Zabytki w Toruniu

Zabytki w Toruniu – najcenniejsze budowle świeckie i sakralne oraz mury miejskie, baszty i bramy na terenie Torunia.

Charakterystyka

Siedziba wojewódzkiego konserwatora zabytków w Toruniu

Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce^[1].

Na obszarze Zespołu Staromiejskiego znajduje się ok. 150 obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Stare i Nowe Miasto 16 września 1994 roku uznane zostało za pomnik historii^[2], natomiast w 1997 roku wpisano je na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

Zespół Staromiejski

Ulice

Ul. Szeroka w Toruniu

Wybrane ulice na terenie Zespołu Staromiejskiego:

• Ulica Szeroka – jedna z głównych ulic Starego Miasta, najruchliwsza ulica Zespołu Staromiejskiego, część najważniejszego traktu pieszego łączącego Rynek Nowomiejski z Rynkiem Staromiejskim.
• Ulica Mostowa – zaczyna się przy ul. Bulwar Filadelfijski, prowadzi przez bramę Mostową, przecina ul. Ciasną i dochodzi do ul. Szerokiej.
• Ulica Żeglarska – prowadzi od południowo-wschodniego narożnika Rynku Staromiejskiego do Bramy Żeglarskiej.
• Ulica Ciasna – składająca się z dwóch odcinków. Jeden z nich biegnie od południowo-wschodniego narożnika placu, przy którym stoi katedra św. św. Janów, drugi łączy ul. Mostową z ul. Podmurną i wychodzi na bramę prowadzącą na dawny teren zamkowy.
• Ulica Chełmińska – prowadzi od Rynku Staromiejskiego do pl. Teatralnego. Dawniej zamykała ją gotycka Brama Chełmińska.
• Ulica Podmurna – najdłuższa ulica w Zespole Staromiejskim. Biegnie wzdłuż linii wschodniego odcinka dawnych murów miejskich Starego Miasta.
• Ulica Bankowa – przebiega przy murach miejskich, od ul. Żeglarskiej do ul. Piekary.
• Ulica Fosa Staromiejska – przebiega po linii dawnych murów miejskich.
• Ulica Królowej Jadwigi – fragment najważniejszego traktu pieszego łączącego Rynek Nowomiejski z Rynkiem Staromiejskim.

Kościoły

Witraż w bazylice katedralnej św. św. Janów w Toruniu

• Kościoły gotyckie
  • Katedra św. św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty – kościół parafialny Starego Miasta. Odbywały się w nim wszystkie uroczystości miejskie, a zwłaszcza solenne nabożeństwa z udziałem królów odwiedzających Toruń. W l. 1530-83 należał do protestantów, w l. 1583-96 był kościołem zarówno protestanckim, jak i katolickim. W l. 1596-1772 należał do jezuitów. Od 1772 roku stał się ponownie kościołem parafialnym. W 1935 roku podniesiony do rangi bazyliki mniejszej, a od 1992 roku stał się bazyliką katedralną.
  • Kościół pofranciszkański Wniebowzięcia NMP – w l. 1557-1724 należał do protestantów, w l. 1724-1821 do zakonu bernardynów, od 1830 roku do dziś jest kościołem parafialnym.
  • Kościół św. Jakuba – parafialny Nowego Miasta. W l. 1345-1425 należał do cysterek, następnie benedyktynek. W l. 1557-1667 we władaniu protestantów, po czym ponownie wrócił do benedyktynek. Od 1832 roku ponownie stał się kościołem parafialnym i jest nim do dnia dzisiejszego.
• Kościół późnobarokowy
  • kościół poewangelicki św. Ducha – dawny staromiejski zbór ewangelicki, powstał w l. 1753-56, od 1945 roku katolicki i służy toruńskiemu środowisku akademickiemu.
• Kościół neoromański
  • kościół poewangelicki św. Trójcy – od 1990 roku siedziba Fundacji TUMULT, w latach 1993-1999 miejsce Festiwalu Sztuki Zdjęć Filmowych Camerimage.
• Kościoły neogotyckie
  • Kościół św. Szczepana – powstał w l. 1902-1904, od 1945 roku należy do parafii ewangelicko-augsburskiej.
  • Kościół garnizonowy św. Katarzyny – powstał w l. 1894-97 jako kościół garnizonowy, początkowo ewangelicki, obecnie katolicki.
  • Kaplica ewangelicko-augsburska – pochodzi z 1846 roku. Należy do parafii ewangelicko-augsburskiej.

Rynek i Ratusz Starego i Nowego Miasta

• Rynek Staromiejski i Ratusz Staromiejski
• Rynek Nowomiejski i Ratusz Nowomiejski

Mury Miejskie

Osobny artykuł: Mury miejskie w Toruniu.

