Loading AI tools
amerykański polityk, uczony i filozof Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Benjamin Franklin (ur. 6 stycznia 1705?/17 stycznia 1706 w Bostonie, zm. 17 kwietnia 1790 w Filadelfii[1]) – amerykański polityk, drukarz, uczony, filozof i wolnomularz; jeden z ojców założycieli Stanów Zjednoczonych. Laureat Medalu Copleya (1753)[2].
 | |
| Data i miejsce urodzenia |
17 stycznia 1706 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
17 kwietnia 1790 |
| Ambasador Stanów Zjednoczonych we Francji | |
| Okres |
od 1779 |
| Poprzednik |
brak |
| Następca | |
| Poczmistrz generalny Stanów Zjednoczonych | |
| Okres |
od 1775 |
| Poprzednik |
brak |
| Następca |
Richard Bache |
 | |
| Odznaczenia | |
 | |
Urodził się 17 stycznia 1706 w Bostonie jako dziesiąty syn z siedemnaściorga dzieci[3]. Jego ojcem był niezamożny wytwórca świec i mydła Josiah Franklin, pochodzący z Ecton w hrabstwie Northamptonshire (do Stanów Zjednoczonych przybył ok. 1683)[3]. Po śmierci pierwszej żony, Josiah poślubił Abiah Folger, z którą miał jeszcze dziesięcioro dzieci (w tym Benjamina) i zajmowała się domem[3]. Młody Benjamin miał być początkowo przeznaczony do służby kościelnej[3]. W wieku dwunastu lat, rozpoczął jednak pracę w zakładzie drukarskim swojego brata Jamesa, który od 1721 wydawał „New England Courant”[4]. Pracując tam podrzucał potajemnie Jamesowi artykuły podpisane „Silence Dogood” (w wolnym tłumaczeniu: „milczenie jest złotem”), które potem ukazywały się w gazecie[4]. Konflikty z bratem, który uciekał się nawet do przemocy, spowodowały, że w wieku siedemnastu lat Benjamin uciekł do Filadelfii[5].
Początkowo pracował jako drukarz, jednak za zachętą ówczesnego gubernatora Pensylwanii, Williama Keitha, usiłował założyć własne wydawnictwo[5]. W tym celu, w 1724, wyjechał do Londynu, jednak został oszukany przez swojego protektora, gubernatora Keitha[5]. Pomoc otrzymał wówczas od znajomego pasażera, z którym przypłynął – Denhama[5]. Dzięki niemu, po dwóch latach pobytu, obaj wyruszyli w drogę powrotną do Filadelfii, gdzie Franklin rozpoczął pracę jako drukarz[6]. Wiosną 1727 obaj poważnie zachorowali (Franklin zapadł na zapalenie opłucnej). Denham zmarł, pozostawiając Franklinowi niewielki spadek[7]. Wówczas Benjamin Franklin założył dyskusyjny klub wzajemnego doskonalenia „Junto”, w którym współpracował m.in. z protestanckim teologiem, Cottonem Matherem, a dwa lata później napisał rozprawę The Nature and Necessity of a Paper Currency, która stała się przyczynkiem do rozwoju ekonomii[8]. Od 1730 zaczął wydawać „The Pennsylvania Gazette”[8].
W latach 1732–1757 wydawał poczytny zbiór maksym i porad, zatytułowany „Almanach biednego Ryszarda”, który oprócz korzyści materialnych, przyniósł mu także popularność[9]. Pracując jako drukarz działał na rzecz miasta – na jego wniosek utworzono m.in. ochotniczą straż pożarną, policję miejską i szpital[9]. W 1731 założył wypożyczalnię książek, a w 1743 – Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne[9]. Jednak jego głównym celem było założenie akademii dla uzdolnionej młodzieży[10]. Wraz z członkami klubu Junto napisał projekt Realting to the Education of Youth in Pensilvania. W ciągu kilku tygodni Franklinowi udało się wynająć budynek, zatrudnić kadrę nauczycielską i podpisać dokumenty, dzięki czemu 7 stycznia 1751 otwarto Academy of Pennsylvania (z której powstał Uniwersytet Pensylwanii)[10].
