Loading AI tools
święty katolicki, zakonnik, mistyk chrześcijański, stygmatyk, diakon Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Franciszek z Asyżu, właśc. wł. Giovanni di Pietro di Bernardone, znany także jako Francesco Bernardone i Biedaczyna z Asyżu (ur. w 1181 albo 1182 w Asyżu, zm. 3 października 1226 w Porcjunkuli) – założyciel zakonu franciszkanów, a pośrednio także klarysek i tercjarzy, misjonarz, mistyk średniowieczny, stygmatyk, święty Kościoła katolickiego.
| diakon wyznawca | |
 Fresk Maestro di San Gregorio w opactwie benedyktyńskim w Subiaco (1228–1229) | |
| Data i miejsce urodzenia |
1181 albo 1182 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
3 października 1226 |
| Czczony przez | |
| Kanonizacja |
16 lipca 1228 |
| Wspomnienie |
4 października |
| Atrybuty |
habit franciszkański; baran; krzyż; księga; ptaki; ryba w ręku; stygmaty; tau |
| Patron |
wielu zakonów, Włoch, Asyżu, Bazylei, Akcji Katolickiej, aktorów, ekologów, niewidomych, pokoju, robotników, tapicerów, ubogich, więźniów, kupców, zwierząt, harcerzy i hodowców ptactwa domowego |
| Szczególne miejsca kultu |
bazylika św. Franciszka w Asyżu, bazylika Matki Bożej Anielskiej |
Pochodził z umbryjskiej rodziny kupieckiej. Pracował w sklepie swojego ojca i brał udział w wojnie między Asyżem a Perugią. W 1205 roku przeżył nawrócenie i postanowił oddać wszystko, co posiada, wyrzec się rodziny i prowadzić ubogie życie. Osiadł w kościele św. Damiana i posługiwał trędowatym. Postanowił nie wstępować do klasztoru, ale prowadzić życie świeckiego pokutnika. Trzy lata później dołączyli do niego kolejni bracia, z którymi zamieszkał w Porcjunkuli. Gdy w 1209 roku uzyskał zgodę papieża na prowadzenie życia w ubóstwie, wspólnota minorycka zaczęła się powiększać.
W 1210 roku zorganizował klasztor dla Klary z Asyżu, gdzie powstał klauzurowy zakon klarysek. Po obradach IV soboru laterańskiego zaczął kształtować się Zakon Braci Mniejszych. W 1218 roku Franciszek udał się do Egiptu, gdzie spotkał się z sułtanem Al-Kamilem, usiłując przekonać go do porzucenia islamu i przejścia na chrześcijaństwo. Po powrocie do Asyżu zrezygnował z kierowania zakonem i skupił się na pisaniu reguły zakonnej, która została zatwierdzona w 1223 roku. Wkrótce potem stan jego zdrowia zaczął się pogarszać – przewlekła choroba oczu i długotrwałe gorączki zmusiły go do powrotu do Porcjunkuli, gdzie zmarł.
Franciszek urodził się w 1181 albo 1182 roku w Asyżu jako Giovanni Bernardone (imię wybrane przez matkę)[1]. Został ochrzczony 28 marca 1182 roku[1]. Jego ojciec, Pietro Bernardone, po powrocie z Francji zmienił synowi imię na Francesco[2]. Zmiana była spowodowana uwielbieniem Pietra dla Francji (w ówczesnym języku włoskim słowo Francesco oznaczało Francuz)[3]. Bernardone był bogatym kupcem, zajmującym się handlem drogimi tkaninami[4]. Zmarł najprawdopodobniej przed rokiem 1215[5]. Matką Franciszka była Pika (imię to bywa kwestionowane), która miała rzekomo pochodzić z Prowansji[6]. Zmarła prawdopodobnie przed 1211 rokiem[5]. Francesco miał brata imieniem Angelo, który w przyszłości przybrał matronimiczne nazwisko Angelo di Pica[5]. Przyszły święty odebrał wykształcenie w szkole przy szpitalu San Giorgio[7]. Znał w podstawowym zakresie języki łaciński i prowansalski[8][7]. Około 1195 roku zaczął pracować u ojca[7]. Pomagał w prowadzeniu rodzinnego interesu, a czas wolny przeznaczał na uczty i zabawy, uzyskując wśród miejscowych opinię utracjusza[9].