Mury miejskie, budowane od połowy XIII, rozbudowywane i modernizowane do XV w., w większości rozebrane w XIX w., najdłuższy odcinek zachował się wzdłuż Wisły, krótsze fragmenty wzdłuż ulic Podmurnej, Pod Krzywą Wieżą, Międzymurze, Wały Sikorskiego.

Bramy i baszty

Brama Klasztorna w Toruniu

Bramy

• Mostowa – pochodzi z 1432 roku, była najpóźniejszą z gotyckich bram toruńskich. W średniowieczu była nazywana Promową – od promu na Wiśle. Obecną nazwę wzięła od mostu zbudowanego w l. 1497-1500. Zamyka wylot ulicy Mostowe.
• Klasztorna – wzniesiona w 1 połowie XIV w. Bramę zwano również św. Ducha – od kościoła pod tym wezwaniem, który stał wraz ze szpitalem i klasztorem benedyktynek poza murami miasta. Zamyka wylot ulicy św. Ducha.
• Żeglarska – powstała w 1 połowie XIV w. Zamyka ulicę Żeglarską.

Baszty

• Krzywa Wieża
• Monstrancja
• Gołębnik
• Żuraw
• Koci Łeb
• Wartownia
• Baszty przy ulicy Podmurnej

Ruiny zamku krzyżackiego

Osobny artykuł: Zamek krzyżacki w Toruniu.

Zamek krzyżacki był siedzibą komtura, został wzniesiony w XIII wieku i rozbudowany w XIV i XV Wieku. Zdobyty i zburzony przez mieszczan toruńskich po zwycięskim powstaniu przeciw zakonowi krzyżackiemu w 1454 roku. W następnych wiekach teren był bardzo zaniedbany. Dopiero w latach 1958–1966 teren zamku odgruzowano. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia Pokoju Toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika Pokoju Toruńskiego.

Kamienice Starego i Nowego Miasta

Kamienice gotyckie

Znajdujące się na Starym Mieście

• „Dom Kopernika”. ul. Kopernika 17, koniec XV w., i połączona z nią kamienica przy Kopernika 15, późnogotycka z ok. poł. XIV w., fasady rekonstruowane w latach 60.
• Kopernika 21
• Kopernika 38, XV w.
• Rynek Staromiejski 9, koniec XIII w.
• Rynek Staromiejski 17, połowa XIII w. (przebudowana w XIV, XVI, XVII i XVIII wieku; zachowało się tu wiele elementów dawnej kamienicy gotyckiej)
• Rynek Staromiejski 20, około 1489 r.
• Rynek Staromiejski / ul. Panny Marii 2, XIV w.
• Piekary 9, około 1400 r.
• Rabiańska 8, XV w. – obecnie mieści Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN
• Rabiańska 24, początek XVI w.
• Żeglarska 5, XIII/XIV w.
• Żeglarska 7, około 1500 r.
• Żeglarska 9, XV w.
• Żeglarska 10, XV w.
• Żeglarska 13, XV w.
• Łazienna 3, XV w.
• Łazienna 5, XIV w.
• Łazienna 22, XV w. – jedna z najlepiej zachowanych gotyckich kamienic patrycjuszowskich w Polsce
• Franciszkańska 12, połowa XVI w.
• Szczytna 2, połowa XIV w.
• Szczytna 11
• Szczytna 13, XIV w.
• Szczytna 15, XV w.
• Szczytna 16, XV w.
• Szczytna 17,koniec XIV w.
• Mostowa 22, XV w.
• Mostowa 24, XV w.
• Szeroka 38, XIV/XV w. – najstarsza kamienica tej ulicy
• Chełmińska 14, XV w.
• Mostowa 6, trzy późnogotyckie kamienice, na początku XVI w. podczas przebudowy renesansowej połączono wspólną fasadą zwieńczoną półkolistymi szczytami flankowanymi sterczynami
• Piekary 20, XV w.

Znajdujące się na Nowym Mieście

• Królowej Jadwigi 9, XIV w.
• Sukiennicza 26, XV w.
• Wielkie Garbary 7, zespół trzech kamienic, kamienica środkowa – gotycka, lewa – renesansowa, prawa – barokowa z klasycystyczną fasadą, na gotyckich piwnicach
• Małe Garbary 6, początek XV w.

