Międzynarodowy alfabet fonetyczny

Międzynarodowy alfabet fonetyczny^{[uwaga 1]} (skrót MAF) – system alfabetyczny transkrypcji fonetycznej oparty w większości na alfabecie łacińskim. Został opracowany pod koniec XIX wieku przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne jako ustandaryzowana reprezentacja dźwięków we wszystkich językach mówionych^[1]. MAF używany jest w leksykografii, przez nauczycieli i studentów języka obcego, językoznawców, logopedów, piosenkarzy, aktorów, twórców języków sztucznych oraz tłumaczy^[2] [3] .

Ten artykuł dotyczy zapisu fonetycznego. Zobacz też: artykuł dotyczący systemu telekomunikacji noszącego nazwę „alfabet fonetyczny ICAO”. Na tę stronę wskazuje także przekierowanie „IPA”. Zobacz też: IPA (ujednoznacznienie)

Międzynarodowy alfabet fonetyczny

skrót „IPA” zapisany przy pomocy MAF
Charakterystyka
Rodzaj	pismo fonetyczne
Typ	system alfabetyczny
Kierunek pisma	od lewej do prawej
Języki pisma	Używany do transkrypcji fonetycznej języków świata
Czas używania	od 1888
Kodowanie
ISO 15924	Latn, 215
Strona internetowa
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Jest on szeroko stosowanym środkiem standaryzacji zapisu fonetycznego dla wszystkich języków świata. Większość znaków została zaczerpnięta wprost z alfabetu łacińskiego lub stworzona na jego podstawie, część pochodzi z alfabetu greckiego, a część została stworzona specjalnie na jego potrzeby.

MAF jest wynikiem wieloletniej pracy fonetyków zrzeszonych w Międzynarodowym Towarzystwie Fonetycznym, założonym w Paryżu w 1886 roku. Zarówno Towarzystwo, jak i stworzony przez nie alfabet znane są pod nazwą IPA (jest to skrótowiec od International Phonetic Association). W ciągu swego istnienia alfabet IPA był kilkakrotnie zmieniany. Znaczne modyfikacje wprowadzono w 1989 roku, po konferencji w Kilonii. Następne zmiany przyniósł rok 1993. Najnowsza wersja alfabetu została opublikowana w roku 2005.

Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne zaleca, by transkrypcję fonetyczną umieszczać w nawiasach kwadratowych: „[]”. Z kolei transkrypcja fonemiczna powinna być umieszczana między ukośnikami: „/ /”.

Samogłoski

Zobacz też: Samogłoski kardynalne i Diagram samogłoskowy.

Poniżej przedstawiono samogłoski kardynalne wpisane w tak zwany czworokąt samogłosek. Pokazuje on względną wysokość i tylność (ang. backness) samogłosek, nie jest jednak w stanie pokazać ich zaokrąglenia. Dlatego na poniższym rysunku przyjęto konwencję, że gdy symbole występują w parach, symbol z prawej strony oznacza samogłoskę zaokrągloną, natomiast symbol z lewej strony samogłoskę niezaokrągloną^[4].

	Przednie	Przednie scentr.	Centralne	Tylne scentr.	Tylne
Przymknięte	i • y ɨ • ʉ ɯ • u ɪ • ʏ • ʊ e • ø ɘ • ɵ ɤ • o ə ɛ • œ ɜ • ɞ ʌ • ɔ æ ɐ a • ɶ ɑ • ɒ
Prawie przymknięte
Półprzymknięte
Średnie
Półotwarte
Prawie otwarte
Otwarte

Uwagi

• Przed rokiem 1989 samogłoska zapisywana symbolem ɪ zapisywana była symbolem ɩ^[5].
• Cztery symbole w powyższej tabeli nie posiadają pary:
  • Samogłoska zapisywana symbolem ʊ jest zdefiniowana jako zaokrąglona; przed rokiem 1989 zapisywana była ona symbolem ɷ^[6]. Jej niezaokrąglony odpowiednik występuje rzadko, na przykład w europejskiej odmianie języka portugalskiego^[7].
  • Zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ə nie jest sprecyzowane^[5].
  • Samogłoska zapisywana symbolem æ jest zdefiniowana jako niezaokrąglona^[8]. Jej zaokrąglony odpowiednik występuje tylko w języku duńskim^[9][10].
  • Choć zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ɐ nie jest sprecyzowane^[8], w zdecydowanej większości przypadków jest to samogłoska niezaokrąglona. Jedynym językiem posiadającym samogłoskę prawie otwartą centralną zaokrągloną jest język sebei(inne języki) używany w Ugandzie, który zarazem jest jednym językiem kontrastującym niezaokrąglone i zaokrąglone samogłoski prawie otwarte centralne^[11].
• Dialekt miasta Hamont języka limburskiego kontrastuje trzy stopnie tylności długich samogłosek otwartych niezaokrąglonych: przednie [aː], centralne [äː] i tylne [ɑː]^[12][13]. Takie potrójne rozróżnienie jest bardzo rzadko spotykane.
• W latach 2011–2012 komitet Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego zagłosował przeciw dodaniu do MAF odrębnego symbolu (ᴀ) dla samogłoski otwartej centralnej niezaokrąglonej^[14].