Po pewnym czasie postanowił zostać rycerzem i zaciągnął się wraz z przyjaciółmi do armii komuny miejskiej[10]. Ponieważ był majętny i posiadał konia, najprawdopodobniej nie służył w piechocie[10]. W 1202 roku wziął udział w bitwie pod Collestrada pomiędzy stronnikami papieża (Perugia) a cesarza (Asyż)[11]. Bitwa zakończyła się klęską wojsk asyskich, a Franciszek został pojmany i osadzony w perugijskim więzieniu[12]. Ponieważ był zamożny, osadzono go w celi razem ze szlachcicami, a nie ze zwykłymi żołnierzami[10]. W trakcie pobytu w więzieniu poważnie zachorował, a ponadto załamał się psychicznie[13]. Został uwolniony między 1203 a 1204 rokiem i powrócił do Asyżu[14]. W domu pozostawał przez około osiemnaście miesięcy, lecząc się w tym czasie z chorób nabytych w więzieniu[13]. W 1205 roku postanowił udać się do Apulii do hrabiego Gentilisa, aby zaciągnąć się do armii papieskiej[15]. Wyposażył się w nową zbroję, lecz tuż przed wyjazdem oddał ją innemu żołnierzowi, którego nie było na nią stać[16]. Następnie wyruszył w drogę, lecz po dotarciu do Spoleto zrezygnował z dalszej wyprawy[17]. Według tradycji miał tam sen, którego konsekwencją był pierwszy etap nawrócenia[16]. W drodze powrotnej zatrzymał się w Foligno, gdzie sprzedał całe swoje rycerskie wyposażenie, a następnie pieszo udał się do Asyżu[18]. Tuż przed przybyciem do miasta przenocował w ruinach kościoła San Damiano[18].
Po powrocie do miasta stracił zainteresowanie uczestnictwem w zabawach, wojnach oraz pracą u ojca[18]. Wkrótce potem zaczął rozdawać jałmużnę biednym, a gdy nie miał już nic do oddania – ofiarował im swoje odzienie[19]. Ponadto wynosił z domu nadwyżki jedzenia, które rozdawał potrzebującym[20]. Następnie udał się na pielgrzymkę do Rzymu, gdzie złożył dużą ofiarę przy grobowcu św. Piotra[19]. Po powrocie do Asyżu odwiedził leprozorium i oddał jałmużnę trędowatym, każdego całując w rękę[21]. Za radą Gwidona, biskupa Asyżu, udał się do jaskini, przebywając dłuższy czas w odosobnieniu (towarzyszył mu jeden człowiek, lecz jego imię nie zachowało się w źródłach)[22]. Pod koniec 1205 roku na stałe wyprowadził się z domu rodzinnego i zamieszkał w kościele św. Damiana, gdzie codziennie odmawiał modlitwy i praktykował pokutę[23]. Według tradycji podczas jednej z modlitw miał usłyszeć głos dobiegający z krucyfiksu: „Franciszku, czyż nie widzisz, że ten dom mój chyli się ku upadkowi? Idź więc i napraw mi go!”[24]. Postanowił wówczas odbudować kościół, który był zrujnowany[24]. Poprosił także miejscowego księdza o to, by zawsze paliła się tam lampa oliwna[24].
