Norymberga
miasto w Niemczech, w Bawarii Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Norymberga (niem. Nürnberg, wschodniofrank. Nämberch) – miasto na prawach powiatu w Niemczech, w kraju związkowym Bawaria, w rejencji Środkowa Frankonia, siedziba Planungsregion Nürnberg. Położone nad rzeką Pegnitz (nieco powyżej jej ujścia do rzeki Regnitz), gospodarcza i kulturalna stolica Frankonii, drugie co do wielkości miasto w Bawarii. Liczy 518 370 mieszkańców (31 grudnia 2019). Najbliżej położone duże miasta: Monachium – ok. 150 km na południowy wschód, Stuttgart – ok. 156 km na południowy zachód i Frankfurt nad Menem – ok. 186 km na północny zachód. Miasto zniszczone podczas II wojny światowej, odbudowane. Razem z Fürth i Erlangen tworzy trójmiasto frankońskie.
 | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Kraj związkowy | |||||
| Rejencja | |||||
| Zarządzający |
Marcus König | ||||
| Powierzchnia |
186,40 km² | ||||
| Wysokość |
162-309 m n.p.m. | ||||
| Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Nr kierunkowy |
0911, 09122, 09129 | ||||
| Kod pocztowy |
90402-90491 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
N | ||||
Położenie na mapie Niemiec  | |||||
Położenie na mapie Bawarii  | |||||
 49°27′N 11°05′E | |||||
| Strona internetowa | |||||
.svg)
Wczesne średniowiecze
We wczesnym średniowieczu w okolicach dzisiejszej Norymbergi przebiegała granica germańsko-słowiańska. Pierwsza wzmianka o mieście pojawiła się w 1050 jako nuorenberc (skalista góra) w dokumencie cesarza Henryka III. Istotną rolę dla Rzeszy odgrywał ówczesny zamek, dzięki któremu rozwinęło się miasto. Szybko otrzymało ono liczne przywileje handlowe. Już w XII wieku Norymberga była stolicą Burgrabstwa Norymbergi.
Wolne miasto
Dzięki Wielkiej Karcie Swobód nadanej w 1219 przez Fryderyka II miasto stało się wolnym miastem Rzeszy. Ówczesna Norymberga była, wraz z Augsburgiem, jednym z dwóch największych centrów handlowych na drodze z Rzymu do północnej Europy, a wraz z Legnicą i Wiedniem jednym z największych miast środkowej Europy na początku czternastego stulecia.[potrzebny przypis]
W drugiej połowie XIV wieku Norymbergi sięgały wpływy czeskie. Jako wolne miasto Norymberga graniczyła z Królestwem Czech poprzez ziemie Czeskiego Palatynatu. Nadgraniczną miejscowością czeską było wówczas Erlenstegen, które od 1899 stanowi dzielnicę Norymbergi. Rezydujący w Pradze król Czech i cesarz rzymski Karol IV Luksemburski gościł w Norymberdze 52 razy[1]. Czeską stolicę z Norymbergą łączyła tzw. Złota Droga. Z fundacji Karola zbudowano Kościół Najświętszej Marii Panny[1]. W 1356 przyjęto w Norymberdze Złotą Bullę Karola[1]. Tu też urodzili się kolejni królowie Czech Wacław IV Luksemburski i Zygmunt Luksemburski.
Kupcy z Norymbergi prowadzili intensywny handel z Polską[2].
Do 1427 Norymberga była rządzona przez burgrabiów, aż do Fryderyka VI, który sprzedał swój urząd „Radzie Miasta”. W 1437 do miasta dotarła czarna śmierć. W 1502 miasto najechał margrabia Kazimierz Hohenzollern.
Rozkwit kulturowy w XV i XVI wieku spowodował, że Norymberga stała się centrum niemieckiego renesansu. W 1493 w Norymberdze opublikowano Liber chronicarum. W rezultacie wojny o sukcesję w Landshut w granice Wolnego Miasta Norymbergi włączono m.in. miasta Lauf, Altdorf, Hersbruck, Betzenstein[3]. W 1525 miasto przyjęło reformację. W lutym 1541 odwiedził je król Hiszpanii i cesarz rzymski Karol V Habsburg[4].
Norymberga była znaczącym ośrodkiem drukarskim, z czego korzystali także Polacy. W latach 1508–1518 działalność drukarską prowadził tu Adam Dyon. W 1543 w Norymberdze zostało wydane słynne dzieło Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium. W 1554 jako pierwszy utwór polskiego kompozytora, wydany poza granicami Polski, światło dzienne ujrzał tu utwór In te Domine speravi Wacława z Szamotuł. W 1698 w Norymberdze Jakub Barner wydał podręcznik chemii Chymia philosophica.
