Strzemieszyce Wielkie
dzielnica Dąbrowy Górniczej Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Strzemieszyce Wielkie – dzielnica Dąbrowy Górniczej, położona pomiędzy Redenem i Strzemieszycami Małymi, przy drodze krajowej nr 94. Oddalona o 7,5 km od centrum[2]. Przez Strzemieszyce przepływają rzeki Rakówka oraz Jamki, które z kolei wpływają do Bobrka.
| Dzielnica Dąbrowy Górniczej | |||
 Bazylika w Strzemieszycach Wielkich | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Miasto | |||
| Prawa miejskie |
1954-1975 | ||
| W granicach Dąbrowy Górniczej |
27.05.1975[1] | ||
| Powierzchnia |
18,49 km² | ||
| Strefa numeracyjna |
32 | ||
| Kod pocztowy |
42-530 | ||
| Tablice rejestracyjne |
SD | ||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |||
Położenie na mapie Dąbrowy Górniczej  | |||
 50°18′44″N 19°16′46″E | |||
Były wsią biskupstwa krakowskiego w powiecie proszowickim w województwie krakowskim w końcu XVI wieku[3].
Etymologia ludowa utrzymuje, że Strzemieszyce otrzymały swoją nazwę od zdarzenia związanego z przejazdem przez wieś króla Jana III Sobieskiego[4]. Król ten, ciągnąc pod Wiedeń, zerwać miał tutaj złote strzemię, które zszyte zostało przez miejscowego rzemieślnika. Legendzie takiej przeczy jednak fakt, że nazwa „Strzemieszyce Wielkie” (Strmyeschycze major) zaświadczona jest już w XV w. W rzeczywistości nazwa „Strzemieszyce” należy do grupy nazw patronimicznych. Nazwy takie w okresie wczesnośredniowiecznym wskazywały na potomków lub poddanych człowieka, którego imię dało początek nazwie[5]. Nazwa Strzemieszyce pochodzi tym samym od nazwy osobowej Strzemiesz i oznacza najprawdopodobniej potomków człowieka o takim imieniu, którzy zasiedlili obszar ówczesnej wsi[6]. Z grupy ludzi przeniesiona została z czasem na miejsce, które zamieszkiwali. Błędne rozumienie nazwy Strzemieszyce utrwaliło się jednak tak dalece, że znalazło swój wyraz nawet w opracowanym w 1967 r. przez urodzonego w Strzemieszycach a później mieszkającego w Krakowie, inżyniera Józefa Ścisłę herbie miasta Strzemieszyce Wielkie. Niezależnie od tego, użycie strzemienia jako symbolu Strzemieszyc jest w pełni uzasadnione. Przydomek Strzemiesz wywodzić bowiem należy właśnie od tego słowa. Nazwa nawiązuje zatem pośrednio do istnienia w dawnych Strzemieszycach Wielkich rzemieślniczego ośrodka produkcji strzemion[7]. Złoty kolor strzemienia w herbie wskazuje jedynie na piękną legendę, która nie ma jednak wiele wspólnego z rzeczywistością. Najprawdopodobniej w XIV w., w związku z ukształtowaniem się sąsiedniego przysiółka Strzemieszyce Małe, do nazwy Strzemieszyc zaczęto dodawać przymiotnik „Wielkie”.
Czasy prehistoryczne
W Strzemieszycach Wielkich odkryto ślady osadnictwa z okresu kultury łużyckiej. Natrafiono na szczątki cmentarza z późnej epoki brązu względnie wczesnej epoki żelaza (ok. 700 r. p.n.e.). Według miejscowej legendy na terenie obecnych Strzemieszyc zatrzymał się w 965 r. podróżnik, kronikarz i handlarz niewolników Ibrahim ibn Jakub – i tam też kupił swoją ulubioną niewolnicę Dziewoję. Obóz Ibrahima miał się znajdować przy źródłach Wywierzyska.
XI-XVIII w.