W celu odbudowy kościoła Franciszek wrócił do domu, wziął cenne tkaniny i wywiózł do Foligno, gdzie je sprzedał[25]. Uzyskane pieniądze przekazał na renowację, wręczając je księdzu, który jednak nie chciał ich przyjąć, obawiając się gniewu Piotra Bernardonego[26]. Wkrótce potem ojciec Franciszka zaczął poszukiwać syna, a kiedy po miesiącu udało mu się go znaleźć, zabrał go do domu[27]. Przez kilka dni Piotr usiłował przekonać syna, by powrócił do pracy i przestał prowadzić ubogie życie[27]. Nie przyniosło to efektu, a Franciszek z pomocą matki Piki uciekł z domu i powrócił do kościoła San Damiano[27]. Gdy ojciec Franciszka się o tym dowiedział, postanowił wytoczyć synowi proces przed radą miejską (która łączyła władzę ustawodawczą i sądowniczą)[28]. Miał zamiar pozbawić go posagu po Pice, podejrzewając syna o niepoczytalność[29]. Gdy goniec przybył z wezwaniem do Franciszka, ten oznajmił, że jako pokutnik jest osobą duchowną i podlega jurysdykcji kościelnej[29]. Piotr Bernardone złożył zatem skargę w sądzie biskupim, na którego posiedzenie Franciszek przybył[30]. Biskup Gwidon nakazał Franciszkowi oddanie ojcu wszystkich pieniędzy, na co ten drugi przystał[30]. Ponadto zdjął także swoje szaty i, stojąc nago, oznajmił, że wyrzeka się bycia synem Bernardonego i odtąd jedynym ojcem dla niego będzie Bóg[30]. Następnie obaj rozeszli się, a Franciszek wkrótce potem wyruszył w podróż, podczas której został napadnięty, dotkliwie pobity i odarty z szat[31]. Rannemu udało się dotrzeć do klasztoru San Verecondo w Vallingengo[31]. Po otrzymaniu pomocy udał się do Gubbio, gdzie posługiwał wśród trędowatych[31]. Według legendy miał tam zawrzeć umowę z wilkiem, który przestał atakować mieszkańców[32].
Franciszek podjął wówczas decyzję, że nie chce przyjmować święceń kapłańskich ani wstępować do klasztoru[33]. Pozostając w stanie świeckim, przyodział się w strój eremity: zgrzebną tunikę, rzemienny pasek i sandały[34]. Jego celem była odbudowa kościoła św. Damiana i w tym celu zbierał jałmużnę, za którą kupował niezbędne materiały[35]. W pewnym momencie, pod wpływem słuchania fragmentu Ewangelii Mateusza, jeszcze bardziej zubożył swój strój, zamieniając tunikę na szorstkie sukno, a rzemień na powróz, rezygnując również z sandałów[36].
W 1208 roku do Franciszka dołączyło dwóch innych mężczyzn: Bernardo di Quintavalle i ksiądz Pietro Cattani[37][38]. Ponieważ, w zamierzeniu Biedaczyny, do braci od pokuty mogli dołączać świeccy, postanowił on udać się do kościoła św. Mikołaja[39], gdzie 16 kwietnia 1208 roku poprosił miejscowego księdza, aby dał mu wskazówkę, co należy czynić[40]. Wykorzystując metodę sortes biblicae, Franciszek postanowił przyjąć obu mężczyzn[41]. Ponieważ nie mieli przypisanego domu zakonnego, zamieszkali w chatce obok Porcjunkuli (którą Franciszek także naprawił)[42]. Wkrótce potem dołączyli do nich dwaj kolejni bracia: Idzi i ksiądz Sylwester z kościoła San Damiano[42]. Ponieważ wszyscy pochodzili z Asyżu, postanowili udać się w pierwszą podróż poza miasto, aby przynaglać do pokuty[43]. Franciszek z Idzim udali się do Marchii Ankońskiej, a pozostali bracia w inne miejsce (w źródłach nie zachowała się informacja, dokąd)[44]. W trakcie drugiej podróży Bernard udał się do Florencji[45]. W międzyczasie do wspólnoty dołączyli trzej następni bracia: Sabbatino, Morico i Giovanni de Capella[46].
Franciszek uważał, że prowadzenie wspólnoty musi zostać zatwierdzone przez władze kościelne[47]. Wobec nieobecności biskupa Gwidona postanowił udać się do Rzymu, by wystarać się o audiencję u papieża[47]. Zawczasu opracował tekst pierwszej reguły, który nie zachował się w źródłach[48]. Jeszcze przed wyruszeniem w drogę poprosił braci, aby wybrali na przywódcę kogoś innego niż on[49]. Nowym liderem został Bernardo di Quintavalle[49]. Wiosną 1210 roku wyruszyli do Rzymu, gdzie spotkali na Lateranie Gwidona, który był niezadowolony z faktu, że minoryci chcą omówić z papieżem kwestię reguły zakonnej[49][50]. Ostatecznie biskup dał się przekonać i dzięki jego protekcji doszło do spotkania z kardynałem Giovannim di San Paolo, który zalecił Franciszkowi, aby dołączył do któregoś z istniejących zakonów[51][52]. Asyżanie przez kilka dni usiłowali przekonać kardynała do swoich racji, co przyniosło pewien skutek – Giovanni di San Paolo zorganizował im spotkanie z papieżem[53]. Wizyta Franciszka u Innocentego III obfituje w wiele legend, których prawdziwość jest wątpliwa[54]. Papież ustnie zatwierdził minorycki sposób życia i udzielił pokutnikom błogosławieństwa[55]. Kardynał di San Paolo został protektorem pokutników i polecił im przyjęcie tonsury na znak przynależności do stanu zakonnego[56]. Następnie bracia odwiedzili grób Piotra Apostoła i wyruszyli w podróż powrotną[57]. Gdy zbliżali się do Asyżu, Franciszek postanowił, że osiedlą się w Rivotorto, nieopodal leprozorium św. Łazarza (wł. San Lazzaro)[58].
