Loading AI tools
amerykański archeolog, architekt, działacz niepodległościowy i prawnik, 3. prezydent Stanów Zjednoczonych (1801—1809) Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Thomas Jefferson (ur. 2 kwietnia?/13 kwietnia 1743[uwaga 1] w Shadwell (Wirginia), zm. 4 lipca 1826 w Charlottesville) – amerykański prawnik, działacz niepodległościowy, archeolog, architekt, trzeci prezydent USA (1801–1809), jeden z autorów Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych, założyciel stanowego Uniwersytetu Wirginii.
.jpg) Portret Jeffersona, autorstwa Rembrandta Peale’a | |
| Data i miejsce urodzenia |
13 kwietnia 1743 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
4 lipca 1826 |
| 3. prezydent Stanów Zjednoczonych | |
| Okres |
od 4 marca 1801 |
| Przynależność polityczna | |
| Pierwsza dama | |
| Wiceprezydent | |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| 2. wiceprezydent Stanów Zjednoczonych | |
| Okres |
od 4 marca 1797 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| 1. Sekretarz stanu Stanów Zjednoczonych | |
| Okres |
od 26 września 1789 |
| Poprzednik |
brak |
| Następca | |
| Ambasador Stanów Zjednoczonych we Francji | |
| Okres |
od 17 maja 1785 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Gubernator Wirginii | |
| Okres |
od 26 września 1776 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
 | |
Thomas Jefferson urodził się 13 kwietnia 1743 w Shadwell w kolonii Wirginia[1]. Jego ojciec Peter Jefferson, plantator tytoniu, był z pochodzenia Walijczykiem, natomiast matka, Jane Randolph była pochodzenia szkocko-angielskiego[1].
Jego pierwszym nauczycielem był William Douglas, który uczył łaciny, greki i francuskiego[1]. Kolejny etap edukacji prowadził pod okiem pastora Jamesa Maury’ego, który nauczał m.in. geologii oraz filozofii[2]. W wieku 17 lat (1760) rozpoczął studia w College of William and Mary w ówczesnej stolicy stanu – Williamsburgu[2]. Dwa lata później ukończył college i rozpoczął praktykę prawniczą w Williamsburgu[2]. W 1767 uzyskał licencję na samodzielną działalność zawodową i prowadził dochodową choć nielubianą przez siebie karierę adwokacką przez następne dwa lata[2].
Karierę polityczną rozpoczął w roku 1768, kiedy to został członkiem legislatury Kolonii Wirginia („House of Burgesses”)[3]. Już wtedy Jefferson wystosował projekt ustawy, który zezwalał na nadawanie wolności swoim niewolnikom[3]. Kiedy House of Burgess zostało zawieszone przez gubernatora Wirginii Jefferson wraz z kolegami oświadczyli, że atak na jakąkolwiek kolonię, będzie równoznaczny z atakiem na wszystkie kolonie[3]. Pozostał członkiem legislatury do 1775 roku, kiedy to została ona rozwiązana przez króla Jerzego III[3].
Jefferson uzyskał nominację swojego stanu na delegata na 1. Kongres Kontynentalny, lecz z powodu dyzenterii nie mógł się na niego udać[4]. Opracował wówczas projekt „A Summary View of the Rights of the British America”, w którym zawarł pretensje wobec korony brytyjskiej, a także przedstawił ekonomiczne i polityczne sankcje, nałożone na kolonistów przez króla[4]. Wyraził także przekonanie, że koloniści nie są własnością Wielkiej Brytanii i jeśli król nadużywa swoich praw, koloniści mogą zrezygnować z jego władzy[4].
W latach 1775–1776 był deputowanym do 2. Kongresu Kontynentalnego, lecz pomiędzy grudniem 1775 a majem 1776 przebywał w Monticello (najpierw ze względu na chorobę żony, a potem śmierć matki)[4]. Kiedy powrócił na obrady Kongresu, został powołany na członka pięcioosobowej grupy, mającej opracować projekt Deklaracji niepodległości[5]. Oprócz niego, nad dokumentem pracowali John Adams, Benjamin Franklin, Robert R. Livingston oraz Roger Sherman[5]. Jefferson pracował nad dokumentem od 11 do 28 czerwca 1776, a 2 lipca Kongres zaaprobował jej tekst[5]. Po głosowaniu z 4 lipca, w którym przyjęto Deklarację, przyszły prezydent brał udział w debacie nad Artykułami Konfederacji i we wrześniu 1776 wrócił do rodzinnego miasta[5].