Mimo że był w większości samoukiem, miał rozległą wiedzę – znał cztery języki obce: łacinę, francuski, włoski i hiszpański[9]. Od rozpoczęcia pracy drukarskiej przedstawiał się zawsze jako „Franklin drukarz”[11].
Pierwszy urząd państwowy Franklin objął w 1736, zostając członkiem zgromadzenia Pensylwanii[12]. W 1751 wybrano go do rady miejskiej Filadelfii, w której zasiadał 13 lat[12]. W międzyczasie został delegatem stanu Pensylwania na kongres siedmiu kolonii w Albany. Przedstawił na nim pierwszy pomysł utworzenia unii, który został odrzucony, zarówno przez delegatów, jak i Anglików[13]. W 1757 wyjechał na pięć lat do Anglii by reprezentować swój stan na procesach przeciwko właścicielom kolonii[14]. Następnie powrócił na krótko do Stanów, jednak ponownie pojechał do Anglii, gdzie stał się nieoficjalnym reprezentantem kolonii, przemawiającym przeciwko arbitralnemu opodatkowaniu[14]. W czasie pobytu na wyspach, jego poglądy, odnoszące się do kolonializmu, uległy znacznej radykalizacji – w 1770 roku zaprzeczył władzy Parlamentu Brytyjskiego nad Ameryką[15][doprecyzuj!].
W styczniu 1774, w Londynie, dotarła do Franklina wiadomość o tak zwanej „herbatce bostońskiej”, mającej miejsce miesiąc wcześniej[16]. Dzięki jego staraniom opublikowano listy Thomasa Hutchinsona, gubernatora prowincji Massachusetts, który zalecał użycie siły wobec kolonii[17]. Kiedy Franklin chciał wystąpić z przemówieniem 30 stycznia, Alexander Wedderburn uniemożliwił je ponadgodzinną przemową obfitującą w inwektywy mające na celu zdyskredytowanie roszczeń kolonii i upokorzenie Franklina[16]. Parlament brytyjski przyjął wówczas tak zwane ustawy represyjne uderzające zwłaszcza w Nową Anglię[16]. Tajna Rada Wielkiej Brytanii pozbawiła Franklina godności zastępcy poczmistrza generalnego i odesłała do Ameryki[17]. Po powrocie do Filadelfii 5 maja 1775 został jednogłośnie wybrany na delegata na Drugi Kongres Kontynentalny[18]. W początkowych sesjach (odbywających się w Filadelfii) pełnił rolę przewodniczącego Tajnego Komitetu ds. Korespondencji Zagranicznej[18]. Na tym kongresie przedstawiono projekt utworzenia unii i mianowano Franklina na Poczmistrza Generalnego Stanów Zjednoczonych. Benjamin Franklin był współautorem i sygnatariuszem (Komitet Pięciu) uchwalonej 4 lipca 1776 Deklaracji Niepodległości[17]. W grudniu tego samego roku został wysłany do Francji, gdzie potajemnie uzyskał od ministra spraw zagranicznych Charles’a de Vergennes'a pomoc finansową dla kolonii[17]. Dzięki dobrym stosunkom obu państw, 6 lutego 1778 podpisano francusko-amerykański traktat sojuszniczy, sygnowany przez Franklina, Silasa Deane'a i Arthura Lee[19]. Wkrótce potem Deane został zastąpiony przez Johna Adamsa, jednak antagonizmy między Franklinem a Lee skłoniły do mianowania Franklina w początkach 1779 roku pełnoprawnym ministrem pełnomocnym Stanów Zjednoczonych we Francji[19]. Lee kontynuował kampanię opozycyjną wobec Franklina w Kongresie, co zaowocowało rezygnacją Franklina z misji we Francji[20]. Jednak nie została ona przyjęta, a zwycięstwo nad Brytyjczykami 17 października 1781 umożliwiło dalszą współpracę USA i Francji[20].
