Karol Levittoux

Karol Levittoux (ur. 1820 prawdopodobnie^[1] w Kumelsku koło Kolna, zm. 7 lipca 1841 w Warszawie) – polski działacz niepodległościowy, student kursów prawniczych w Warszawie. Karol był synem Piotra Levittoux-Desnouettes, francuskiego sierżanta, osiadłego w Polsce w 1813^[2].

Karol Levittoux

Tablica upamiętniająca Karola Levittoux na fasadzie pałacu Działyńskich przy al. „Solidarności” 74a (dawniej ul. Leszno) w Warszawie – w miejscu gdzie istniało gimnazjum, w którym działał
Data i miejsce urodzenia	1820 Kumelsk
Data i miejsce śmierci	7 lipca 1841 Warszawa
Przyczyna śmierci	samospalenie

Życiorys

Uczeń i absolwent pijarskiego gimnazjum łukowskiego, słuchacz kursów pedagogicznych w Warszawie. W 1839 roku założył w Łukowie Związek Patriotyczny, którego działalność polegała na pracy samokształceniowej i agitacji, będąc częścią składową Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Z jego inicjatywy powstał też podobny związek w Chełmie. Biorący udział w sprzysiężeniach zostali oskarżeni o dążenie do wywołania powstania zbrojnego, utworzenie rządu republikańskiego oraz zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów. Sprzysiężenie zostało wykryte na skutek zeznań złożonych przez nauczyciela szkoły elementarnej w Łukowie Jana Thierbacha. Levittoux po aresztowaniu w 1841 przebywał kilka miesięcy w warszawskiej cytadeli. Brutalne śledztwo po nieudanej próbie ucieczki doprowadziło go do popełnienia samobójstwa. Levittoux podpalił siennik i zginął w ogniu. Nie chciał wydać swoich towarzyszy. Stał się symbolem niezłomnej postawy i poświęcenia za ojczyznę.

Bolesław Limanowski tak przedstawia bieg wydarzeń:

Armia szpiegów pod dowództwem słynnego Abramowicza napadała na domy, dwory i, znalazłszy jakąś książkę zakazaną lub jaką inną poszlakę, więziła i odsyłała do cytadeli. (...) Tak było w 1841 r., kiedy wykryto związek młodzieży szkolnej w Łukowie. Przywieziono wówczas około 200 młodzieńców. Młodzież trzymała się dzielnie i nic z niej wydobyć nie można było. Kierownikiem tego związku był Karol Levittoux, wielkiego hartu i niezwykłych zdolności młodzieniec. Dostał on 2 tysiące pałek, co dwa dni po 400, był głodzony, nie dawano mu spać, ale wszystko to wytrzymał i nikogo nie wydał. Z powodu zaślubin następcy Mikołaja wystarano się o uwolnienie młodzieży łukowskiej, ale z tej łaski wyłączono Levittoux. Wówczas starano się ułatwić mu ucieczkę i w grzbiecie książki wraz z listem, kluczem [szyfrem] pisanym, przysłano piłkę do przerzynania krat. Przy rewizji więźniów, która odbywała się często, wpadły one w ręce żandarmów. Rozpoczęły się więc nowe badania [przesłuchania] i nowe męczarnie. Levittoux, osłabiony na ciele i czując w sobie słabnącego ducha, z obawy, aby nie wydał nikogo, podpalił swoje łózko i na nim życie zakończył. Było to ostatnich dni lipca 1841 r. Od tego czasu zaprzestano dawać światło więźniom^[3].

Cyprian Kamil Norwid w liście do Zygmunta Krasińskiego tak opisywał śmierć Levittoux:

...kląkł na łóżku z twardych desek powrozami słomianymi okręconych – pod one deseczki świecę postawił; wolno zapaliły się powrozy kręcone ze słomy. Jak wieczność długo musiały się rozżarzać, nim zaczęły śmierć zadawać. Kilka godzin ujść musiało nim to łóżko – w stos się przeobraziło i to raczej węglem niż płomieni. Znaleziono go na kolanach z piersią i twarzą zwęgloną, bez życia wpół opadłym...

W sztuce

Zobacz w Wikiźródłach tekst Śmierć Levitoux

Czyn Karola Levittoux zainspirował Cypriana Kamila Norwida do napisania wiersza Burza (Śmiało, młodzieńcze...)^[4], gdzie napisał:

Śmiało, młodzieńcze, chociaż przepaść bliska,

A niebo gromem odzywa się nowym!

Z nieuchronnego wynijdziesz ogniska

W wieńcu, gwiazdami iskier brylantowym,

Do śmierci Levitoux nawiązuje również fragment dramatu Norwida Za kulisami z 1866 r.^[5] Słowa te zainspirowały Jerzego Andrzejewskiego do zatytułowania powieści Popiół i diament, a sam utwór wykonywany był jako piosenka pod tytułem Po to właśnie, min. przez Stana Borysa. Fragment dramatu brzmi:

Coraz to z ciebie, jako z drzazgi smolnej,

Wokoło lecą szmaty zapalone;

Gorejąc, nie wiesz, czy stawasz się wolny.