Ciągłość osadnicza na terenie Strzemieszyc Wielkich istnieje co najmniej od XI w. Potwierdzają to prace archeologiczne z 1932, kiedy w odległości ok. 3–4 km od Łośnia (na terenie zajętym później przez Hutę Katowice) odkryto cmentarzysko z okresu średniowiecza, datowane obecnie na okres od XI do drugiej połowy XII w.[8] Należy ono do najbogatszych cmentarzysk z początków państwa polskiego (103 groby). Natomiast prace archeologiczne przeprowadzone w 1997 r. na posesji przy ul. Strzemieszyckiej 407 doprowadziły do odkrycia szczątków trzech średniowiecznych chat datowanych na XI-XII w. Istnienie osady związane jest najprawdopodobniej z istnieniem mikroregionu osadniczego, obejmującego również sąsiedni Łosień i związanego z wydobyciem oraz wytopem rud ołowiu i srebra. Odkryte szczątki pieca do wytopu kruszców oraz wyposażenie odkrytych w 1932 r. grobów potwierdzają tezę, że ówcześni mieszkańcy tych terenów zajmowali się górnictwem i hutnictwem. Pierwsze wiadomości pisane o wsi Strzemieszyce pochodzą z początku XIV w. Wieś była wtedy własnością biskupów krakowskich i wchodziła do końca XVIII w. w skład klucza sławkowskiego. Istniał też tutaj prawdopodobnie dwór biskupi, w którym w 1363 r. bawił cesarz Karol IV jadąc z Pragi do Krakowa na swój ślub z wnuczką Kazimierza Wielkiego Elżbietą[7]. Wieś płaciła biskupom dziesięcinę. Życie gospodarcze sprzężone było z pobliskim Sławkowem. W XVI w. Strzemieszyce Wielkie były terenem eksploatacji kruszców. Zachowały się z tego czasu informacje o bogatej w złoża kopalni w Warpiu (okolice dzisiejszej kolonii Przełajka), którą w 1552 r. otworzył niejaki Stanisław Grabowski. Mniej więcej w tym samym czasie działała kopalnia „Jakuby”, będąca własnością Jana Porębskiego i zakupiona w 1568 r. przez Marcina Górnika. Leżała ona między Wojciechowicami a Strzemieszycami Wielkimi[9]. Funkcjonowały też w Strzemieszycach Wielkich karczmy i młyny. W 1490 r. odnotowano istnienie w Strzemieszycach Wielkich na rzece Bobrek dwóch młynów: „Szałas” i „Warmus”. W 1522 r. mieszczanin sławkowski Marcin Porębski uzyskał odnowienie przywileju na prowadzenie karczmy w Strzemieszycach Wielkich. Od średniowiecza były Strzemieszyce Wielkie również ośrodkiem rzemiosła, podległego od XVI w. sławkowskim organizacjom cechowym. Wiadomo, że w XVIII w. działał tu pochodzący z Żywca mistrz Mikołaj Strzałkiewicz, u którego praktykowali urodzony w Strzemieszycach Filip Lewkowicz oraz sławkowianin Wawrzyniec Trzewiczek. W 1794 r. księgi cechowe odnotowują działalność mistrza rzemiosła tkackiego Filipa Kłoska. Ze schyłkowego okresu zwierzchności biskupiej pochodzą też wiadomości o zaangażowaniu chłopów strzemieszyckich po stronie urzędników biskupich w utarczkach z mieszczanami sławkowskimi.
XIX-XX w.
Wraz z innymi miejscowościami klucza Strzemieszyce Wielkie przeszły w 1790 r. na własność skarbu państwa. W wyniku III rozbioru Polski weszły w skład Nowego Śląska, w którym pozostawały do 1807 r. W okresie tym, w 1806 r., założona została pierwsza szkoła elementarna, gromadząca dzieci ze Strzemieszyc Wielkich i Małych oraz z osady Niemce. W 1809 r. Strzemieszyce weszły w skład gminy olkusko-siewierskiej. Pomimo gwałtownego rozwoju przemysłowego sąsiedniej Dąbrowy Górniczej i Ostrów Górniczych, Strzemieszyce Wielkie jeszcze w drugiej połowie XIX w. pozostawały miejscowością przeważnie rolniczą. Mimo zapoczątkowanych jeszcze w okresie pruskim (1795-1807) poszukiwań, nie zlokalizowano w Strzemieszycach Wielkich złóż kruszców. Początkowo nie odkryto również złóż węgla kamiennego. Rozwój gospodarczy wsi wiąże się z rozbudową szlaków komunikacyjnych. W latach 30. XIX w. powstał bity trakt łączący Będzin z Olkuszem, przebiegający przez Strzemieszyce Wielkie. Transportowano nim galman z kopalń w Olkuszu, Sławkowie i Strzemieszycach Małych do hut w Dąbrowie Górniczej i Będzinie. W stronę przeciwną, do Olkusza, wożono węgiel z kopalń zagłębiowskich.