W Norymberdze zmarł autor ołtarza w krakowskim Kościele Mariackim Wit Stwosz (w 1533) oraz jego syn, także rzeźbiarz, Stanisław Stwosz (w 1528).
Podczas wojny trzydziestoletniej, w 1632, król szwedzki Gustaw II Adolf został pokonany w Norymberdze przez czeskiego wodza Albrechta von Wallensteina. Miasto podupadło podczas wojny. W 1651 Norymberga uzyskała połączenie pocztowe z Erfurtem, a w 1683 z Lipskiem. W 1655 zegarmistrz Stephan Farffler wynalazł i stworzył pierwszy wózek inwalidzki z własnym napędem[5]. W 1662 rozpoczęła działalność norymberska Akademia Sztuk Pięknych. W 1711 Norymbergę odwiedził przyszły król Polski August III Sas[6].
XVIII wiek to okres powolnego upadku miasta. W latach 1790–1791 elektor bawarski Karol IV Teodor Wittelsbach zajął część ziem pozyskanych przez Norymbergę po wojnie o sukcesję w Landshut[3]. W 1796 część terytorium okupowało Królestwo Prus[3]. Na początku XIX wieku Norymberga zbankrutowała.
W granicach Bawarii
Z polecenia cesarza Napoleona w 1806 Norymberga straciła status Wolnego Miasta i została wcielona do Królestwa Bawarii, na czym niewątpliwie skorzystała. Wszystkie długi miasta zostały spłacone. Norymberga odrodziła się jako centrum przemysłowe. W 1835 została otwarta w Norymberdze pierwsza niemiecka linia kolejowa do pobliskiej miejscowości Fürth, a w drugiej połowie XIX wieku Norymberga została połączona linią kolejową z czeskim miastem Cheb. W 1871 Norymberga została częścią zjednoczonych Niemiec. W 1900 Norymberga była dziewiątym pod względem liczby ludności miastem Niemiec i drugim Królestwa Bawarii. 11 maja 1912 otwarto w Norymberdze jeden z największych ogrodów zoologicznych Europy.
W czasach III Rzeszy było ważnym ośrodkiem ruchu nazistowskiego. Pozostałościami z tych czasów są gigantyczne budowle nazistowskiej architektury[jakich?]. W 1935 na zjeździe NSDAP w Norymberdze zostały ogłoszone tzw. ustawy norymberskie.
W czasie II wojny światowej w Norymberdze byli więzieni przez Niemców Polacy. 2 stycznia 1945 średniowieczne centrum miasta zostało zbombardowane przez Brytyjczyków oraz Amerykanów. W wyniku tych nalotów zniszczono ok. 90% starej zabudowy. Do tego czasu Norymberga była jednym z najlepiej zachowanych miast średniowiecza. 16–20 kwietnia 1945 w bitwie o Norymbergę Amerykanie pokonali połączone siły Niemiec i Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej.
Po II wojnie światowej odbył się w tym mieście proces zbrodniarzy wojennych – słynny proces norymberski. W 1949 Norymberga została częścią Republiki Federalnej Niemiec. W 1972 do miasta przyłączono miejscowość Katzwang.
Współcześnie Norymberga jest 14. najludniejszym miastem Niemiec.
Najliczniejsze grupy imigrantów stanowią według danych z 2014 roku ludzie pochodzący z Turcji, Ukrainy, Rosji, Grecji, Chorwacji, Rumunii i Polski (od 8 do 39 tysięcy).
Według danych z 2014 roku luteranie stanowią 29,1% populacji, a katolicy 25,9%.
Władze miasta
Władze miasta stanowi Rada Miejska oraz Nadurmistrz. W Radzie Miasta zasiada 71 osób (70 radnych miasta i nadburmistrz). Wybory odbywają się co 6 lat.
Nadburmistrzem miasta od roku 2020 jest Marcus König (CSU).
Herb
Znamy dwa herby Norymbergi – tzw. „Wielki Herb” – przedstawiającym w tarczy na błękitnym tle złotego orła z głową koronowanej kobiety, znany z pieczęci z 1220 roku, oraz tzw. „Mały Herb” – tarcza jest podzielona w słup na dwa pola. Po prawej stronie heraldycznej widnieje pół czarnego orła cesarskiego na złotym tle, po lewej stronie po trzy białe i czerwone pasy ustawione na skos (barwy Frankonii). W 1350 „Mały Herb” został udostojniony połową orła cesarskiego.
