Remove ads
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Toruniu – pierwotnie franciszkański, w latach 1557–1724 w rękach protestantów, w latach 1724–1821 bernardynów, od 1830 roku parafialny.
 nr rej. A/406 z 24 października 1929 | |||||||||||||||
| kościół parafialny | |||||||||||||||
 Kościół Wniebowzięcia NMP | |||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||
| Adres |
ul. Panny Marii 2 | ||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||
| Parafia |
Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Toruniu | ||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| |||||||||||||||
Położenie na mapie Torunia  | |||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |||||||||||||||
 53°00′39,60″N 18°36′08,68″E | |||||||||||||||
Kościół uchodzi za jeden z symboli Torunia[1]. Mieści się przy ul. Panny Marii 2, w północo-zachodnim narożniku Rynku Staromiejskiego[1][2]. Przy jej południowym krańcu znajduje się dawna furta klasztorna, obecnie pełniąca funkcję plebanii[3][4].
Remove ads
Według późniejszego przekazu franciszkanie przybyli do Torunia w 1239 roku[1]. W 1243 roku w klasztorze odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny, więc zapewne do tego czasu zdążono wznieść już jakieś zabudowania[5]. Informacje o najstarszych pochówkach w kościele pochodzą z lat 70. XIII w. W ciągu XIII i XIV w. rozbudowywano kościół i klasztor, a zakonnicy utrzymywali dobre stosunki z zakonem krzyżackim[6]. Od początku XVI w. można zaobserwować rosnące wpływy reformacji i spadek liczby nowych zakonników[7]. W połowie XVI w. przyległy do kościoła klasztor przeszedł na własność miasta[8]. Od 1557 roku kościół był użytkowany przez protestantów[9]. W 1565 roku umieszczono tutaj szkołę ewangelicką, którą w 1568 roku przekształcono w gimnazjum, które zreformowane przez Henryka Strobanda stało się szkołą o bardzo wysokim poziomie[10]. Z kościołem związany był teolog i kaznodzieja luterański Piotr Artomiusz (w Toruniu od 1586 r. do śmierci w 1609 roku)[11]. Od XVI wieku w kościele byli chowani przedstawiciele patrycjatu Torunia wyznania ewangelickiego, po 1724 roku również polską szlachtę. W 1636 roku w kościele pochowano Annę Wazównę, zmarłą w 1625 roku[9].
W wyniku tumultu toruńskiego z 1724 roku kościół odebrano luteranom i przekazano bernardynom[9]. W 1798 roku rozebrano gotyckie bogato dekorowane szczyty nad nawami i potrójne dachy wznosząc obecny jeden dach dwuspadowy nad całym korpusem i nowe szczyty[12]. Pierwotny wygląd szczytów i dachów jest znany dzięki rysunkom Georga Friedricha Steinera[13]. W 1821 roku zakon bernardynów uległ kasacji, a kościół przeszedł w posiadanie parafii św. Wawrzyńca[14]. Budynki klasztorne rozebrano rok później[15]. 10 lat później kościół został siedzibą nowej parafii[9]. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono niezbędne prace remontowe przy kościele[15]. Od lipca 1938 roku do września 1939 roku wikariuszem w kościele był bł. ksiądz Stefan Wincenty Frelichowski[16].
Remove ads
- Pierwszy kościół z ok. połowy XIII w.[17] był prostokątną budowlą salową o długości ok. 18 m, szerokości ok. 8 m i wysokości 12 m[18]. Od północy przylegała do niego dzisiejsza zakrystia, w formie pierwotnej parterowa i od wschodu zamknięta prosto[18].
- W kościele drugim wschodnie zamknięcie ścianą prostą zastąpiono wielobokiem (podobnie uczyniono ze wschodnią ścianą zakrystii) oraz nadbudowano ściany do wysokości ok. 18 m. Prezbiterium było sklepione[19]. Nieznany jest kształt zachodniej części drugiego kościoła. Jeśli zaliczyć do niego relikty odkryte w nawie głównej i między południowymi filarami korpusu, należałoby się spodziewać niesymetrycznej budowli jednonawowej z wydłużonym prezbiterium i nieco szerszą nawą[20].