W 1848 r. przeszedł tędy odcinek Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej prowadzący do Maczek. Otwarto wtedy stację Strzemieszyce Południowe (obecnie Dąbrowa Górnicza Południowa). W styczniu 1885 r. Strzemieszyce połączone zostały koleją Iwanogrodzko-Dąbrowską z Kielcami. Połączenia kolejowe, w szczególności Kolej Iwangorodzko-Dąbrowska, odegrały rolę miastotwórczą.
Od lat 70. XIX w. rozpoczęto poszukiwania węgla kamiennego, którego złoża nie okazały się jednak obfite. Zaczęły powstawać małe kopalnie. W 1880 r. powstała kopalnia „Jakub” w Grabocinie, funkcjonująca do 1884 r. jako kopalnia odkrywkowa. Wznowiono w niej eksploatację w latach 1908–1910 pod nazwą „Jakub II”. Wkrótce potem połączona została z kopalnią „Kazimierz”. Kopalnia „Podreden” rozpoczęła eksploatację w 1912 r. Istniała na dzierżawionych od 1910 r. polach górniczych na terenie obecnej Mikrohuty. Kopalnia „Lilit” założona została w 1913 r. na granicy Strzemieszyc Wielkich i Ostrów Górniczych. Funkcjonowała ponadto kopalnia „Siurpryz”, będąca zakładem działającym w ramach Towarzystwa Górniczo-Przemysłowego Będzin-Olkusz. Po pierwszej wojnie światowej zaprzestano w niej eksploatacji węgla.
W 1883 r. rozpoczęto budowę Fabryki Cerezyny (późniejszy „Strem”). W 1904 r. zakład ten zatrudniał 120, a w 1914 r. już 206 osób. W 1899 r. powstało Towarzystwo Akcyjne Fabryka Superfosfatów i Przetworów Chemicznych „Strzemieszyce”. W 1904 r. zatrudniało ono 90 pracowników, dziesięć lat później, w 1914 r., 149. Wraz z rozwojem przemysłu rozpoczynają się osiedlać Żydzi. W przeciwieństwie do innych miejscowości Zagłębia Dąbrowskiego (Będzin, Modrzejów), w należących do biskupstwa krakowskiego Strzemieszycach nie wolno się było im osiedlać do końca epoki przedrozbiorowej (przywilej de non tolerandis Judaeis). Żydzi zaczęli się osiedlać w miejscowości dopiero w drugiej połowie XIX w. W 1885 r. na 2962 mieszkańców było już 125 Żydów (4,2%). Odsetek ten wzrósł w okresie międzywojennym do ok. 20%. W 1928 r. powstała tu samodzielna gmina wyznaniowa, dysponująca synagogą, mykwą i chederem. Zmarłych chowano na cmentarzu w Sławkowie. 10 lutego 1911 r. erygowana została przez biskupa kieleckiego Augustyna Łosińskiego, poprzez wydzielenie z parafii Gołonóg, parafia w Strzemieszycach Wielkich, obejmująca również Strzemieszyce Małe, Grabocin, Kazimierz, Ostrowy, Feliks i Niemce.
Z 11 tys. mieszkańców Strzemieszyce Wielkie były najbardziej ludną wsią II Rzeczypospolitej[10].
Okupacja niemiecka
W czasie II wojny światowej pod okupacją niemiecką jako Groß Strzemieszyce. Planowanej nazwy niemieckiej Strehmen nigdy oficjalnie nie wprowadzono. Siedziba okręgu urzędowego Strzemieszyce (Amtsbezirk Strzemieszyce), w skład którego oprócz Strzemieszyc Wielkich wchodziły: Strzemieszyce Małe, Strzemieszyce Folwark, Maczki, Niemce, Ostrowy i Porąbka (razem 7 gmin)[11].