Niebawem Franklin został wydelegowany, wraz z Henrym Laurensem, Johnem Jayem i Johnem Adamsem do negocjowania traktatu pokojowego z Anglią[20]. Premierem Anglii był wówczas sympatyzujący z koloniami lord Rockingham i dzięki temu, między innymi, 20 stycznia 1783 podpisano wstępny traktat pokojowy z Anglią, przy udziale Francji i Hiszpanii[21]. Ostatecznie 3 września 1783 w Paryżu podpisano pokój wersalski, który zakończył wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych[21].
We wrześniu 1785, po odwołaniu z funkcji posła we Francji powrócił do USA i ponownie zaangażował się w działalność polityczną. Został przewodniczącym Najwyższej Rady Wykonawczej Stanu Pensylwania[22]. W 1787 wziął aktywny udział w Konwencji Konstytucyjnej, gdzie większość z jego postulatów została odrzucona[23]. Mimo to Franklin gorąco zachęcał do przyjęcia projektu konstytucji[24].
Pod koniec życia zaangażował się w kampanię na rzecz zniesienia niewolnictwa[23].
Dorobek Franklina w badaniach nad elektrycznością obejmuje teorię zakładającą elektryzowanie dodatnie i ujemne, co wykazał na przykładzie butelki lejdejskiej[25]. Stwierdził, że ciała naelektryzowane jednakowo odpychają się, zaś naelektryzowane różnoimiennie – przyciągają się[11].
Franklin przeprowadził szereg doświadczeń z latawcami, udowadniając, że ładunki elektryczne spływające z chmur burzowych po wilgotnym sznurze mogą naładować butelkę lejdejską[26]. Wymyślił zabezpieczenie przed wyładowaniami elektrycznymi poprzez uziemienie[15]. Uważany jest przez to za wynalazcę piorunochronu[9], choć w podobnym czasie dokonał tego Czech Václav Prokop Diviš.
Jego działalność naukowa zaowocowała przyznaniem tytułów doktor honoris causa renomowanych uczelni: Uniwersytetu Yale, Uniwersytetu Harvarda (1753), College of William & Mary (1756), Uniwersytetu w St Andrews (1759) i Uniwersytetu Oksfordzkiego (1762)[12].
Opracowania Franklina, zarówno filozoficzne jak i wynalazcze, spotkały się z przychylnymi opiniami jemu współczesnych. Niemiecki filozof Johann Gottfried Herder stwierdził, że Franklin był „najszlachetniejszym pisarzem ludu”[11]. Jego rozprawy ekonomiczne przyciągnęły także uwagę Karola Marksa[11]. Współpracował on także z naukowcami z innych krajów, na przykład z Georgiem Wilhelmem Richmannen, Franzem Aepinusem czy Michałem Łomonosowem[11]. Dzięki tym znajomościom Franklin został wyróżniony członkostwem honorowym Petersburskiej Akademii Nauk, Akademii Francuskiej i Royal Society[11]. Otrzymał tytuł Master of Arts od Uniwersytetu Harvarda jako pierwsza osoba niebędąca pracownikiem akademickim[27]. Takie samo odznaczenie otrzymał od Uniwersytetu Yale, natomiast Royal Society przyznało mu Medal Copleya[28].
Naukową i polityczną działalność Franklina streszcza łaciński napis na jego popiersiu w Paryżu, autorstwa Jeana d’Alemberta: „Eripuit coelo fulmen, mox sceptra tyrannis”, cytowany czasem jako „Eripuit coelo fulmen sceptrumque tyrannis” („Grom wydarł niebu, a berła tyranom”)[11].
W podeszłym wieku cierpiał na kamicę pęcherza moczowego, z powodu której odczuwał silne bóle i zażywał opium[29]. Benjamin Franklin zmarł 17 kwietnia 1790 w Filadelfii[29].
Wynalazł okulary dwuogniskowe oraz nadał współczesny kształt instrumentowi harmonika szklana (glasharmonika). Uważany jest za wynalazcę piorunochronu. Odkrył także i opisał Golfsztrom[28]. Ku jego czci jednostkę ładunku elektrycznego w układzie CGS nazwano franklinem.