- W XIV w. powstał trzeci kościół, którego kształt nie jest możliwy do dokładnego ustalenia[21]. Przy jego budowie prawdopodobnie poszerzono prezbiterium do dzisiejszej szerokości przy zachowaniu dotychczasowej wysokości (ok. 18 m)[22].
- Obecny, czwarty kościół w postaci trójnawowej hali z emporą w nawie północnej powstał w 3. i 4. ćwierci XIV w.[23][24].
Remove ads
Jest to trójnawowa, asymetryczna hala bez wieży[25]. Prezbiterium jest wydłużone, prostokątne, jego wschodnia elewacja (najlepiej widoczna od strony Rynku Staromiejskiego i dlatego pełniąca rolę fasady) jest zwieńczona trzema ośmiobocznymi wieżyczkami, z których środkowa jest wyższa od pozostałych[26]. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają szczyciki złożone ze sterczyn i wimperg[27]. Korpus jest prostokątny, o zwartej bryle, przykryty jednym dwuspadowym dachem[28]. Okna we wszystkich elewacjach są wąskie i smukłe, zamknięte łukiem ostrym i przeważnie trójdzielnie, z wyjątkiem pięciodzielnego okna we wschodniej ścianie prezbiterium i czterodzielnego środkowego okna w elewacji zachodniej[29]. Boczne ściany prezbiterium i północna korpusu są opięte skarpami biegnącymi przez prawie całą wysokość elewacji[28]. Skarpy w ścianie południowej korpusu są wciągnięte do wewnątrz, przez co zewnętrzna elewacja od tej strony jest gładka[30]. Górą przez wszystkie elewacje biegnie fryz z motywem czteroliścia[31].
Wnętrze o wysokości 27 m jest przekryte sklepieniami gwiaździstymi, w nawach bocznych cztero-, w nawie głównej sześcio-, a w prezbiterium o ośmioramiennymi[32]. W dolnej części nawy północnej znajduje się empora, będąca częścią dawnego krużganka klasztornego włączonego do wnętrza kościoła[33].
Od strony południowej, na przedłużeniu zewnętrznego muru korpusu, od strony ul. Panny Marii wznosi się mur z blankami i dwoma ostrołukowymi bramami[27]. Do muru tego ok. połowy XVII w. dobudowano krużganek z wolutowymi szczytami rozebranymi w 1939 roku[34].
Zabudowania dawnego klasztoru franciszkanów tworzyły kompleks budynków na północ od kościoła. Po rozbiórce w XIX w. zachował się jedynie niewielki fragment skrzydła zachodniego, przylegający do kościoła[35].
Kościół pofranciszkański w Toruniu ma duże znaczenie dla rozwoju architektury gotyckiej Pomorza[36]. Był pierwszą tak wysoką halą na tym terenie, a motyw skarp wciągniętych do wnętrza zostanie dalej twórczo rozwinięty w architekturze Gdańska (kościół Mariacki)[37].
Remove ads
,_ul._Panny_Marii_2_(OLA_Z.).JPG)
Z okresu franciszkańskiego w kościele zachowały się elementy gotyckiego wyposażenia wnętrza:
- drewniane dębowe stalle, dekorowane motywami maswerkowymi, najcenniejszy element wyposażenia wnętrza zachowany na miejscu, jeden z najcenniejszych w Polsce zespołów snycerki średniowiecznej[38];
- późnogotycki krucyfiks z ok. 1510–1520[39].
W kościele znajduje się również dzwon św. Wawrzyńca, pochodzący z 1386 roku. Jest to jeden z najstarszych dzwonów w Polsce[40].