Okres powojenny
1 stycznia 1950 r. przestała istnieć gmina Olkusko-Siewierska, której trzon stanowiły Strzemieszyce Wielkie. Po odłączeniu od gminy Olkusko-Siewierskiej Gołonoga, Ząbkowic, Kazimierza, Ostrów Górniczych i Porąbki utworzono na jej miejsce gminę wiejską o charakterze miejskim Strzemieszyce Wielkie[12]. W 1952 r. nastąpiła korekta granic z Kazimierzem Górniczym[13]. W 1954 r. Strzemieszyce Wielkie uzyskały status miasta[14]. Z dniem 30 czerwca 1963 r. przyłączono do Strzemieszyc Wielkich kolonię Jamki i tereny leśne o łącznej powierzchni 339,30 ha, wyłączone z Dąbrowy Górniczej[15]. 1 stycznia 1973 r. włączono w skład Strzemieszyc Wielkich obszar sołectwa Strzemieszyce Małe[16]. W 1975 r. przyłączono miejscowość do Dąbrowy Górniczej.
W Strzemieszycach Wielkich posiada swój zakład produkcyjny firma Saint-Gobain.
- Bazylika Najświętszego Serca Pana Jezusa – kościół w stylu neogotyckim z początku XX w., według projektu Józefa Stefana Pomian-Pomianowskiego (nr rej. A/538/2019[17]).
- Tablica pamiątkowa oddziału „Ordona” przy ul. Strzemieszyckiej upamiętnia mord członków grupy partyzanckiej Armii Krajowej dowodzonej przez Henryka Miltona, ps. „Odron”, którzy zginęli z rąk hitlerowców w 1943 r. Tragiczny mord był pierwotnie upamiętniony w 1945 r. w pobliżu posesji członka oddziału, Ryszarda Wojtusika. W 1981 r. z inicjatywy Prezesa ZBoWiD Kazimierza Byjos i Ryszarda Wojtusik odsłonięto krzyż i tablicę pamiątkową przy ulicy Strzemieszyckiej. Fundatorem tablicy był Urząd Miasta Dąbrowy Górniczej i Prezydent Jerzy Talkowski.
- Dolinka katyńska – powstała w 1991 r. z inicjatywy społeczeństwa Strzemieszyc oraz koła ZBOWiD, przy aprobacie miejscowych władz kościelnych. Znajduje się przy tutejszym cmentarzu parafialnym i poświęcona jest zamordowanym w Katyniu mieszkańcom Strzemieszyc, ks. Jerzemu Popiełuszce i o. Maksymilianowi Kolbemu.
- 11 Powieszonych – pomnik tragicznie zamordowanych jedenastu Polaków 26 listopada 1943 r. w czasie okupacji hitlerowskiej. Znajduje się na łąkach pomiędzy ulicami Ofiar Katynia, Majewskiego, Stacyjną i Akacjową.
- Wapiennik Bordowicza – założony w 1931 r. przez Wł. Bordowicza.
W Strzemieszycach Wielkich znajdują się następujące szkoły :
- Szkoła Podstawowa nr 17 im. Adama Mickiewicza przy ul. Ofiar Katynia 76
- Szkoła Podstawowa nr 2 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego przy ul. Sportowej 16
- Szkoła Podstawowa nr 5 im. Henryka Sienkiewicza przy ul. Strzemieszyckiej 390
Każda ze szkół wyżej wymienionych istnieje od ponad pół wieku i nadal niestrudzenie edukuje Strzemieszyczan. Atrakcją jaką posiada Szkoła Podstawowa nr 5 jest basen, który jest dostępny nie tylko dla uczniów, ale również dla mieszkańców miasta.
Pomnik Przyrody Wywierzyska
-staw_2.jpg)
-staw_3.jpg)
-staw.jpg)
Pomnik Przyrody Wywierzyska w Strzemieszycach Wielkich[18] utworzony został uchwałą Rady Miejskiej w maju 1996 r. Jest to obszar o powierzchni 1,3 ha. Źródła niosą wodę wapniowo-magnezową. Podobnie jak w innych źródełkach strzemieszyckich woda nie jest jednak zdatna do picia z uwagi na obecność w niej bakterii koli[19]. Wydajność źródeł to 50 litrów/sekundę. Źródła położone są na wysokości 290 m n.p.m. Obszar ich zasilania nie jest ustalony.