Pisał także o potrzebie stosowania czasu letniego, jednakże humorystyczny wydźwięk jego artykułu sprawił, że nie zaczęto go stosować (Franklin postulował, by ludzie wstawali i kładli się spać wcześniej).
Rodzice Franklina pochodzili z protestanckich rodzin[30]. Sam Benjamin został wychowany w duchu prezbiteriańskim, choć rzadko uczęszczał na nabożeństwa[31]. Wierzył w Boga, lecz już w wieku piętnastu lat zaczął powątpiewać w Objawienie[28]. Lektura książek Roberta Boyle’a, wydanych w obronie chrześcijaństwa i skierowana przeciwko deistom i ateistom, sprawiła, że Franklin zaczął określać siebie samego jako „całkowitego deistę”[28]. W dorosłym życiu także nie uczestniczył w mszach, choć kazania uważał za pożyteczne, sam wyrażał głębokie poszanowanie dla każdej religii[31]. Przekazywał datki na wspólnotę prezbiteriańską w mieście[31].
W swoich wspomnieniach opisał, że każdego ranka odmawiał modlitwę Wszechmocna Dobroci własnego autorstwa[32]:
O wszechmocna Dobroci! Szczodrobliwy Ojcze! Przewodniku pełen miłosierdzia! Wzmóż we mnie mądrość, która ujawnia, w czym leży prawdziwe moje dobro. Umocnij we mnie stanowczą chęć czynienia tego, co owa mądrość wskazuje. Przyjmij moje dobre uczynki dla innych Twych dzieci jako jedyną w mej mocy odpłatę za bezustanne Twoje łaski dla mnie.
Franklin ułożył także własny system wartości, oparty na tzw. Trzynastu Cnotach[33]:
Przez większość dorosłego życia był zaangażowanym wolnomularzem rytu szkockiego. Przystąpił do loży Świętego Jana w Filadelfii w 1732, a w 1734 osiągnął w niej stopień wielkiego mistrza[34]. W latach 1735–1738 był sekretarzem tej loży. W 1749 został wielkim mistrzem lóż Bostonu, w 1760 wielkim mistrzem prowincji Filadelfia, zaś w 1750 naczelnym mistrzem Wielkiej Loży Pensylwanii[34]. Był także od 1782 mistrzem w loży Neuf Soeurs w Paryżu[34].
W 1729 roku Franklin odnowił kontakt z córką swojej gospodyni – Deborą Read[35], z którą wcześniej przyjaźnił się, a która, gdy wyjechał do Londynu, wyszła za mąż[8]. Jej mąż, Rogers, opuścił rodzinę i wyjechał do Indii Zachodnich, gdzie wkrótce zmarł[36]. Franklin poślubił ją 1 września 1730[8]. Ich pierworodny syn Francis (ur. w 1732) zmarł w wieku czterech lat na czarną ospę[37]. Franklin, który dawniej wyśmiewał nawoływania do obowiązkowych szczepień[37], w autobiografii napisał, że gorzko żałuje, że nie zaszczepił syna, co w efekcie doprowadziło do jego śmierci[38]. Deborah zmarła w grudniu 1774 roku[28].
Jego nieślubny syn William Franklin był królewskim gubernatorem New Jersey i jednym z najbardziej aktywnych lojalistów. W 1785 Franklin spotkał syna jeszcze raz po tym, jak zamieszkał on w Anglii.
Podobizna Benjamina Franklina znajduje się na banknocie studolarowym[39]. Jest jedną z trzech osób, których podobizna jest na amerykańskich dolarach, choć nigdy nie były amerykańskimi prezydentami. Drugą z tych osób jest Salmon Chase – sędzia sądu najwyższego, a trzecią Alexander Hamilton – sekretarz skarbu.
Benjamin Franklin, w liście do Jeana Baptiste'a Leroy (datowanym na 13 listopada 1789), sformułował wielokrotnie parafrazowane stwierdzenie: „Na tym świecie pewne są tylko śmierć i podatki”[40].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