Czy to, co twoje, ma być zatracone.

Czy popiół tylko zostanie i zamęt,

Co idzie w przepaść z burzą? Czy zostanie

Na dnie popiołu gwiaździsty dyjament,

Wiekuistego zwycięstwa zaranie?

Wiersze poświęcili mu również Władysław Syrokomla (Karol Levittoux), Mieczysław Romanowski (Śmierć Levittoux), Roman Zmorski (Modlitwa) i Jan Kanty Radecki (Spaleniec)^[6].

Postaci tej poświęcony jest także współczesny wiersz Jerzego Czecha pt. Karol Levittoux, wykonywany przez Przemysława Gintrowskiego do jego własnej melodii (utwór wszedł w skład programu „Kamienie” z 1991 roku)^[7]. Fragment utworu:

Pod siennikiem migoce kaganek

Mniej boli ogień, niźli ran płomienie

Dziś sobie takie rozścielę posłanie

Co moją celę w jeden krzyk zamieni

Malarz Antoni Kozakiewicz (1841-1921) namalował obraz Śmierć Karola Levittoux (zaginiony, znany tylko z reprodukcji)^[8].

Około 1862 Władysław Oleszczyński wykonał medal pamiątkowy z wizerunkami o. Floriana Topolskiego i Karola Levittoux^[9].

Upamiętnienie

• Imię Karola Levittoux nosi jedna z ulic wewnątrz warszawskiej Cytadeli.
• Tablica pamiątkowa na szczytowej ścianie pałacu Działyńskich przy al. „Solidarności” 74a w Warszawie, odsłonięta w 1966^[10].
• W Łukowie organizowany jest coroczny Memoriał Piłki Siatkowej im. Karola Levittoux. W zawodach biorą udział najlepsze amatorskie zespoły z całej Polski. 10 maja 2014 roku, podczas pierwszego dnia kolejnej edycji memoriału, została odsłonięta pamiątkowa tablica wraz z kamieniem, która znajduje się w parku miejskim.

Rodzina

Młodszym bratem Karola był dr Henryk Levittoux, warszawski lekarz i przyrodnik, który pozował Janowi Matejce do obrazu Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem. Matejko namalował również portret Marii Levittoux, bratanicy Karola^[11].

W czasie przewrotu majowego w 1926 r. jedną z ofiar był student i członek Korporacji Akademickiej Chrobatia^[12] – Karol Levittoux, stryjeczny wnuk słynnego konspiratora, najprawdopodobniej zabity przez oddziały wierne Piłsudskiemu^[13].

Stryjeczny prawnuk Karola, major Henryk Julian Levittoux, lekarz i uczestnik kampanii wrześniowej, zginął zamordowany w zbrodni katyńskiej w maju 1940 roku jako jeniec obozu w Charkowie^[5]. Jego brat pułkownik Jerzy Levittoux był szefem sztabu w dywizji generała Maczka i zginął w 1944 roku w Normandii^[11].

Przypisy

1. Według Polskiego Słownika Biograficznego wersja o urodzeniu w Łukowie nie odpowiada prawdzie.
2. Polski słownik biograficzny t. 17, 1935.
3. Bolesław Limanowski: Historia demokracji polskiej w epoce porozbiorowej. Brak numerów stron w książce
4. Jego śmierć opiewał Norwid. 180 lat od tragicznych wydarzeń [online], tustolica.pl [dostęp 2021-11-12] (pol.).
5. BarbaraB. Sawic BarbaraB., Co po nas zostanie?, „Przewodnik Katolicki 27/2014”, 2014.
6. BogdanB. Zeler BogdanB., Śmierć spiskowca Karol Levittoux w liryce polskiej, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1376”, 1993.
7. Tekst wiersza.
8. Śmierć Karola Levittoux | Kopie obrazów olejnych [online], kopieobrazow.org, 14 kwietnia 2013 [dostęp 2021-11-12] (pol.).
9. Polona [online], polona.pl [dostęp 2021-11-12].
10. Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w. Warszawa: Argraf, 2004, s. 284. ISBN 83-912463-4-5.
11. Maciej Załuski, Trzy wieki rodziny Levittoux w Polsce, wyd. Exemplum 2020.
12. Corporatio Respublica, Księga pamiątkowa X-lecia, Warszawa 1932.
13. J. Czerwiński, Jak zginął ś. p. K. Levittoux, Gazeta Warszawska, nr 150, 3 VI 1926, s. 5.

Bibliografia

• Polski Słownik Biograficzny, Tom XVII, s. 196 i n.
• „Demokrata Polski” 1844, nr. 19, s. 91
• Maciej Załuski, Trzy wieki rodziny Levittoux w Polsce, wyd. Exemplum 2020

Kontrola autorytatywna (osoba):

• VIAF: 2876151778260018130008
• GND: 1234114275
• PLWABN: 9810549723605606

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3931976