Najważniejsze elementy fauny to:
- wypławek kątogłowy
- źródlarka karpacka
- kiełż zdrojowy
- pstrąg potokowy
Najważniejsze elementy flory:
- Cratoeuron commutatum rzadki już mech, związany z zimnymi wodami węglanowymi
- Wywłócznik kłosowy
Na terenie Wywierzysk funkcjonwała w XIX w. płuczka galmanu „Strzemeska” (zakład wzbogacania rud), której zabudowania według dokumentów archiwalnych zlokalizowane były „przy trakcie bitym z Dąbrowy do Olkusza. Oddalone od kopalni Anna o 2 wiorsty, od Sławkowa wiorst 4. (...) Założona została przy źródłach wód sączących się ze stopy góry Kawiej, które w tem miejscu tworzą stawiki”[20]. Początkowo przemywano w niej galman z kopalń „Anna”, „Leonidas”, „Józef”, „Jerzy” i „Ulisses”, a po wybudowaniu innych tego typu zakładów płuczka ta obsługiwała tylko kopalnie „Anna” i „Leonidas”. Z inwentarza spłuczki, sporządzonego w 1835 r. dowiadujemy się, że składała się ona z murowanego domu sztygara oraz drewnianego budynku samej płuczki, w którym znajdowały się „skrzynie dubeltowe do płukania galmanu, do tego półskrzynki do nasypywania galmanu, rynny z tarcic przez które woda z pobliskiego stawku płynie, rury drewniane, upust o dwóch stawidłach, rynsztok brukowany z trzech stron mieszkania[21]. Oprócz skrzyń, w których płukano duże kawałki rudy zakład ten posiadał też tzw. „przeciery”, w których płukano miał galmanowy używając sit drucianych[20]. Płuczkę „Strzemeską” zamknięto w 1893 r. Później teren ten znacznie przekształcono w związku z regulacją stawów i budową alejek parkowych, dlatego po dawnym zakładzie wzbogacania galmanu nie pozostały już żadne ślady[22].
- Bronisław Darski (1905-1964) – polski aktor teatralny i filmowy.
- Henryk Levittoux – lekarz, brat Karola – opozycjonisty polskiego.
- Tadeusz Makarczyński (1918-1987) – polski scenarzysta i reżyser filmów dokumentalnych.
- Helena Płotnicka – członkini ruchu oporu podczas II wojny światowej.
- Bolesław Szlązak – prawnik, poseł, wiceprezes NIK, członek Trybunału Stanu.
- Andrzej Ziębik – profesor, wykładowca Politechniki Śląskiej.
- Janusz Gajos – aktor.
- Mariusz, Kalaga - artysta, muzyk, wykonawca muzyki biesiadnej, pop, country. Autor programów muzycznych oraz kulinarnych. Był radnym miasta Dąbrowa Górnicza.
- Stanisław Marian Próchnicki (ur. 15 listopada 1893, zm. 23 sierpnia 1933 w Warszawie) – major dyplomowany kawalerii Wojska Polskiego.
- Kazimierz Byjoś – (3.03.1928-23.06.2003) – działacz społeczny, Prezes ZBOWiD, zasłużony dla miasta Dąbrowa Górnicza oraz woj.Katowickiego, odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
- Tomasz Byjos (ur. 1 marca 1968) – polski sportowiec, laureat nagrody „Srebrne Strzemię” za promocję Strzemieszyc Wielkich (2003), oraz laureat tytułu „Dąbrowianin Roku” (2003)
- Edward Babiuch, ur. 28 grudnia 1927 w Grabocinie – polityk, ekonomista, premier rządu PRL.
- Jadwiga Byjoś z domu Łuszczewska Nadzieja (ur. 1.11.1928-14.12.2017) – działaczka społeczna, Prezes PCK, zasłużona dla miasta Dąbrowa Górnicza oraz woj.Katowickiego, za zasługi dla kraju i społeczeństwa odznaczona wieloma medalami, w tym Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski
- Zbigniew Gadomski (1921-1993) – ksiądz, więzień i duszpasterz więźniów PRL.
- Krzysztof Kieślowski (1941-1996) – reżyser filmowy. Na przełomie lat 40. i 50. XX w. mieszkał w Strzemieszycach Wielkich. Chodził do szkoły powszechnej, w której języka rosyjskiego uczyła jego babka. Stryjeczny wujek Kieślowskiego był znanym w okolicy lekarzem. W wieku około 7 lub 8 lat, obejrzał swój pierwszy film w kinie PAW.
- Mariusz Trąba – rektor Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Sosnowieckiej w Krakowie.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