Kamienice renesansowe i manierystyczne

Znajdujące się na Starym Mieście

• Dom Eskenów
• Łazienna 4, koniec XVI w.
• Panny Marii 9, 2 połowa XVI w.
• Piekary 41, koniec XVI w.
• Piekary 25, przełom XVI i XVII w.
• Piekary 12, z XVI-XVII w.
• Rynek Staromiejski 19, ok. 1600
• Rynek Staromiejski 31, z 1653 r.
• Rabiańska 6, kamienica na zrębie gotyckim, przebudowana ok. 1625 r.
• Szeroka 40, XVII-wieczna

Znajdujące się na Nowym Mieście

• Królowej Jadwigi 3, połowa XVI w.
• Małe Garbary 7, połowa XVII w.
• Rynek Nowomiejski 23, XVII w.

Kamienice barokowe

Znajdujące się na Starym Mieście

• Kamienica Pod Gwiazdą, ul. Rynek Staromiejski 35, 2. poł. XIII w., przebudowa połowa XVI wieku
• Łuk Cezara, ul. Piekary 37, z pierwszej ćwierci XVIII w.
• Pałac Dąmbskich, koniec XVII w.
• Kamienice Rösnera, ul. Chełmińska 28, dwie połączone kamienice gotyckie z około 1716 roku
• Kamienica Pod Aniołem, Rynek Staromiejski 29
• ul. Kopernika 19 na, obecnie mieści Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk
• Pałac Meissnerów
• Pałac Fengerów

Znajdujące się na Nowym Mieście

• Gospoda Pod Modrym Fartuchem, Rynek Nowomiejski 8
• Gospoda Bractwa Murarskiego, Rynek Nowomiejski 17
• Rynek Nowomiejski 5

Spichrze

Osobny artykuł: Spichrze w Toruniu.

Inne zabytki

Dawny budynek bursy Gimnazjum Akademickiego, tzw. Ekonomia, obecnie siedziba wydziałów Sądu Okręgowego w Toruniu

Znajdujące się na Starym Mieście

• Dwór Artusa – reprezentacyjny i monumentalny gmach z 1891 roku, nawiązuje do poprzedniego z 1386 rozebranego na początku XIX wieku
• Dwór Bractwa św. Jerzego – gotycki, zbudowany po 1489 roku i przebudowany w duchu neogotyku łącznie z połączoną Basztą Wartownią w 1883 roku
• Apteka Królewska
• Hotel „Pod Trzema Koronami”
• Dawna Gospoda pod Turkiem – Kamienica pod Turkiem
• Ekonomia, zabytek z lat 1598–1601, w stylu renesansu niderlandzkiego z manierystyczną fasadą – bursa toruńskiego Gimnazjum Akademickiego
• dawne Kolegium jezuickie, ul. św. Jana 1/3, budynek barokowy z 1698 roku, w XIX wieku gmach został przebudowany i adaptowany na koszary wojskowe (usunięto m.in. sztukaterię z fasad)^{[potrzebny przypis]}
• dawny Bank Rzeszy (obecnie Collegium Maximum UMK) – funkcje bankowe budynek pełnił nieprzerwanie do 2003 roku (jako siedziba Narodowego Banku Polskiego), kiedy został przekazany Uniwersytetowi Mikołaja Kopernika
• Collegium Maius UMK – zbudowano w 1907 roku jako siedzibę Szkoły Przemysłowej. W okresie międzywojennym stanowił siedzibę Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego, od 1945 roku w posiadaniu UMK

Znajdujące się na Nowym Mieście

• Apteka Pod Złotym Lwem
• Generałówka, ul. Przedzamcze 3, barokowy dworek z XVIII wieku, na obszarze zamku krzyżackiego
• Budynek Towarzystwa Naukowego z 1882, ul. Wysoka 16
• magazyn prowiantowy, ul. Dominikańska 9
• gmach I LO, gmach neogotycki z 1855 roku

Twierdza Toruń

Osobny artykuł: Twierdza Toruń.

XIX-wieczna Twierdza Toruń składa się z ponad 150 obiektów (w tym 15. dużych fortów). Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej i tworzą unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Twierdza Toruń do rejestru zabytków została wpisana w 1971 roku^[3].

Zabytki poza zespołem staromiejskim

Barbarka

Wybrane zabytki znajdujące się na Barbarce:

Zdjęcie	Nazwa	Rok powstania
	kaplica św. Barbary	1842
	cmentarz św. Barbary	1842
	Chwalebne kamienie	ok. 1919

Bielany

Wybrane zabytki znajdujące się na Bielanach:

Zdjęcie	Nazwa	Rok powstania
	Dwór Bielański	XVII/XVIII w.
	dawny budynek Królewskiego Kolegium Nauczycielskiego, obecnie siedziba Kujawsko-Pomorskiego Funduszu Pożyczkowego	koniec XIX w.
	Stacja pomp Stare Bielany	1894
	6. Samodzielny Oddział Geograficzny
	Wyższe Seminarium Duchowne
	Zespół klasztorny ojców redemptorystów wraz z kościołem pw. św. Józefa	1962

Bydgoskie Przedmieście

Od 2011 roku dzielnica znajduje się w wojewódzkiej ewidencji zabytków (historyczny układ urbanistyczny Bydgoskiego Przedmieścia i Rybaków)^[4].