We wrześniu 1776 wybrany do Izby Delegatów stanu Wirginii, izby niższej Zgromadzenia Narodowego Wirginii[5]. W ciągu trzech lat urzędowania przygotował 126 projektów ustaw, w tym ustawę o wolności religii z 1779, która została uchwalona dopiero siedem lat później[5]. Był także współautorem (wespół z George’em Masonem i Jamesem Madisonem) Konstytucji stanu Wirginia (Constitution of Virginia)[6].
Od 1 czerwca 1779 do 3 czerwca 1781 Jefferson pełnił funkcję gubernatora Wirginii[7]. W tym okresie, trwała wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych, podczas której Anglicy, wspierani przez Indian atakowali obrzeża stanu Wirginia[7]. Niemający wojskowego doświadczenia Jefferson, odszedł ze stanowiska, na rzecz żołnierza Thomasa Nelsona, a następnie musiał uciekać z Monticello do kryjówki w Poplar Forest[7].
7 maja 1784 mianowano go ministrem pełnomocnym we Francji, by pomógł Benjaminowi Franklinowi i Johnowi Adamsowi w zawarciu układów handlowych i konsularnych z państwami Europy[8]. Niecały rok później, 10 marca 1785 został mianowany następcą Franklina[8]. Podczas jego pobytu na placówce dyplomatycznej, na Konwencji Konstytucyjnej w USA komisja opracowała i uchwaliła Konstytucję Stanów Zjednoczonych, do której Jefferson przysłał zawczasu listownie kilka poprawek[8]. Funkcję ambasadora pełnił do października 1789 roku[8].
Po swoim zaprzysiężeniu na 1. prezydenta USA, George Washington zaproponował mu objęcie urzędu sekretarza stanu[8]. Propozycję Jefferson przyjął i objął urząd 26 września 1789[8]. Już wówczas rodziły się silne antagonizmy pomiędzy sekretarzem stanu a sekretarzem skarbu Alexandrem Hamiltonem, pod którego silnym wpływem był prezydent Washington[9]. Obaj panowie spierali się głównie w kwestii centralizacji władzy federalnej i sympatyzowania z mocarstwami europejskimi[9]. Już pod koniec 1792 Jefferson chciał zrezygnować ze stanowiska, lecz za namową prezydenta postanowił pozostać na stanowisku jeszcze przez rok[10]. Kiedy w lutym 1793 Francja wypowiedziała wojnę Anglii, Jefferson opowiadał się za neutralnością USA, podobnie jak Hamilton i Washington[10]. W odróżnieniu jednak od nich, sekretarz stanu chciał, aby nie wypowiadać się na temat neutralności, dopóki któraś ze stron konfliktu o to nie poprosi[10]. Dodatkowym problemem, była dla niego kłopotliwa działalność francuskiego posła Edmonda-Charles’a Genêta, który ostatecznie został wydalony ze Stanów Zjednoczonych[10]. Jefferson, zmęczony politycznymi sporami w rządzie, zrezygnował ze stanowiska pod koniec 1793 i 16 stycznia 1794 powrócił do Monticello[10].
Zaniepokojeni działalnością federalistów, demokratyczni republikanie wystawili kandydatury Thomasa Jeffersona i Aarona Burra w wyborach prezydenckich w 1796 roku[10]. Jefferson w głosowaniu Kolegium Elektorów zdobył 68 głosów, przy 71 głosach ówczesnego wiceprezydenta Johna Adamsa[10]. Zgodnie z ówczesnymi zasadami, to właśnie Adams został zaprzysiężony na 2. prezydenta Stanów Zjednoczonych, a Jefferson został wiceprezydentem[10].