Bracia zamieszkali w Rivotorto, ale gdy wspólnota zaczęła się powiększać, brakowało tam miejsca, a ponadto nie było w pobliżu kościoła (gdzie chcieli odmawiać liturgię godzin)[59]. Wobec tego Franciszek udał się do biskupa z prośbą o przydzielenie im nowego miejsca, jednak Gwidon odmówił, twierdząc, że nie dysponuje żadnym[60]. Tę samą odpowiedź Biedaczyna usłyszał w kapitule katedralnej San Rufino[59]. Wówczas udał się do mnichów benedyktyńskich na Monte Subasio, gdzie opat przydzielił pokutnikom zniszczoną kaplicę Santa Maria degli Angeli, w Porcjunkuli, niedaleko leprozorium San Salvatore delle Pareti[61]. Aby uniknąć przejęcia własności kościoła na podstawie prawa o trzydziestoletnim zasiedzeniu, opat umówił się z Franciszkiem na symboliczną opłatę w wysokości jednego kosza ryb rocznie[62]. Benedyktyni ofiarowali w zamian dar jednego dzbana oliwy[63]. Minoryci przenieśli się tam wiosną 1210 roku, przekazując chatę w Rivotorto trędowatym[61].
W Porcjunkuli zbudowali sobie cele wokół ruin kościoła, w którym odmawiali modlitwy[61]. Wkrótce potem dołączył do nich ksiądz Sylwester, który kiedyś sprzedawał Franciszkowi kamienie na remont kościoła św. Damiana[61]. Do wspólnoty dołączyli także kolejni bracia: Jan, Filip, Masseo, a także Jałowiec, Rufin i Leon[64]. W tym czasie podejmowali także kolejne wyprawy poza Asyż, jednak często spotykali się z nieufnością i podejrzliwością[65]. W 1211 roku Franciszek podjął pierwszą próbę pielgrzymki do Ziemi Świętej, w towarzystwie jednego z braci[66]. Z powodu sztormu statek był zmuszony wpłynąć do portu w Dalmacji[67]. Nie mogąc znaleźć żadnego okrętu zmierzającego na wschód, mnisi wkradli się na statek płynący do Ankony i ostatecznie powrócili do Porcjunkuli[67].
Około 1210 roku brat Rufin poinformował Franciszka, że jego kuzynka, pochodząca z wyższych sfer Klara di Favarone di Offreduccio, chciałaby dołączyć do pokutników[66][68]. Dziewczyna, w tajemnicy przed swoimi rodzicami spotkała się z Biedaczyną, a w spotkaniu uczestniczyli także brat Filip oraz przyjaciółka Favarone – Bona z Guelfuccio[69]. W Niedzielę Palmową 18 marca 1212 roku Klara uczestniczyła we mszy, a nocą postanowiła uciec z domu i przyłączyć się do minorytów[70]. Razem ze swoją siostrą Pacyfiką, udała się do Porcjunkuli, gdzie Franciszek ściął jej włosy i nałożył habit z welonem[71]. Następnie Klara złożyła śluby posłuszeństwa Franciszkowi, a ten zakwaterował ją tymczasowo u benedyktynek w kościele św. Pawła w Bastii[71]. Jej rodzina odnalazła ją w klasztorze, robiąc jej wyrzuty, lecz dziewczyna, okazując ogoloną głowę, dała do zrozumienia, że nie zmieni decyzji[72]. Po kilku dniach Franciszek przeniósł Klarę do innego kościoła benedyktynek – św. Anioła di Panzo[72]. Tam dołączyła także siostra Klary – Agnieszka, a Franciszek dokonał jej obłóczyn[73]. Po pewnym czasie do żeńskiej wspólnoty zaczęły dołączać kolejne kobiety (między innymi matka Klary – Ortolana), więc Biedaczyna przeniósł je do kościoła św. Damiana, który kiedyś odnowił[74]. Przygotował także dla nich zasady życia, które stały się podstawą dla klauzurowego zakonu klarysek[75].