Spółgłoski płucne

Pojedyncza artykulacja^[15]

Podział w kolumnach według miejsca artykulacji; w rzędach według sposobu artykulacji. Spółgłoski umieszczone po lewej stronie komórek tabeli są bezdźwięczne, po prawej – dźwięczne.

	Dwu- wargowe	War- gowo- zębowe	Zębowe	Dzią- słowe	Zadzią- słowe	Retro- fleksyjne	Podnie- bienne	Miękko- podnie- bienne	Języcz- kowe		Gar- dłowe		Nagło- śniowe		Krta- niowe
Nosowe	m̥ m	ɱ	n̥ n			ɳ̊ ɳ	ɲ̊ ɲ	ŋ̊ ŋ	ɴ
Zwarte	p b	p̪ b̪	t d			ʈ ɖ	c ɟ	k ɡ	q ɢ				ʡ		ʔ
Szczelinowe	ɸ β	f v	θ ð	s z	ʃ ʒ	ʂ ʐ	ç ʝ	x ɣ	χ	ʁ	ħ	ʕ	ʜ	ʢ	h ɦ
Aproksymanty	β̞	ʋ̥ ʋ	ɹ̥ ɹ			ɻ̊ ɻ	j̊ j	ɰ̊ ɰ							ʔ̞
Drżące	ʙ̥ ʙ		r̥ r			ɽ̊r̥ ɽr			ʀ̥ ʀ				я*
Uderzeniowe	ⱱ̟	ⱱ	ɾ̥ ɾ			ɽ̊ ɽ			ɢ̆				ʡ̯
Boczne szczelinowe			ɬ ɮ			ɭ̊˔ ɭ˔	ʎ̝̊ ʎ̝	ʟ̝̊ ʟ̝
Boczne aproksymanty			l̥ l			ɭ̊ ɭ	ʎ̥ ʎ	ʟ̥ ʟ	ʟ̠
Boczne uderzeniowe			ɺ			ɭ̆	ʎ̆	ʟ̆

Uwagi:

• Obszary zaznaczone kolorem szarym oznaczają dźwięki uważane za niemożliwe do wyartykułowania.

Koartykulacja^[16]

ʍ	Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna
w	Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna
ɥ	Półotwarta wargowo-podniebienna
ɕ	Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna
ʑ	Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna dźwięczna
ɧ	Szczelinowa zadziąsłowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna
ɫ	Półotwarta boczna zębowa welaryzowana

Spółgłoski niepłucne[17]

Mlaski		Iniektywne		Ejektywne
ʘ	Dwuwargowy	ɓ	Dwuwargowa	ʼ	Na przykład:
ǀ	Laminalny dziąsłowy („zębowy”)	ɗ	Dziąsłowa	pʼ	Dwuwargowa
ǃ	Apikalny (za)dziąsłowy („retrofleksyjny”)	ʄ	Podniebienna	tʼ	Dziąsłowa
ǂ	Laminalny zadziąsłowy („podniebienny”)	ɠ	Miękkopodniebienna	kʼ	Miękkopodniebienna
ǁ	Boczny dziąsłowy („lateralny”)	ʛ	Języczkowa	sʼ	Szczelinowa dziąsłowa

Afrykaty i spółgłoski podwójnie artykułowane

Spółgłoski zwarto-szczelinowe (afrykaty) oraz spółgłoski z podwójną artykulacją są w IPA reprezentowane przez dwa znaki połączone łuczkiem. Alternatywnie, dla niektórych afrykat można użyć jednego znaku – ligatury.

