Powiat sokólski (1808–1919)

Powiat sokólski (ros. Сокольский уе́зд) – jednostka administracyjna na ziemiach zabranych należąca do Imperium Rosyjskiego (w latach 1808–1843 do obwodu białostockiego a 1843–1915 do guberni grodzieńskiej).

Ten artykuł dotyczy powiatu pod zaborami. Zobacz też: powiat w II RP oraz powiat współczesny.

Powiat sokólski

Сокольский уе́зд

Ujezd
Herb
Państwo	Rosja
Siedziba	Sokółka
Powierzchnia	2290,0km²
Populacja (1889) • liczba ludności	113,746
Położenie na mapie
53°24′25″N 23°30′00″E

Podczas I wojny światowej (1915–1919) należał do okupowanego przez Niemcy Ober-Ostu (w latach 1915–1916 w okręgu Białystok, a 1916–1918 w okręgu Białystok-Grodno) oraz do Królestwa Litwy (1918). W sierpniu 1919 przeszedł pod administrację polską.

Siedzibą powiatu było miasto Sokółka.

Kontekst historyczny

16 listopada 1794 upadło powstanie kościuszkowskie, w rok później upadła I Rzeczpospolita. Po trzecim rozbiorze tereny północno-wschodniej Polski weszły w skład państwa pruskiego, które utworzyło z nich nową prowincję Prusy Nowowschodnie z podziałem na dwa departamenty: białostocki i płocki. Departament białostocki podzielono na dziesięć powiatów (dystryktów) – w tym powiaty białostocki i dąbrowski^[1][2].

• powiat białostocki objął inicjalnie 11 miast: Białystok, Choroszcz, Gródek, Janów, Jasionówka, Knyszyn, Odelsk, Sokółka, Trzcianne, Wasilków, Zabłudów; póżniej 10 miast, bo w 1800 roku Trzciannego nie zaliczono już do miast;

• powiat dąbrowski objął 10 miast: Dąbrowa, Hołynka, Korycin, Kuźnica, Lipsk, Nowy Dwór, Raczki, Sidra, Sopoćkinie, Suchowola i Sztabin^[3].

Imperium Rosyjskie (1808–1915)

Powiat sokólski (kolor różowy) w obwodzie białostockim

Powiat sokólski w składzie guberni grodzieńskiej

Na mocy traktatu tylżyckiego w 1807, obszar powiatu białostockiego oraz częściowo dąbrowskiego odłączono od Prus i przekazano Rosji^[1], gdzie wszedł w skład obwodu białostockiego. Tam, w 1808 roku z części tych powiatów utworzono powiat sokólski^[4]:

• z północnej części powiatu białostockiego – okolice Janowa, Odelska, Sokółki i Wasilkowa;
• z południowej części zniesionego powiatu dąbrowskiego – okolice Dąbrowy, Korycina, Kuźnicy, Nowego Dworu, Sidry i Suchowoli.

Podział administracyjny

W 1890 roku powiat obejmował 9 miast^[5], 1 miasteczko i 13 gmin (wołości)^[6] i tyle samo w 1913 roku^[7]:

Miasta:

• miasto Dąbrowa (965 mieszk.)
• miasto Janów (1090 mieszk.)
• miasto Korycin (328 mieszk.)
• miasto Kuźnica (664 mieszk.)
• miasto Nowy Dwór (647 mieszk.)
• miasto Odelsk (702 mieszk.)
• miasto Sokółka (4954 mieszk.)
• miasto Suchowola (1486 mieszk.)
• miasto Wasilków (1859 mieszk.)

Miasteczka:

• miasteczko Sidra (do 1857 miasto)

Gminy:

• gmina bagnowska – siedziba: wieś Domuraty (6338 mieszk., 46 wsi)
• gmina grzebieniewska – siedziba: miasto Nowy Dwór (4671 mieszk., 39 wsi)
• gmina zubrzycka – siedziba: wieś Babiki (6609 mieszk., 68 wsi)
• gmina kamionecka – siedziba: wieś Janowszczyzna (6950 mieszk., 63 wsi)
• gmina kamieńska – siedziba: wieś Krasnystok (6261 mieszk., 40 wsi)
• gmina kruglańska – siedziba: miasto Kuźnica (6456 mieszk., 82 wsi)
• gmina makowlańska – siedziba: miasteczko Sidra (5538 mieszk., 68 wsi)
• gmina nowowolska – siedziba: wieś Nowowola (6103 mieszk., 52 wsi)
• gmina ostrowska – siedziba: uroczysko Świdłówka (6728 mieszk., 68 wsi)
• gmina ostrogórska – siedziba: wieś Ostra Góra (6838 mieszk., 47 wsi)
• gmina romanowska – siedziba: wieś Łozowo (6102 mieszk., 46 wsi)
• gmina trofimowska – siedziba: wieś Trofimówka (6123 mieszk., 48 wsi)
• gmina czarnowiejska – siedziba: wieś Czarna Wieś (3614 mieszk., 54 wsi)