Ponad miastem góruje zamek – monumentalny kompleks trzech budowli, składający się z zamku cesarskiego (Kaiserburg) zamku burgrabiego (Burggrafenburg) i zamku miejskiego (Stadtburg). Miasto opasują zachowane częściowo obwarowania, z kilkoma basztami (m.in. Weißer Turm; datowane na XIV–XV w.), w dzielnicy Neunhof znajduje się zamek Neunhof. Przy rynku staromiejskim (Hauptmarkt) wznosi się renesansowy ratusz z XIV–XVII w. Obok – Schöner Brunnen – późnogotycka studnia w kształcie wieży – wysoka na 19 m z licznymi figurami m.in. Marii, apostołów i proroków. W pobliżu dwie gotyckie świątynie – kościół św. Sebalda, budowany w latach 1230–1273, z XV-wiecznym nagrobkiem patrona świątyni, licznymi zabytkami rzeźby, wśród nich kilka dzieł Wita Stwosza – m.in. krucyfiks Wickla oraz kościół Najświętszej Marii Panny (Frauenkirche) fundacja Karola IV wznoszony od 1355 do 1361, z bogatą dekoracją rzeźbiarsko-architektoniczną oraz figurkami siedmiu elektorów (książąt i arcybiskupów), składających hołd cesarzowi, które pojawiają się każdego dnia w południe na zegarze ponad tzw. balkonem cesarskim. We wnętrzu wiele zabytków gotyckiej rzeźby i malarstwa m.in. Ołtarz Tucherów. Po drugiej stronie rzeki, nieopodal rynku, wznosi się kolejna fundacja cesarska – gotycki kościół św. Wawrzyńca z XIII–XIV w. z monumentalnym piaskowcowym tabernakulum Adama Krafta licznymi tryptykami (gł. XV i XVI w.) oraz zespół rzeźb Wita Stwosza – Pozdrowienie Anielskie z 1517. Nad rzeką Pegnitz zachował się częściowo gotycki kompleks Szpitala św. Ducha (XIV–XVI w.), zaś nad rzeką przerzucono średniowieczny Maxbrücke. Z dawnej zabudowy gospodarczej zachował się Mauthalle – dawny spichlerz (1498–1502). Z zabudowy mieszczańskiej przetrwały jedynie nieliczne stare domy: Dom Piłata (XV w.), dom Albrechta Dürera (XV w.), Fembohaus (XVI w.), Nassauer Haus (XIII–XV w.), dom Tucherów (XVI w.). W środku starego miasta znajduje się Laufer Schlagturm.
Historyczne cmentarze:
- Cmentarz Południowy w Norymberdze
- Cmentarz Zachodni w Norymberdze
- Nowy Cmentarz Żydowski w Norymberdze
- Stary Cmentarz Żydowski w Norymberdze
Historyczne świątynie:
- kościół św. Jakuba
- kościół św. Marty
- kościół Najświętszej Marii Panny
- kościół św. Sebalda
- kaplica Wszystkich Świętych
Inne zabytki:
W cennej kamienicy patrycjuszowskiej Fembo-Haus z XVI w. mieści się Muzeum Miejskie (Stadtmuseum), nieopodal zamku cesarskiego – Muzeum Narodowe (Germanisches Nationalmuseum) ze zbiorami dzieł m.in. Dürera, Lucasa Cranacha i Hansa Cranacha i Wita Stwosza, w samym zamku znajdują się zbiory rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego doby średniowiecza. Wzniesiony w konstrukcji szkieletowej piętnastowieczny Dom Dürera prezentuje prace i pamiątki związane z artystą. Dzieła sztuki najnowszej mieści Neue Museum – Staatliches Museum für Kunst und Design Neue Museum – Staatliches Museum für Kunst und Design (NMN). Muzeum Historii Komunikacji Miejskiej, mieści m.in. najstarsze wagony tramwajowe i wiele pamiątek świadczących o długiej tradycjach norymberskiej komunikacji miejskiej. W Muzeum Transportu (Verkehrsmuseum/DB Museum) można obejrzeć najstarsze wagony i lokomotywy, oraz dawne świadectwa tradycji modelarstwa kolejowego. Uwagę zwraca rozległa makieta miasta z licznymi torowiskami i zabytkowymi modelami parowozów, wagonów itp. Ponadto znajdują się tutaj pamiątki z historii transportu samochodowego i kolejowego. Atrakcją dla dzieci jest Muzeum Zabawek – powstałe na bazie kolekcji Lydii i Paula Bayerów, obecnie zawiera ok. 65 tys. różnego rodzaju obiektów tego typu, np. historyczne lalki, misie, kukiełki, zbiory gier dziecięcych, modelarstwa oraz budownictwa klockowego.
W Norymberdze mieści się studio Bayerischer Rundfunk dla Środkowej i Górnej Frankonii.
Na północ od Norymbergi mieści się międzynarodowy port lotniczy Norymberga.
Kolej
Stacje i przystanki kolejowe: Nürnberg Hauptbahnhof, Nürnberg-Eibach, Nürnberg-Sandreuth, Nürnberg-Gleißhammer, Nürnberg Nordost. W Norymberdze i okolicznych miejscowościach kursują pociągi S-Bahn.
Sportową wizytówką miasta jest założony w 1900 roku wielosekcyjny klub 1. FC Nürnberg, znany przede wszystkim z pierwszoligowego klubu piłkarskiego. Drużyna piłkarska rozgrywa mecze na słynnym Frankenstadion, który był miejscem rozgrywek Mundialu 2006 – rozegrano tam 4 mecze grupowe oraz znany z dużej ilości interwencji sędziego mecz pomiędzy reprezentacjami Holandii i Portugalii w ramach 1/8 finału.
Ponadto miasto w Deutsche Eishockey Liga miasto reprezentuje drużyna hokejowa Nürnberg Ice Tigers.
Od 2013 roku, w mieście rozgrywany jest kobiecy turniej tenisowy, Nürnberger Versicherungscup, zaliczany do rozgrywek cyklu WTA Tour.
Miejscowości partnerskie:
Antalya, Turcja (od 1997 roku)
Atlanta, Stany Zjednoczone
Bar, Czarnogóra
Braszów, Rumunia
Brugia, Belgia (do 1971 r.)
Changping, Chiny
Charków, Ukraina (od 1990 roku)
Gera, Turyngia
Glasgow, Wielka Brytania
Hadera, Izrael
Kalkuda, Sri Lanka- Kalmunai, Sri Lanka
Kawala, Grecja
Klausen, Włochy
Kordoba, Hiszpania
Kraków, Polska (od 1979 roku)
Locarno, Szwajcaria
Nicea, Francja (od 1954 roku)
Praga, Czechy
San Carlos, Nikaragua- Shenzhen, Chiny
Skopje, Macedonia Północna- Wenecja, Włochy
- Werona, Włochy
urodzone w Norymberdze
- 1361, Wacław IV Luksemburski – król Czech (1378-1419)
- 1368, Zygmunt Luksemburski – król Czech (1419-1437), król Węgier i Chorwacji (1387–1437), cesarz rzymski (1433–1437)
- 1440, Hartmann Schedel – kronikarz
- ok. 1440-45, Anton Koberger – złotnik, drukarz i księgarz
- ok. 1455-60, Adam Kraft – rzeźbiarz
- 1471, Albrecht Dürer – malarz, grafik
- ok. 1480, Hans Behem – ludwisarz w służbie króla Polski Zygmunta Starego, twórca Dzwonu „Zygmunt”
- 1492, Pankraz Labenwolf – niemiecki ludwisarz
- 1494, Hans Sachs – poeta, dramaturg
- 1500, Sebald Beham – niemiecki malarz i grafik
- 1653, Johann Pachelbel – niemiecki kompozytor
- 1656, Paul Jacob Marperger – ekonomista, królewsko-polski i elektorsko-saski radca dworu
- 1722, Michał Gröll – polski drukarz
- 1800, Georg Friedrich Daumer – niemiecki filozof i poeta
- 1812, Kaspar Hauser
- 1871, Ernst Freiherr Stromer von Reichenbach – niemiecki paleontolog
- 1886, Hubert Ritter – niemiecki architekt
- 1908, Hugo Distler – niemiecki kompozytor
- 1925, Max Morlock – niemiecki piłkarz
- 1954, Kiki Smith – amerykańska rzeźbiarka, autorka grafik
- 1965, Mike Windischmann – amerykański piłkarz
- 1969, Wiltrud Probst – niemiecka tenisistka
- 1974, Alberto Mendez – niemiecki piłkarz hiszpańskiego pochodzenia
- 1987, Madeleine Giske – norweska piłkarka
- 1989, Nicole Vaidišová – czeska tenisistka
związane z miastem
- Johan Joachim Agrell – szwedzki kompozytor, kapelmistrz norymberski
- Bálint Balassi – węgierski poeta
- Wenzel Ignaz Brasch – niemiecki i czeski malarz
- Ludwig Andreas Feuerbach – filozof
- Karol IV Luksemburski – król Czech, cesarz rzymski
- Włodzimierz Krukowski – polski uczony
- Hans von Kulmbach – malarz
- Jan Kupecký – czeski malarz
- Wit Stwosz – rzeźbiarz, malarz i grafik
- Frederik van Valckenborch – flamandzki malarz i rysownik
Tutaj toczy się akcja jednej z oper Richarda Wagnera – „Śpiewaków norymberskich”.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