Mokre

Wybrane zabytki znajdujące się na Mokrem:

Zdjęcie	Nazwa	Rok powstania
	młyn zbożowy Richtera	XIX wiek
	fabryki maszyn Born i Schütze	1856
	Cerkiew św. Mikołaja	1888
	Kościół Matki Boskiej Zwycięskiej wraz z plebanią	1907
	Kościół Chrystusa Króla	1930

Chełmińskie Przedmieście

Wybrane zabytki znajdujące się na Chełmińskim Przedmieściu:

Zdjęcie	Nazwa	Rok powstania
	Cmentarz św. Jerzego	1811
	Cmentarz Najświętszej Marii Panny	1919
	Budynek Przedszkola Miejskiego nr 6 im. Wandy Chotomskiej
	Lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego	1960

Jakubskie Przedmieście

Wybrane zabytki znajdujące się na Jakubskim Przedmieściu:

Zdjęcie	Nazwa	Rok powstania	Uwagi
	Cmentarz żydowski	XVIII w.
	Cmentarz św. Jakuba	1817
	fort św. Jakuba	1833/1884

Winnica

Wybrane zabytki znajdujące się na Winnicy:

Zdjęcie	Nazwa	Rok powstania	Uwagi
	budynek mieszkalny	1902	Dawny młyn wodny, wzniesiony XIII w., tzw. Trzeposz (niem.Treposch). Początkowo drewniany, wielokrotnie przebudowywany, ostatecznie w 1902 r. zaadaptowany na cele mieszkalne – do 1944 r. mieścił się tam letni pensjonat dla niemieckich oficerów. Do młyna prowadziła istniejąca do dziś, lecz zachowana we fragmencie ul. Droga Trzeposka. Młyn zasilany był wodą z nieistniejącego dziś stawu młyńskiego zlokalizowanego ok. 100 m w kierunku wschodnim
	budynki mieszkalne	XIX w.	Domy ryglowe z końca XIX w. przy ul. Winnica, Ścieżka Szkolna, Antczaka i Studziennej, niektóre z zachowanymi drewnianymi gankami
	Gazownia	1945
	Fort I Twierdzy Toruń	1892	Początkowo standardowy fort artyleryjski, po przebudowie fort pancerny

Rudak

Wybrane zabytki znajdujące się na Rudaku

Zdjęcie	Nazwa	Rok powstania	Uwagi
	Cmentarz na Rudaku	XVII w.
	Fort Kolejowy	1866	Standardowy fort artyleryjski
	Fort XV Twierdzy Toruń	1894
	kościół Opatrzności Bożej	1909
	Figura Chrystusa	1922

Kaszczorek

Wybrane zabytki znajdujące się w Kaszczorku:

Zdjęcie	Nazwa	Rok powstania	Uwagi
	Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego	1321
	most żelbetowo-stalowo-drewniany	1893
	ichtiofaunistyczny rezerwat przyrody	1961	Ochronie gatunkowej podlegają: pstrąg potokowy, łosoś, certa i troć wędrowna. Przy ujściu Drwęcy do Wisły żyje minóg rzeczny. Rzeka stanowi naturalną historyczną granicę pomiędzy ziemią chełmińską a ziemią dobrzyńską.

Podgórz

Wybrane zabytki znajdujące się na Podgórzu^[5]:

• ruiny Zamku Dybów,
• kościół św. Piotra i Pawła,
• budynek ratusza z pocz. XX wieku.

Przypisy

1. Eugeniusz Gąsiorowski, Toruńska kamienica mieszczańska, s. 69, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Nauki Humanistyczno Społeczne, z. 16, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, I.
2. Zarządzenie Prezydenta RP z dnia 8 września 1994 (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 422).
3. Twierdza Toruń. torun.pl. (pol.).
4. Konserwator - Rejestr zabytków nieruchomych [online], www.torun.wkz.gov.pl [dostęp 2017-05-30] (ang.).
5. Podgórz. turystyka.torun.pl. [dostęp 2023-12-09].

Bibliografia

• Katarzyna Kluczwajd: Podgórz. Toruńskie przedmieścia sprzed lat. Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2018. ISBN 978-83-7729-452-9.

Linki zewnętrzne

• Toruński Serwis Turystyczny
• Rejestr zabytków nieruchomych – województwo kujawsko-pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 82–195 [dostęp 2015-10-01].