Łączenie	Ligatura	Opis
t͡s	ʦ	afrykata dziąsłowa bezdźwięczna
d͡z	ʣ	afrykata dziąsłowa dźwięczna
t͡ʃ	ʧ	afrykata zadziąsłowa bezdźwięczna
d͡ʒ	ʤ	afrykata zadziąsłowa dźwięczna
t͡ɕ	ʨ	afrykata dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna
d͡ʑ	ʥ	afrykata dziąsłowo-podniebienna dźwięczna
t͡ɬ	ƛ	afrykata boczna dziąsłowa bezdźwięczna
k͡p	ĸ	zwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna
ɡ͡b	ɂ	zwarta wargowo-miękkopodniebienna dźwięczna
ŋ͡m	ȣ	nosowa wargowo-miękkopodniebienna

Jednostki suprasegmentalne[18]

ˈ	Akcent główny
ˌ	Akcent poboczny
ː	Długość (samogłoska długa lub geminata)
ˑ	Półdługość
˘	Dodatkowa krótkość
.	Podział sylabowy
‿	Połączenie międzywyrazowe

Intonacja

|	Pauza krótsza
‖	Pauza dłuższa
↗	Intonacja wznosząca
↘	Intonacja opadająca

Tony^[19]

Do oznaczania tonów w IPA można używać znaków diakrytycznych albo specjalnych liter tonalnych.

e̋ albo ˥	Bardzo wysoki
é albo ˦	Wysoki
ē albo ˧	Średni
è albo ˨	Niski
ȅ albo ˩	Bardzo niski
ě	Wznoszący
ê	Opadający
↓e	Przesunięcie zstępujące
↑e	Przesunięcie wstępujące

Znaki diakrytyczne[20]

Diakrytyki to małe znaczki umieszczone obok, pod lub nad symbolami IPA aby pokazać dokładną wymowę^[21] „Pod-diakrytyki” (znaczki normalnie umieszczane poniżej symbolu IPA) mogą być umieszczane nad znakiem mającym descender (potocznie nazywany ogonem), t. j. ŋ̊^[21].

„Bezkropkowe” i, <ı>, jest używane, kiedy kropka interferowałaby z diakrytykami. Inne symbole IPA mogą występować jako diakrytyki, aby przedstawić fonetyczne szczegóły: tˢ (fricative release), bʱ (dysząco dźwięczny), ˀa (preglottalizacja), ᵊ (epentetyczna szwa), o^ʊ (dyftongizacja). Bardziej zaawansowane diakrytyki pojawiły się w Rozszerzonym IPA dla dokładniejszego zapisania wymowy.

Diakrytyki sylabiczności
ɹ̩ n̩	Zgłoskotwórcze	e̯ ʊ̯	Niezgłoskotwórcze
Consonant-release diacritics
tʰ dʰ	Przydecha	d̚	Bez plozji (spółgłoska zatrzymana)
dⁿ	Plozja nosowa	dˡ	Plozja boczna
Diakrytyki dźwięczności
n̥ d̥	Bezdźwięczne	s̬ t̬	Dźwięczne
b̤ a̤	Dysząco dźwięczneb	b̰ a̰	Skrzypiąco dźwięczne
Diakrytyki artykulacji
t̪ d̪	Zębowe	t̼ d̼	Językowo-wargowe
t̺ d̺	Apikalne	t̻ d̻	Laminalne
u̟ t̟	Wysunięte do przodu	i̠ t̠	Wysunięte do tyłu
ë ä	Centralizacja	e̽ ɯ̽	zbliżenie do szwy
e̝ ɹ̝ ˔	Podwyższenie (ɹ̝ = Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa dźwięczna)
e̞ β̞ ˕	Obniżenie (β̞ = spółgłoska półotwarta dwuwargowa)
Diakrytyki koartykulacji
ɔ̹ x̹	Mniej zaokrąglone	ɔ̜ x̜ʷ	Bardziej zaokrąglone
tʷ dʷ	Labializowane	tʲ dʲ	Palatalizowane
tˠ dˠ	Welaryzowane	tˁ dˁ	Faryngalizowane
ɫ z̴	Welaryzowane lub faryngalizowane
e̘ o̘	Uniesiony korzeń języka	e̙ o̙	Obniżony korzeń języka
ẽ z̃	Nosowe	ɚ ɝ	Rotacyzacja

Uwagi

a Aspiracja spółgłosek dźwięcznych również jest dźwięczna. Wielu lingwistów woli jeden z diakrytyków przeznaczonych do dyszącej dźwięczności.

b Niektórzy lingwiści stosują ten symbol dyszącej dźwięczności tylko do sonorantów i transkrybują obstruenty jako bʱ.