Pod koniec 1212 albo 1213 roku, Franciszek ponownie postanowił wybrać się do Afryki[76]. Chciał dostać się do Maroka, aby nauczać na dworze kalifa Muhammada an-Nasira[76]. Plan ten się nie powiódł, ponieważ asyżanin poważnie zachorował i musiał wrócić do rodzinnego miasta[76]. 8 maja 1213 roku otrzymał od hrabiego Orlanda z Chiusi apenińską górę La Verna[76]. W tym czasie bracia byli jeszcze zwani „pokutnikami z Asyżu” lub „mniejszymi ubogimi”[77]. Nazwa „Zakon Braci Mniejszych” zaczęła funkcjonować powszechnie w 1216 roku[78]. W owym czasie narodził się także zwyczaj odbywania dorocznej kapituły w Asyżu, zwoływanej dla ujednolicenia życia wspólnotowego[79]. Było to efektem postanowień soboru laterańskiego IV[77]. Według legend Franciszek miał brać udział w soborze i spotkać tam Dominika Guzmána, jednak nie ma na to historycznych dowodów[80].
W przeciągu kilku lat zmarło trzech dostojników kościelnych, którzy sprzyjali minorytom: biskup Gwidon (ok. 1212 roku)[81], kardynał Giovanni di San Paolo (ok. 1214 roku) i papież Innocenty III (w 1216 roku)[77]. Następcą na Tronie Piotrowym został Honoriusz III[82], a opiekunem Zakonu Braci Mniejszych – Hugolin z Ostii[83]. Ponieważ wspólnota się rozrastała, w połowie lat 10. XIII wieku zaczęła się kształtować włoska prowincja zakonu, a w 1217 roku rozpoczęto wysyłanie braci mniejszych do Ziemi Świętej, Anglii, Niemiec, Francji[84] i Węgier[85]. Na Bliski Wschód udała się grupa braci pod przewodnictwem Eliasza Bonbaronego[86]. Franciszek z księdzem Sylwestrem mieli się udać do Francji[87]. Podróżowali przez Arezzo, a następnie dotarli do Florencji, gdzie spotkali Hugolina z Ostii[88]. Kardynał przekonał Biedaczynę, aby nie opuszczał Umbrii i zaproponował, że zostanie kanoniczym doradcą zakonu i rzecznikiem w Kurii[86]. Ostatecznie do Francji udał się brat Pacyfik[89]. Z powodu braku przygotowania językowego i niechęci miejscowych ludności większość misji zaalpejskich zakończyła się niepowodzeniem[85]. Bracia, którzy z nich powrócili, apelowali do Franciszka, by wystarał się o pisemne zatwierdzenie papieskie[85]. Biedaczyna stanowczo odrzucił te prośby, jednak mnisi zwrócili się o pomoc do Hugolina[90]. Kardynał przyjechał do Asyżu na kapitułę generalną w uroczystość Pięćdziesiątnicy 1218 roku i odprawił mszę, podczas której Franciszek służył jako diakon, co oznacza, że musiał przyjąć święcenia diakonatu między spotkaniem z Hugolinem w 1217 a kapitułą w 1218 roku[91]. Hugolin uzyskał list rekomendacyjny od papieża, dzięki czemu założyciel zakonu mógł udać się w podróż do Ziemi Świętej[91].
Wokół Zakonu Braci Mniejszych zaczęły się także gromadzić osoby świeckie, które praktykowały formy pokuty, pozostając w stanie laikatu[92]. Był to zalążek utworzenia Trzeciego Zakonu[93]. Pierwotnymi wskazówkami były dla nich dwa listy do wiernych napisane przez Franciszka, dzięki którym mogli oni wypracować franciszkański sposób życia w stanie świeckim[94].