| Gabinet Thomasa Jeffersona (1801–1809) | ||
|---|---|---|
| Urząd | Nazwisko | Kadencja |
| Prezydent | Thomas Jefferson | 1801–1809 |
| Wiceprezydent | Aaron Burr | 1801–1805 |
| George Clinton | 1805–1809 | |
| Sekretarz stanu | James Madison | 1801–1809 |
| Sekretarz skarbu | Samuel Dexter | 1801–1801 |
| Albert Gallatin | 1801–1809 | |
| Sekretarz wojny | Henry Dearborn | 1801–1809 |
| Prokurator generalny | Levi Lincoln | 1801–1804 |
| Robert Smith | 1805–1805 | |
| John Breckinridge | 1805–1806 | |
| Caesar Augustus Rodney | 1807–1809 | |
| Poczmistrz generalny | Joseph Habersham | 1801–1801 |
| Gideon Granger | 1801–1809 | |
| Sekretarz Marynarki Wojennej | Benjamin Stoddert | 1801–1801 |
| Robert Smith | 1801–1809 | |
W 1800 roku kandydatami Partii Demokratyczno-Republikańskiej ponownie zostali Thomas Jefferson i Aaron Burr, a kandydatami Partii Federalistycznej – urzędujący prezydent John Adams i Charles Pinckney[10]. W wyniku bardzo ostrej kampanii wyborczej, przy walnym udziale prasy, w głosowaniu Kolegium Elektorów, Jefferson i Burr zdobyli po 73 głosy, natomiast Adams – 65, a Pinckney – 64[11]. Zgodnie z ówczesnymi przepisami, wyboru musiała dokonać Izba Reprezentantów[11]. W trzydziestu pięciu głosowaniach, żaden kandydat nie uzyskał wymaganej większości, dopiero w 36. głosowaniu, Hamilton, który bardziej nienawidził Burra, oddał głosy federalistów na Jeffersona[11]. Uroczystość zaprzysiężenia odbyła się na Kapitolu, siedzibie Kongresu. Przysięgę odebrał John Marshall (mianowany przez Adamsa prezes Sądu Najwyższego), polityczny wróg Jeffersona[12].
Pierwszym wyzwaniem, jakie napotkał nowy prezydent, była sytuacja w północnej Afryce – władcy Trypolitanii, Maroka, Turcji czy Algierii ochraniali statki amerykańskie i europejskie za odpowiednią opłatą[13]. Władcy tych państw zażądali wyższych danin i wobec sprzeciwu Stanów Zjednoczonych, trypolitański statek zajął amerykański okręt wojenny „Philadelphia”[13]. Jefferson postanowił wówczas wysłać wojsko do Trypolitanii, co skłoniło władze tego kraju na pójście na ustępstwa wobec USA i podpisanie nowych porozumień[13]. Ameryka przestała wówczas płacić za wolny handel z państwami śródziemnomorskimi[13]. Te działania sprokurowały Jeffersona do rozbudowy floty wojennej, której nadał status sił policyjnych[13].
W przeciwieństwie do federalistów, którzy byli rzecznikami interesów żeglugi i handlu, demokratyczni republikanie, tacy jak Jefferson, byli reprezentantami stanów farmerskich i rolniczych[11]. Jego polityka skupiała się głównie na ekspansji terytorialnej USA[12]. W jej ramach, prezydent poczynił starania do zakupu Luizjany, która do 1801 należała do Hiszpanii, jednak została oddana napoleońskiej Francji[13]. 12 stycznia 1803 Jefferson, za zgodą Senatu wydał 2 miliony dolarów na zakup Nowego Orleanu i Florydy Zachodniej oraz wysłał na rokowania do Paryża posła Jamesa Monroego[14]. Obawiano się wówczas, że Francja może także uniemożliwić transport wodny rzeką Missisipi[14]. Po trzech miesiącach – 30 kwietnia 1803 roku Stany Zjednoczone zakupiły Luizjanę od Francji za kwotę 15 milionów dolarów[14]. Pomimo że prezydentowi bardzo zależało na tej transakcji, uważał ją za niekonstytucyjną i chciał wprowadzenia w przyszłości odpowiedniej poprawki do konstytucji[15]. Kupno zatwierdził także Senat, 20 października 1803 roku[15]. Takie działanie skłoniło Jeffersona do kontynuowania ekspansji – rozpoczął nowe negocjacje z Hiszpanią i Francją, związane z kupnem Zachodniej Florydy[16]. Pomimo użycia różnych form dyplomacji: negocjacji, kupna i gróźb, do końca swojej drugiej kadencji nie udało mu się zrealizować tego celu[16]. Ponieważ tereny leżące w zachodniej części ówczesnych Stanów Zjednoczonych (zwłaszcza nowo zakupiona Luizjana) były słabo zbadane, w maju 1804 roku Jefferson wysłał ekspedycję Lewisa i Clarka, która miała zbadać tamtejsze obszary[17]. Misja trwała 3 lata, a jej wykonawcy dotarli aż do terenów Oregonu[17].
W czasie swojej pierwszej kadencji Jefferson zakupił także Ohio (1 marca 1803) oraz utworzył Akademię Wojskową w West Point (4 lipca 1802)[17].