Według spisu z 1897 r. w powiecie mieszkało 110,5 tys. osób. W tym Białorusini – 83,8%; Żydzi – 12,2%; Rosjanie – 1,8%; Polacy – 1,2%. W mieście powiatowym Sokółka mieszkało 7598 osób, a w miasteczkach: w Wasilkowie – 3880 osób, w Suchowoli – 3203 osoby, w Janowie – 2296 osób, w Dąbrowie – 1988 osób, w Odelsku – 1462 osoby, w Kuźnicy – 1346 osób, w Nowym Dworze – 1300 osób, w Korycinie– 683 osoby^[8].

I wojna światowa

Powiat sokólski w okręgu Białystok-Grodno w ramach Ober-Ost

Podczas I wojny światowej (1915–1919) powiat sokólski należał do okupowanego przez Niemcy Ober-Ostu (w latach 1915–1916 w okręgu Białystok, a 1916–1918 w okręgu Białystok-Grodno), a następnie do Królestwa Litwy (1918)^[9].

W przeciwieństwie do innych powiatów byłej guberni grodzieńskiej, gdzie w dużej mierze zachowano podział na rosyjskie gminy zbiorowe, powiat sokólski podległ kompletnej transformacji na szczeblu gminnym. Spośród jego oryginalnych 13 gmin zachowała się tylko jedna, a w ich miejsce utworzono 11 nowych gmin o zupełnie innych granicach^[10]: Dąbrowa, Janów, Korycin, Kuźnica, Nowy Dwór, Odelsk, Sidra, Sokolany, Sokółka, Suchowola, Szudziałowo i Zalesie; ponadto jedyna zachowana gmina – Czarna Wieś – zmieniła granice i została wraz z Wasilkowem włączona do bliższego powiatu białostockiego, a przed zmianą powiatu utworzono z części jej obszaru (i części obszaru zniesionej gminy Kamionka) drugą gminę Czarna Wieś, która pozostała w powiecie sokólskim^[11].

Po I wojnie światowej, 14 sierpnia 1919, obszar rosyjskiego powiatu sokólskiego w całości przypadł Polsce, wchodząc w skład w województwa białostockiego jako powiat sokólski^[12]. Rząd polski, mimo że generalnie utrzymał dawny rosyjski podział administracyjny na powiaty^[13][14][15], w przypadku powiatu sokólskiego zachowano jednak zmieniony podział na gminy oraz zmianę powiatu przez Wasilków i Czarna Wieś wprowadzone podczas okupacji wojennej^[11].

Przypisy

1. Jan Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1799-1806, Poznań 1963, s. 130-148
2. Witold Jemielity, Podziały administracyjne powiatów białostockich i monieckiego w latach 1919-1990, "Studia Teologiczne Białostocko-Drohiczyńsko-Łomżyńskie" t. 11, 1993, s. 308
3. Holsche A C. von: Geographie und Statistik von West-, Süd- und Neu-Ostpreussen, nebst einer kurzen Geschichte des Königreichs Polen bis zu dessen Zertheilung.
4. Mikołaj Ułaszczyk, Materiały do dziejów obwodu białostockiego w latach 1808-1843, "Rocznik Białostocki", t. 2, 1961, s. 333-374
5. Первая Всеобщая перепись населения населения Российской империи 1897 года.(Губернские итоги). Т.Т.1-89.СПб.: 1903-1905
6. Волости и гмины 1890 года. Губернии: I Архангельская - XXV Нижегородская.. — СПб., 1892
7. Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія. — Кіевъ: Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ, 1913
8. Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года.
9. Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno – administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008.
10. Befehl- und Verordnungsblatt des Oberbefehlshabers Ost (Dziennik rozkazów i rozporządzeń Głównodowodzącego Wschodu) Nr 1-96
11. Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno – administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008.
12. Dz.U. z 1919 r. nr 65, poz. 395
13. Dz.U. z 1919 r. nr 72, poz. 426
14. Dz.U. z 1919 r. nr 90, poz. 488
15. Dz.U. z 1919 r. nr 90, poz. 489