Złotoryja
miasto i gmina w województwie dolnośląskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
miasto i gmina w województwie dolnośląskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Złotoryja (łac. Aureus Mons[2], niem. Goldberg) – miasto w południowo-zachodniej Polsce, w województwie dolnośląskim, siedziba powiatu złotoryjskiego, nad rzeką Kaczawą.
miasto i gmina | |||||
Rynek i ratusz w Złotoryi | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Data założenia |
XII wiek | ||||
Prawa miejskie |
1211 | ||||
Burmistrz |
Paweł Kulig | ||||
Powierzchnia |
11,51 km² | ||||
Wysokość |
180–260 m n.p.m. | ||||
Populacja (01.01.2023) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
(+48) 76 | ||||
Kod pocztowy |
59-500 do 59-501 | ||||
Tablice rejestracyjne |
DZL | ||||
Położenie na mapie powiatu złotoryjskiego | |||||
Położenie na mapie Polski | |||||
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego | |||||
51°07′26″N 15°55′10″E | |||||
TERC (TERYT) |
0226021 | ||||
SIMC |
0954219 | ||||
Hasło promocyjne: Stolica Polskiego Złota | |||||
Urząd miejski plac Orląt Lwowskich 159-500 Złotoryja | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Według danych GUS z dnia 1 stycznia 2023 r. miasto liczyło 14 337 mieszkańców[1] (300. miejsce w kraju). Gęstość zaludnienia wynosi 1245,6 osób/km² (13. miejsce w województwie).
W średniowieczu ośrodek wydobycia złota, później bazaltu, a w okolicznych miejscowościach (do połowy XX wieku) miedzi, później – bazaltu. Ponadto przemysł włókienniczy i papierniczy.
Złotoryja położona jest na Pogórzu Kaczawskim, w dolinie Kaczawy oraz na otaczających ją wzgórzach, w miejscu, gdzie rzeka wypływa na Równinę Chojnowską.
Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 11,51 km², w tym: użytki rolne: 60%, użytki leśne: 6%[3]. Miasto stanowi 2% powierzchni powiatu złotoryjskiego (stolica).
Złotoryja historycznie leży na Dolnym Śląsku. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa legnickiego.
W Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do roku 2020 gmina miejska zaliczona została do Legnicko-Głogowskiego Obszaru Funkcjonalnego[4].
W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Goldberga[5]. Pod tą samą nazwą miasto wspomniane jest w polskojęzycznym dokumencie z 1750[6]. Polską nazwę Złotoryi oraz niemiecką Goldberg w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa[7].
W polskim źródle z 1895 r. podano polskie nazwy Złota góra oraz Złotoryja[8]. Na polskiej mapie wojskowej z 1935 r. przy oznaczeniu miasta podano polski egzonim Złota Góra[9]; nazwy tej używano również w 1945 r.[10] Nazwę Złotoryja ustalono urzędowo w 1946 r.[11]
Od VIII do X wieku w okolicach dzisiejszej Złotoryi zamieszkiwali Trzebowianie. Pod koniec XII wieku osiedlili się tu niemieccy górnicy, by wydobywać złoto, od którego Złotoryja wzięła swe wszystkie nazwy: Aurum – łac. złoto, Goldberg – niem. Złota Góra. Prawa miejskie osadzie nadał w roku 1211 książę Henryk I Brodaty (stało się to na zamku w sąsiedniej Rokitnicy), osadzając tu niemieckich kolonistów. Jest to najstarsza udokumentowana lokacja na ziemiach polskich na prawie magdeburskim, co pod względem prawnym czyni Złotoryję najstarszym miastem Polski[12].
Kilkuset górników ze Złotoryi wzięło udział w 1241 w bitwie z Mongołami pod Legnicą[12], większość z nich zginęła w walce.
W 1290 miasto otrzymało prawo mili, było także ośrodkiem handlu soli i sukna[12]. W 1328 Złotoryja wraz z resztą księstwa legnickiego stała się lennem Czech. Najazdy husytów w latach 1427, 1428 i 1431 spowodowały konieczność zbudowania murów obronnych[12], których znaczne fragmenty wraz z Basztą Kowalską zachowały się do dzisiaj. W 1456 miał miejsce bunt plebejski, który zakończył się zgładzeniem burmistrza. Na pierwszej mapie Europy z 1467 r. Mikołaj z Kuzy na obszarze Śląska oprócz Wrocławia zaznaczył tylko Złotoryję. W 1497 w mieście panowała epidemia. Hieronymus Gürtler (Aurimontanus) założył szkołę miejską w 1504 r.
Pierwsze protestanckie kazanie wygłoszono w Złotoryi w 1522 r. w kościele mariackim. W mieście kilka lat później na bazie szkoły Aurimontanusa powstało gimnazjum łacińskie, którego okres świetności przypada na rektorat Valentina Trozendorfa[12]. Renoma szkoły była tak wielka, że książę Fryderyk II rozważał jej przekształcenie w uniwersytet. Śmierć księcia i pożar miasta w 1554 roku przerwały te plany.
XVI wiek to okres rozwoju gospodarczego Złotoryi. Powstał tu m.in. browar.
Złotoryja wraz z księstwem legnickim przeszła pod zwierzchnią władzę Habsburgów w roku 1526.
Rok 1608 przyniósł miastu powódź, w której zginęło ok. 50 złotoryjan, w roku 1613 pożar zniszczył 571 domów. Miasta nie ominęła także wojna trzydziestoletnia. Wskutek tych wydarzeń w XVII wieku miasto straciło na znaczeniu.
W 1675, po śmierci ostatniego władcy z dynastii Piastów, Jerzego Wilhelma, przeszła pod bezpośrednie panowanie Habsburgów. W roku 1742 Złotoryja wraz z większością Śląska po trzech wojnach śląskich z Austrią została zdobyta przez Prusy.
23 sierpnia 1813 bitwa o miasto pomiędzy wojskami Napoleona a oddziałami prusko-rosyjskimi. 26 sierpnia 1813 cofająca się napoleońska Armia Bobru marszałka Macdonalda przegrała niedaleko Złotoryi bitwę z wojskami pruskimi, dowodzonymi przez feldmarszałka Gebharda von Blüchera. W 1820 rozebrano mury miejskie co ułatwiło rozwój przestrzenny miasta[13].
Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku zbudowano linie kolejowe:
Pierwszy telegraf pojawił się w Złotoryi w 1862, pierwszy telefon podłączono w 1900.
W latach dwudziestych XX wieku próbowano ponownie wydobywać złoto w okolicach Złotoryi, lecz bez powodzenia.
5 marca 1933 w wyborach do Reichstagu w okręgu złotoryjskim zwyciężyła Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, zdobywając 25% głosów przy 90% frekwencji.
13 lutego 1945 Złotoryję zajęły wojska radzieckie I Frontu Ukraińskiego[12] pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa; miasto stało się częścią Polski. Do roku 1949 dotychczasowi mieszkańcy miasta zostali wysiedleni do Niemiec, większość z nich trafia do Solingen w Nadrenii Północnej-Westfalii.
W maju 1945 roku utworzono w Złotoryi Obwód 31, w którego skład weszły miasta Chojnów, Świerzawa i Złotoryja oraz 6 gmin: Krzywa, Nowy Kościół, Pielgrzymka, Rząśnik, Strupice i Zagrodno. 4 wrzenia 1946 roku decyzją wojewody powstało Starostwo Powiatowe Złotoryja[12].
W pobliskich Wilkowie i Nowym Kościele otwarto kopalnie rud miedzi (tzw. stare zagłębie), które jednakże zamknięto w latach siedemdziesiątych, z powodu odkrycia znacznie większych, choć uboższych złóż w okolicach Lubina.
Powstały także inne zakłady przemysłowe – fabryka obuwia, kopalnie bazaltu, fabryka bombek choinkowych.
Zaczęły też działać placówki oświatowe: najpierw 22 września 1945 r. w budynku nr 13 przy obecnej ulicy Marii Konopnickiej rozpoczyna działalność szkoła, której pełna nazwa brzmi Publiczna Szkoła Powszechna, potem – od 13 listopada 1946 r. – szkoła zajmuje budynek przy placu Zwycięzców 7 (dziś Szkoła Podstawowa nr 1 ma adres: pl. Niepodległości 7). W 1947 roku rozpoczęła swoją działalność pierwsza szkoła średnia, jednak już po roku jej praca została przerwana. 7 lipca 1951 r. Ministerstwo Oświaty wydało zarządzenie o utworzeniu Państwowej Szkoły Ogólnokształcącej Stopnia Podstawowego i Licealnego w Złotoryi, a jej siedzibą stał się budynek wcześniej należący do Szkoły Podstawowej. Ostatecznie 1 września 1954 r. szkoła otrzymała odbudowany po zniszczeniach wojennych obiekt, który już przed wojną służył oświacie (ufundowany przez małżeństwo Schwabe-Priesemuth w 1877 r.) Obecnie placówka funkcjonuje jako Liceum Ogólnokształcące im. Jana Pawła II w Złotoryi.
W 1993 roku założone zostało Polskie Bractwo Kopaczy Złota, nawiązujące do tradycji dawnych górników ze Złotoryi, które corocznie od 1994 roku organizuje w mieście Mistrzostwa Polski w Płukaniu Złota[12], a w 2000 i 2011 – mistrzostwa świata[14][15].
Pod koniec lat dziewięćdziesiątych rozpoczęto odrestaurowanie starówki, mocno zaniedbanej w okresie PRL. Remont zakończył się pod koniec pierwszego dziesięciolecia XXI wieku.
W 2016 w trakcie badań archeologicznych na Górze Mieszczańskiej odsłonięto pozostałości szubienicy z XVI wieku[16].
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[17]:
inne zabytki:
Lista atrakcji turystycznych:
Ludność Złotoryi[19] | |||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Rok | Ludność | Rok | Ludność | Rok | Ludność | Rok | Ludność | Rok | Ludność | Rok | Ludność | Rok | Ludność | Rok | Ludność | Rok | Ludność |
1823 | 6399 | 1824 | 5 554[20] | 1855 | 7019 | 1861 | 6678 | 1871 | 6702 | 1875 | 6574 | 1880 | 6455 | 1885 | 6736 | 1890 | 6440 |
1895 | 6625 | 1900 | 6518 | 1905 | 6804 | 1910 | 6989 | 1919 | 6495 | 1925 | 7217 | 1939 | 7860 | 1946 | 4613 | 1950 | 5303 |
1955 | 8589 | 1956 | 9424 | 1957 | 9637 | 1958 | 10 167 | 1959 | 10 438 | 1960 | 10 856 | 1961 | 11 555 | 1962 | 11 868 | 1963 | 12 413 |
1964 | 13 264 | 1965 | 13 400 | 1966 | 13 544 | 1967 | 12 991 | 1968 | 13 063 | 1969 | 12 821 | 1970 | 12 266 | 1971 | 12 352 | 1972 | 12 384 |
1973 | 12 417 | 1974 | 12 417 | 1975 | 12 672 | 1976 | 12 804 | 1977 | 12 964 | 1978 | 12 836 | 1979 | 12 798 | 1980 | 13 082 | 1988 | 16 287[21] |
1995 | 17 569 | 1996 | 17 519[22] | 1997 | 17 462[22] | 1998 | 17 462[22] | 1999 | 16 941[22] | 2000 | 16 822[22] | 2000 | 16 822[23] | 2001 | 16 728[23] | 2002 | 16 678[23] |
2003 | 16 643[23] | 2004 | 16 578[23] | 2005 | 16 549[23] | 2006 | 16 471[23] | 2007 | 16 463[24] | 2008 | 16??? | 2009 | 16 320[25] | 2010 | 16 219[25] | 2011 | 16 147[25] |
2012 | 16 057[25] | 2013 | 15 852[25] | 2014 | 16 085 |
Nagły wzrost liczby mieszkańców w latach 50. XX wieku spowodowany był uruchomieniem zakładów górniczych, w których eksploatowano rudę miedzi. Największą liczbę mieszkańców zanotowano w roku 1995 – ok. 17 500 mieszkańców. Autorzy monografii o historii Złotoryi szacowali (1996 rok), że w 2000 roku liczba mieszkańców przekroczy 25000. Jak się okazało później miasto nigdy nie przekroczyło liczby 18 000 mieszkańców. Pod koniec 2013 roku zanotowano w Złotoryi mniej niż 16 000 mieszkańców. Mimo ogólnego spadku ludności w ciągu ostatnich 12 lat wzrosła liczba osób w wieku poprodukcyjnym. Za jedną z głównych przyczyn niekorzystnej tendencji demograficznej uważa się wysoki poziom bezrobocia charakteryzujący gminę miejską.
Dane z 31 grudnia 2013[26]:
Przedział wiekowy | 2002 | 2006 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Ogółem | 17 069 | 16 620 | 16 320 | 16 219 | 16 147 | 16 057 | 15 852 |
kobiety | 8978 | 8776 | 8562 | 8538 | 8532 | 8496 | 8406 |
mężczyźni | 8091 | 7844 | 7758 | 7681 | 7615 | 7561 | 7446 |
Do 17 lat | 3540 | 2921 | 2937 | 2723 | 2697 | 2660 | 2542 |
kobiety | 1776 | 1446 | 1420 | 1329 | 1314 | 1350 | 1273 |
mężczyźni | 1764 | 1475 | 1517 | 1394 | 1383 | 1310 | 1269 |
18 lat i więcej | 13 529 | 13 669 | 13 323 | 13 469 | 13 450 | 13 397 | 13 310 |
kobiety | 7213 | 7330 | 7142 | 7208 | 7218 | 7146 | 7137 |
mężczyźni | 6316 | 6339 | 6181 | 6261 | 6232 | 6251 | 6173 |
Miasto znajduje się w podstrefie Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Złotoryjska podstrefa zatrudnia 378 osób (stan na dzień 31.12.2016)[27]. Zadłużenie Gminy Miejskiej Złotoryja na dzień 30.06.2017 r. wyniosło 23 370 041,17 zł[28].
Na terenie miasta od 1946 roku istniały Złotoryjskie Zakłady Obuwia[29]. W 1998 roku ZZO ogłosiły upadłość[29], a w ich miejsce, kontynuując tradycję, powstała firma RenBut Sp. z o.o., która jest jednym z czołowych polskich producentów obuwia dziecięcego i młodzieżowego. W 2016 firma zatrudniała ponad 150 osób[30], co czyniło ją jedną z największych w Złotoryi.
Miasto przecina szereg dróg wojewódzkich:
droga wojewódzka 328 | Marciszów – Nowe Miasteczko (droga do Jeleniej Góry i Chojnowa) |
droga wojewódzka 382 | Bolesławiec – Paczków (droga do Bolesławca i Jawora) |
droga wojewódzka 364 | Gryfów Śląski – Legnica (droga do Lwówka Śl. i Legnicy z dojazdem do Autostrady A4) |
Istnieje także linia kolejowa – wykorzystywana w ruchu towarowym:
Na jednej linii kolejowej, która została już rozebrana planuje się aktualnie budowę ścieżek rowerowych:
W okolicy Złotoryi znajdują się liczne zakłady zajmujące się wydobyciem surowców mineralnych. W transporcie wykorzystywane są linie:
W Złotoryi istnieje przystanek dworcowy PKS (przy ul. Krótkiej) obsługujący połączenie Sudetów z Morzem Bałtyckim i inne połączenia krajowe, wojewódzkie i lokalne. Z przystanku korzystają przewoźnicy dawnej Państwowej Komunikacji Samochodowej
Prywatni przewoźnicy drogowi świadczą usługi na trasach Złotoryja – Legnica (dawna linia 22 MPK Legnica), Złotoryja - Jawor – Wrocław (BESKID) i Wojcieszów – Wrocław oraz na innych trasach.
W mieście funkcjonowała placówka terenowa przedsiębiorstwa PKS „Trans-Pol”. Działalność przewoźnika była dotowana przez miasto w formie finansowania przewozów szkolnych, dofinansowania połączeń do Legnicy (w latach 2009–2015) i zamawiania przewozów w komunikacji miejskiej (od 2018 roku).
Około 18 km na południowy wschód od miasta zlokalizowane jest lądowisko Złotoryja-Baryt.
Miasto jest także organizatorem Mistrzostw Polski w Płukaniu Złota, organizowało również trzy razy mistrzostwa świata w tej dyscyplinie (2000, 2011, 2022). Kultywowaniem tradycji związanych ze złotem zajmuje się Polskie Bractwo Kopaczy Złota.
W strukturach Stowarzyszenia AsklepioS przy Spółdzielni Mieszkaniowej „Agat” działa sekcja Ju Jitsu Kazan. Asklepios jest organizatorem licznych turniejów Ju Jitsu o zasięgu regionalnym oraz imprez ogólnokrajowych sztuk i sportów walki.
Ze Złotoryi wywodzi się artystyczno-akrobatyczna grupa „Ocelot”.
W czerwcu 2014 do Złotoryi powrócili franciszkanie obejmując opieką kościół pw. św. Jadwigi, klasztor, jak również kościół św. Mikołaja na cmentarzu[37].
Miasta i gminy partnerskie[39]:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.