W wyborach prezydenckich w 1804 – już na nowych zasadach – otrzymał aż 162 głosy elektorskie, przy 14 głosach dla Charlesa Pinckneya[18]. Na wiceprezydenta został wybrany George Clinton, który pokonał Rufusa Kinga[18].
W drugiej kadencji, konflikt pomiędzy mocarstwami europejskimi: Francją i Anglią, poważnie wpłynął na gospodarkę Stanów Zjednoczonych[18]. Od 1806 oba państwa blokowały wzajemnie swoje porty i pieczołowicie przeszukiwały statki amerykańskie[18]. W 1807 roku, Brytyjczycy przechwycili amerykańską fregatę „Chesapeake”, pod pretekstem przewożenia dezerterów[19]. Niechętny wojnie Jefferson początkowo postanowił wstrzymać handel z Koroną Brytyjską, a 18 grudnia tr. zaproponował wprowadzenie embarga na handel zagraniczny[19]. Ustawa została przegłosowana przez Izbę Reprezentantów trzy dni później, a poprawki wprowadzono 8 stycznia 1808[19]. Trzy miesiące później, pogorszyły się także stosunki z Francją, bowiem 17 kwietnia Napoleon zajął amerykańskie statki, które znajdowały się we francuskich portach[19]. Francuzi dokonali zaboru towarów o wartości około 10 milionów dolarów[19]. Wkrótce potem prezydent wysłał do Londynu Williama Pinkneya, który wraz z Jamesem Monroe miał negocjować z Anglią[19]. Negocjacje zakończyły się fiaskiem, gdyż nie doszło do podpisania żadnego paktu, choć Korona nieformalnie zobowiązała się do lżejszego traktowania amerykańskich okrętów[19]. Ponieważ Jefferson nie zgodził się na żadne połowiczne przyrzeczenia, embargo było kontynuowane, niemalże aż do końca jego kadencji. Dopiero 21 lutego zaproponował by je znieść, lecz decyzja w tej sprawie zapadła już za czasów jego następcy (embargo trwało od 22 grudnia 1807 do 1 czerwca 1809)[20]. W społeczeństwie amerykańskim działania prezydenta odbiły się szerokim echem – mieszkańcy stanów północnych i północno-wschodnich (żyjący głównie z handlu i żeglugi) ostro krytykowali prezydenta, podczas gdy mieszkańcy stanów południowych (których głównym źródłem utrzymania było rolnictwo), popierali Jeffersona[20]. Ponieważ w okresie embarga prezydent zobowiązał milicję i marynarkę wojenną do jego przestrzegania, a także zwiększył liczebność wojska, pojawiły się zarzuty, m.in. senatora Samuela White’a z Delaware, że Jefferson wprowadził w kraju stan wojenny[20].
Podczas swojej drugiej kadencji Jefferson utworzył także trzy nowe terytoria stanowe – Michigan (1805), Nowy Orlean (1807) i Illinois (1809)[21].
66-letni Jefferson odmówił kandydowania na trzecią kadencję i swoją prezydenturę zakończył 4 marca 1809, kiedy to zaprzysiężono 4. prezydenta Jamesa Madisona.
Po zakończeniu drugiej kadencji, Jefferson powrócił do rodzinnej posiadłości Monticello[21]. Na emeryturze zajmował się pisaniem i badaniami naukowymi[22]. Ponadto aktywnie doradzał swoim następcom i przyjaciołom – Jamesowi Madisonowi i Jamesowi Monroe (temu ostatniemu udzielił wskazówek, które potem stały się podstawą do tzw. doktryny Monroe)[22]. Gościnny tryb życia Jeffersona sprawił, że pod koniec życia był bliski bankructwa, jednak zbiórka zorganizowana przez jego przyjaciół pozwoliła tego uniknąć[12]. Zaangażował się także w tworzenie University of Virginia, który powstał w 1819 roku[23]. Począwszy od 25 marca 1819, aż do śmierci 4 lipca 1826 Jefferson pełnił funkcję pierwszego rektora uniwersytetu[23].
Pisał książki o różnej tematyce: moralności, botanice, procedurze legislacji, filozofii. Jedyną pozycją wydaną za jego życia były Uwagi o stanie Wirginia. Kiedy podczas wojny amerykańsko-brytyjskiej spalono Bibliotekę Kongresu USA sprzedał 6,487 swoich książek za 23,950 dolarów (co stanowiło około połowy faktycznej ich wartości).
Thomas Jefferson zmarł 4 lipca 1826 roku w Charlottesville, w 50. rocznicę podpisania Deklaracji Niepodległości[23]. Zrządzeniem losu, tego samego dnia zmarł drugi prezydent-sygnatariusz Deklaracji – John Adams – jeden z głównych antagonistów Jeffersona[23].