Poza kościołem eksponowane są:
- fragmenty witraży z końca XIV w. (od lat 50. XX wieku w Muzeum Okręgowym w Toruniu)[41];
- ołtarz główny (tzw. poliptyk), od 1990 roku w Muzeum Diecezjalnym Sztuki Religijnej w Pelplinie. W części środkowej znajdowała się rzeźba przedstawiająca Koronację Maryi, po jej obu stronach złocone i posrebrzane figury świętych[42];
- dużych rozmiarów rzeźba Chrystusa w grobie z okresu 1380–1400 (obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu)[43][44]
Ważnym elementem wystroju wnętrza są malowidła ścienne[45]. W nawie południowej są to wysokiej klasy malowidła z ok. 1380-1390 przedstawiające świętych, Chrystusa Bolesnego i Marię Bolesną pod architektonicznymi baldachimami, w których widoczne są wpływy malarstwa czeskiego[46]. Polichromie te należą do wybitnych osiągnięć średniowiecznego malarstwa na ziemiach polskich[45]. Na ścianie północnej nawy głównej znajdują się malowidła Sceny z życia św. Franciszka (również: Kazanie do ptaków)[47] oraz nie mająca tytułu scena z łodzią (z 2. ćw. XV wieku)[48].
Z okresu protestanckiego pochodzą renesansowe, manierystyczne i wczesnobarokowe elementy wyposażenia[49]. Należą do nich przede wszystkim liczne wysokiej klasy artystycznej epitafia mieszczan, w tym najcenniejsze – epitafium rodziny Neisserów z 1594 roku, z obrazem malarza Fabiana, przedstawiającą chrzest Chrystusa na tle panoramy Torunia[50], poza tym epitafia Mochingerów, rodziny von den Linde (sprzed 1586)[51], Strobandów (1590 roku, zapewne wykonane przez Willema van den Blocke)[52][53], Stadtländerów (1683 rok)[54], Anny z Leszczyńskich Potockiej (1653 rok)[55], Wolfa Pistorisa[56]. W Muzeum Okręgowym w Toruniu przechowywane są ponadto pochodzące z tego kościoła epitafia burmistrza Torunia Henryka Strobanda i ławnika staromiejskiego Edwarda Roggena[57]. Z początku XVII w. pochodzi główna część prospektu organowego oraz manierystyczna ambona (1605 rok)[58].
W 1636 roku w mauzoleum wzniesionym przy drugim od wschodu przęśle prezbiterium, od strony północnej, pochowano królewnę szwedzką Annę Wazównę, która zmarła w 1625 roku w Brodnicy, ale z powodu zakazu odprawiania tam nabożeństw luterańskich nie mogła być pochowana w tym mieście[59]. Barokowe mauzoleum wykonane w czarnym marmurze i białym alabastrze ma formę półkolistej kaplicy, do której prowadzi portal[60][61].
Pozostałe wyposażenie pochodzi w zasadzie z okresu, gdy kościół należał do bernardynów. Są to późnobarokowe ołtarze przy filarach nawy głównej (w tym obeliskowe, wzorowane na ołtarzach w kościele jezuitów w Grudziądzu) oraz siedmiokolumnowy, monumentalny ołtarz główny o symbolice maryjnej z 1731 roku dzieła Jana Guhra i Chrystiana Kynasta[62][61]. Warto wymienić również drewniany łuk tęczowy z lat 1728–1729[63].
Na przełomie XIX i XX w. (lata 1898–1916) powstały neogotyckie witraże wykonane przez firmę Binsfelda i Jansena z Trewiru[64].
Remove ads
Instrument zbudowany w 1609 roku przez Hansa Hewigkena z Neustadt (Szlezwig-Holsztyn)[65]. W latach 1923–1925 został całkowicie przebudowany przez Dominika Biernackiego z Włocławka[66]. W 1976 roku wprowadzono modernizacje techniczne (W. Przytulski z Oliwy)[67]. Z elementów historycznych zachowały się tylko szafy organowe[68].
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads