Jean le Rond d’Alembert

Jean Le Rond d’Alembert (ur. 16 listopada 1717 w Paryżu, zm. 29 października 1783 tamże) – francuski intelektualista: filozof, matematyk i fizyk matematyczny, a z wykształcenia również adwokat. Jeden z czołowych przedstawicieli epoki oświecenia jako encyklopedysta; członek Akademii Francuskiej i jej sekretarz.

Jean Le Rond d’Alembert

portret autorstwa Maurice’a Quentina de la Toura, 1753
Data i miejsce urodzenia	16 listopada 1717 Paryż, Francja
Data i miejsce śmierci	29 października 1783 Paryż, Francja
Zawód, zajęcie	intelektualista: filozof, matematyk, fizyk

W filozofii zabrał głos na temat epistemologii, filozofii nauki, ontologii z metafizyką i filozofią umysłu, filozofii religii, etyki, filozofii społeczno-politycznej oraz estetyki i teorii sztuki, zwłaszcza muzyki. W matematyce zajmował się głównie analizą, w tym pionierskimi badaniami równań różniczkowych cząstkowych. Jako fizyk wsławił się w mechanice klasycznej, opisując jedną z pierwszych zasad wariacyjnych, klasyczne równanie falowe i podstawy mechaniki płynów^[1].

D’Alembert został upamiętniony nazwami kilku terminów naukowych w matematyce i fizyce, planetoidy, paryskiej ulicy oraz instytucji naukowej^[2]. Jego twórczość była umieszczona na katolickim Indeksie ksiąg zakazanych^[3].

Życiorys

D’Alembert w 1777 roku

D’Alembert – posąg umieszczony w Luwrze

Tabliczka ulicy d’Alemberta w Paryżu

D’Alembert był nieślubnym synem wpływowej pisarki i kurtyzany, Claudine Guérin de Tencin, prowadzącej też znany salon literacki w Paryżu i generała artylerii Louisa-Camusa Destouchesa (1668-1726). Po urodzeniu matka pozostawiła niemowlę na stopniach kościoła St. Jean-le-Rond (niedaleko katedry Notre-Dame). Oddany do sierocińca został wkrótce adoptowany przez żonę szklarza Madame Rousseau, w której domu przebywał do 1765 r. Destouches, który chciał, by jego ojcostwo pozostało oficjalnie nieznane, łożył jednak na wykształcenie syna, a przed śmiercią zapisał mu 1200 liwrów rocznej renty.

D’Alembert uczęszczał najpierw do szkoły prywatnej; w wieku 12 lat pod wpływem rodziny ojca, wstąpił do prowadzonego przez jansenistów kolegium Czterech Narodów (znanego również jako „Collège Mazarin”), gdzie do 1735 r. studiował filozofię, prawo i sztukę. W 1735 roku obronił pracę dyplomową z mechaniki teoretycznej^[4]. W późniejszym życiu kierował się regułami kartezjańskiego racjonalizmu wpojonymi mu przez jansenistów. Choć janseniści nakłaniali młodzieńca do kariery duchownego, d’Alembert podjął studia prawnicze (uzyskując w 1738 tytuł adwokata), później medycynę.

Dorobek naukowy

Od 1754 członek, a od 1772 sekretarz Akademii Francuskiej. Współtwórca i współredaktor Wielkiej encyklopedii francuskiej, której założenia przedstawił we Wstępie do encyklopedii (1751, wydanie polskie 1954). W 1757 wskutek represji politycznych zmuszony do rezygnacji z prac nad nią.

Zasłużony na polu fizyki i matematyki, zwłaszcza w dziedzinie mechaniki teoretycznej (zasada d’Alemberta) i analizy matematycznej, gdzie opracował rachunek pochodnych cząstkowych. W 1769 roku wypromował pracę dyplomową Laplace’a w dziedzinie równań różniczkowych cząstkowych^[5]. Zajmował się też estetyką i teorią muzyki, pisząc prace:

• Éléments de la musique théorique et pratique (Elementy muzyki teoretycznej i praktycznej), 1752;
• Réflexions sur la musique en général et sur la musique française en particulier (Refleksje o muzyce, w szczególności o francuskiej) 1754.

Poglądy

Epistemologia i filozofia nauki

Zwolennik empiryzmu, za pewną uważał wiedzę opartą na doświadczeniach zmysłowych, które, oczyszczone przez umysł z tego, co przypadkowe, tworzyć miały podstawę pojęć ogólnych i definicji – zasadniczego elementu rozumowania nauk.

Za główne zadanie myślenia i działalności naukowej uznał porównywanie faktów lub idei i poszukiwanie związków między nimi. Dokonał podziału nauk na historię, filozofię i sztuki piękne, upatrując ich dominant odpowiednio w pamięci, rozumie i wyobraźni. Filozofii przypisał funkcje metodologiczne. Jako pierwszy zwrócił uwagę na społeczne i biologiczne uwarunkowania ludzkich pojęć i sądów o świecie. Ostatecznie skłaniał się ku sceptycyzmowi, nawet agnostycyzmowi, zakładając niepoznawalność tzw. istoty rzeczy. Przez Władysława Tatarkiewicza uważany był za przedstawiciela wczesnej fazy pozytywizmu^[6].

Inne opinie

D’Alembert nie był religijny i czynnie krytykował instytucjonalną religię, zwł. kalwinizm i katolicki zakon jezuitów. Mimo to przyjmował niektóre podstawowe doktryny głoszone przez wiele religii jak istnienie:

• Boga-Stwórcy, przez co bywa zaliczany do deistów;
• duszy, która jako oddzielna substancja miała w człowieku kształtować świadomość niezależnie od materii, a w dodatku być nieśmiertelna^[7].

Za podstawę moralności uznał niezmienne zasady etyczne, właściwe z natury wszystkim ludziom, a z drugiej strony – właściwie pojęty interes osobisty i społeczny^{[potrzebny przypis]}.

Niektóre prace

Okładka Traité de dynamique

• 1743: Traité de dynamique;
• 1754: Recherches sur différents points importants du système du monde;
• 1759: L’essai sur les éléments de philosophie;
• 1759: De la liberté en musique;
• 1761: Opuscules mathématiques.

Zobacz też

• (5956) d’Alembert

W matematyce:

• Kryterium d’Alemberta
• Operator d’Alemberta
• Równanie funkcyjne d’Alemberta

W fizyce:

• Zasada d’Alemberta
• Zasada d’Alemberta (robotyka)
• Paradoks d’Alemberta