Thomas Jefferson jest pochowany w prywatnej posiadłości Charlottesville w stanie Wirginia. Przy wejściu na cmentarz znajduje się granitowy obelisk, na którym napisano:
Tu spoczywa Thomas Jefferson, autor Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych, Statutu Wirginii na rzecz Wolności Religii i ojciec Uniwersytetu Wirginii
1 stycznia 1772 poślubił bogatą wdowę Marthę Skelton z domu Wayles[2]. Zaraz po weselu młodzi przenieśli się do posiadłości Jeffersona Monticello (dom był wówczas w budowie i zamieszkali w prowizorycznym domku)[3]. Jeffersonowie mieli sześcioro dzieci (syna i pięć córek), lecz tylko dwie córki – Martha i Maria – dożyły wieku dorosłego[3]. Martha Skelton Jefferson zmarła 6 września 1782 roku[7]. Przed śmiercią miała poprosić męża, by ten nigdy powtórnie się nie żenił – Jefferson dotrzymał tej obietnicy[3].
Obowiązki pierwszej damy pełniły jego najstarsza córka Martha oraz przyjaciółka Jeffersona Dolley Madison (żona Jamesa Madisona, następcy Jeffersona na stanowisku prezydenta).
Według wielu źródeł medycznych[24][25][26] Jefferson miał ostre napady migreny przez większość życia. Sam prezydent określał swoje napady bólu głowy jako gwałtowne i oślepiające.
Thomas Jefferson nie przynależał do żadnego z Kościołów, choć jego ślub odbył się w obrzędzie anglikańskim[2]. Samego siebie określał jako prawdziwego chrześcijanina i wyznawcę etyki chrześcijańskiej[7]. Jego polityczni przeciwnicy natomiast uważali go za „wyjącego ateistę” i zwolennika publicznego palenia Biblii[7].
Choć był jednym z największych posiadaczy niewolników Wirginii, był przeciwnikiem niewolnictwa[3]. Jedną z jego pierwszych propozycji w legislaturze stanowej była ustawa o zniesieniu niewolnictwa, która jednak nie została przyjęta. W projekcie Deklaracji Niepodległości również potępił niewolnictwo, jednak fragment ten został wykreślony przez delegatów[5].
W orędziu z 2 grudnia 1806 wyraził satysfakcję z nadchodzącego terminu możliwości zakazu sprowadzania niewolników, gratulując współobywatelom „zaprzestania gwałcenia praw człowieka”[27]. Stosowną ustawę (wchodzącą w życie 1 stycznia 1808) podpisał 2 marca 1807[28]. Jeszcze przed wejściem w życie tego aktu, z dniem 1 maja 1807, zakazany został handel ludźmi w koloniach brytyjskich Ustawą Parlamentu z 25 marca 1807[29].
Tadeusz Kościuszko pieniądze zarobione w Ameryce zapisał w testamencie na wyzwolenie i edukację czarnych niewolników. Jefferson miał być wykonawcą tego testamentu[30]. Ponadto prezydent swoim testamentem wyzwolił pięcioro niewolników[31].
Jefferson był także pionierem w dziedzinie archeologii[32]. W 1784 r. w swojej posiadłości przeprowadził pierwsze naukowe wykopaliska, przecinając kurhan rowem sondażowym, aby dowiedzieć się w jakim celu został on wzniesiony. Dzięki dokładności w prowadzeniu badań zdołał wyróżnić warstwy w swym wykopie. Zauważył również, że kości z dolnych warstw były gorzej zachowane, co mogło oznaczać, że miejsce to było używane jako miejsce pochówków w różnych okresach. Jefferson nie wykluczył, że kurhany były dziełem Indian, doszedł jednak do wniosku, że do rozstrzygnięcia tego problemu potrzeba więcej materiałów archeologicznych.
Jefferson działał również jako architekt, propagując w Stanach Zjednoczonych klasycyzm, który jego zdaniem uosabiał demokrację. Pod inicjałami „A.Z.” wysłał swoją pracę do konkursu na projekt siedziby prezydenta USA w Federal City. Konkurs wygrał jednak James Hoban. Opracował plany swojej posiadłości, budynków Uniwersytetu Wirginii oraz nowej stolicy stanu – Richmond. Zaprojektował także oryginalny system centralnego ogrzewania.
Był członkiem honorowym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk[33].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