Stan głośni może być dokładnie oddany za pomocą diakrytyków. Seria spółgłosek przedniojęzykowych zwartych od otwartej do zamkniętej głośni to (zobacz dźwięczność):

[t]	bezdźwięczna	[d̤]	dysząco dźwięczna
[d̥]	luźno dźwięczna	[d]	„zwykła” dźwięczna
[d̬]	sztywno dźwięczna	[d̰]	skrzypiąco dźwięczna
[ʔt͡]	glottalizacja

Powiązanie z fonetyką polską

Zobacz hasło – aneks „Język polski – wymowa – głoski” w Wikisłowniku

Orientacyjne odniesienie głosek polskiej wymowy i w konsekwencji liter polskiego alfabetu do alfabetu IPA znajduje się w dodatku do polskiego wikisłownika – odsyłacz jest podany obok z prawej strony.

Uwagi

1. W polskich opracowaniach często można spotkać się z angielską nazwą International Phonetic Alphabet oraz skrótem IPA, czasami również z francuską nazwą Alphabet phonétique international (API).

Przypisy

1. International Phonetic Association 1999 ↓, s. 3.
2. MacMahon 1996 ↓.
3. Wall 1989 ↓.
4. International Phonetic Association: Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge University Press. ISBN 0-521-63751-1. Brak numerów stron w książce
5. IPA 1999 ↓, s. 167.
6. IPA 1999 ↓, s. 13, 169–170.
7. Cruz-Ferreira 1999 ↓, s. 127.
8. IPA 1999 ↓, s. 166.
9. Grønnum 1998 ↓, s. 100.
10. Basbøll 2005 ↓, s. 46.
11. Upsid sebei. [dostęp 2016-02-16].
12. Verhoeven 2007 ↓, s. 221.
13. Choć Verhoeven pierwsze dwie samogłoski zapisuje jako /æː/ i /aː/, to z czworokątu samogłoskowego na stronie 221 wynika jasno, że mają dokładnie ten sam stopień otwarcia (całkowicie otwarty), /æː/ jest całkowicie przednie, /aː/ jest centralne, a /ɑː/ całkowicie tylne.
14. Keating 2012 ↓, s. 245.
15. IPA: Pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-16)]. (ang.).
16. IPA: Symbols. [dostęp 2013-10-04]. (ang.).
17. IPA: Non pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-24)]. (ang.).
18. IPA: Suprasegmentals. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-23)]. (ang.).
19. IPA: Tones. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-27)]. (ang.).
20. IPA: Diactrics. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-18)]. (ang.).
21. International Phonetic Association, Handbook, p. 14-15.

Zobacz też

• alfabet łaciński

Bibliografia

• Hans Basbøll: The Phonology of Danish. Nowy Jork: Oxford University Press, 2005. ISBN 0-203-97876-5. (ang.).
• Madalena Cruz-Ferreira: Portuguese (European). W: Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 126–130. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
• Nina Grønnum. Danish. „Journal of the International Phonetic Association”. 28 (1&2), s. 99–105, 1998. DOI: 10.1017/s0025100300006290. (ang.).
• International Phonetic Association (IPA): Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
• Patricia A. Keating. IPA Council votes against new IPA symbol. „Journal of the International Phonetic Association”. 42 (2), s. 245, 2012. DOI: 10.1017/S0025100312000114. (ang.).
• Jo Verhoeven. The Belgian Limburg dialect of Hamont. „Journal of the International Phonetic Association”. 37 (2), s. 219–225, 2007. DOI: 10.1017/S0025100307002940. (ang.).
• International Phonetic Association: Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet. Cambridge University Press, 1999. ISBN 0-521-63751-1.Sprawdź autora:1.
• Michael K. C. MacMahon: Phonetic Notation. W: Peter T. Daniels, William Bright: The World’s Writing Systems. Nowy Jork: Oxford University Press, 1996, s. 821–846. ISBN 0-19-507993-0.
• Joan Wall: International Phonetic Alphabet for Singers: A Manual for English and Foreign Language Diction. Pst Records, 1989. ISBN 1-877761-50-8.

Linki zewnętrzne

• Wirtualna klawiatura IPA
• Oficjalna strona internetowa IPA
• IPA Reader – czytnik znaków MAF.
• Darmowe czcionki Unicode ze znakami IPA:
  • Gentium, Gentium
  • Charis SIL
  • Doulos SIL
  • Libertine i Biolinum

Kontrola autorytatywna (alfabet fonetyczny):

• GND: 4421853-9
• BnF: 12228022f
• NKC: ph188861

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: topic/International-Phonetic-Alphabet
• Catalana: 0220767