera się na wiosnę i wczesnym latem. Suszy się w warunkach naturalnych.

Przeciwwskazania

Nie należy szczawika spożywać przy chorobach nerek, dróg moczowych i gruźlicy. Duże dawki mogą mieć działanie toksyczne.

Inne zastosowania

• Dawniej używany był do farbowania tkanin, jako środek czyszczący, a także wytwarzano z niego kwas mrówkowy.
• Z liści przyrządzano dawniej sałatki, zupy i napoje orzeźwiające.

Skład chemiczny

Ze względu na stosunkowo wysoką zawartość szczawianów, roślina ta powinna być spożywana z umiarem. Zawartość szczawianów w szczawiku zajęczym jest podobna jak w szpinaku, lecz większa niż w kapuście czy sałacie^[8].

Wykazano, że liście szczawika są bogatym źródłem antyoksydantów^[9], których zawartość zależy od wieku rośliny. 100 g surowych liści zawiera m.in.:

• ok. 6-12 mg β-karotenu
• ok. 55-70 mg kwasu askorbinowego
• od 2 mg (w świeżych liściach) do 23 mg (w starych liściach) tokoferoli
• ok. 12-14 mg ksantofili
• ok. 90-120 mg rutyny (jej zawartość jest porównywalna z zawartością w kaszy gryczanej, jednego z głównych źródeł rutyny)
• ok. 130-180 mg flawonoidów