Przed wyruszeniem w podróż wyznaczył braci Mateusza z Narni i Grzegorza z Neapolu, aby go zastępowali podczas nieobecności[95]. Mateusz miał pozostać w Porcjunkuli, a Grzegorz podróżować po Italii i nadzorować rozwój braci mniejszych poza Asyżem[95]. Franciszek wyruszył wraz z Pietrem Cattanim, najprawdopodobniej przyłączając się do wojska włoskiego, które płynęło, by wspomóc V krucjatę[96]. Gdy przybyli niedaleko Damietty, spotkali się z Eliaszem Bonbaronem, który został tu wysłany wcześniej i nakłonił do wstąpienia do zakonu Cezarego ze Spiry[96]. W 1218 roku trwało oblężenie miasta, podczas którego Franciszek głosił kazania i dzielił się swoimi obawami o pokój w obozie krzyżowców[97]. Wkrótce potem zwrócił się do dowódcy, Pelagia Galvaniego, by ten zezwolił mu na udanie się do obozu Saracenów celem ewangelizacji muzułmanów[97]. Kardynał stanowczo odmówił, lecz po kilku namowach stwierdził, że nie będzie ich zatrzymywał na siłę[97].
Franciszek i brat Iluminat udali się pod egipskie fortyfikacje, gdzie zostali przejęci przez straż i doprowadzeni przed oblicze sułtana Malika Al-Kamila[98]. Gdy Biedaczyna przedstawił się jako mnich i wyraził chęć nawrócenia wyznawców islamu na chrześcijaństwo, doradcy sułtana nakłaniali go, by zdekapitował braci[98]. Al-Kamil jednak dyskutował długo z zakonnikami, a w debatę zaangażował się także muzułmański teolog i prawnik Fachr ad-Din al-Farisi[98]. Rozmowy przebiegały w dobrej atmosferze, ale żadna ze stron nie zdołała przekonać adwersarza do zmiany wyznania[99]. W związku z tym sułtan nakarmił braci, a następnie kazał żołnierzom deportować ich do linii krzyżowców[99]. Wydarzenie to spowodowało duże zainteresowanie ruchem franciszkańskim i wstąpienie do zakonu m.in.: Kolina Anglika, Michała z kościoła św. Krzyża, Rainera z kościoła św. Michała, Jana z Cambrai, kleryka Henryka i innych[99][100]. Latem 1219 roku, po około roku pobytu, Franciszek postanowił wrócić do Italii[101]. Zanim to nastąpiło, odwiedził Syrię[102], jednak pod wpływem wieści, które otrzymał od brata Stefana, zdecydował się przyspieszyć swój powrót[103].
Okazało się, że Mateusz i Grzegorz, którym powierzono opiekę nad zakonem pod nieobecność założyciela, wprowadzili zmiany stylu życia Braci Mniejszych[103]. Zaostrzyli nakaz postu jakościowego, zabraniając spożywać pokarmów mięsnych (oprócz piątków, także w poniedziałki i soboty)[102]. Ponadto w dni niepostne mogli jeść mięso tylko ofiarowane w formie jałmużny, a w środy i piątki mieli powstrzymywać się także od jedzenia nabiału, pod tym samym warunkiem[102]. Oprócz tego brat Filip Długi wystarał się o protekcję papieską dla klarysek (zakonnik miał prawo do nałożenia ekskomuniki na każdego, kto by niepokoił mniszki), wbrew wyraźnemu zakazowi Franciszka[104]. Natomiast brat Jan z Capelli odszedł z zakonu i założył własną wspólnotę posługująca wśród trędowatych[104].
Biedaczyna powrócił do Asyżu na początku 1220 roku i cofnął wszystkie zmiany wprowadzone przez jego zastępców[105]. Zauważył jednak, że nie jest w stanie otoczyć opieką duchową wszystkich braci, dlatego postanowił zwrócić się o pomoc do papieża[106]. Spotkał się z nim wiosną 1220 roku w Viterbo i poprosił o ustanowienie formalnego kardynała protektora Zakonu Braci Mniejszych[107]. Na wniosek Franciszka, Honoriusz III mianował protektorem Hugolina z Ostii[108]. W tym samym roku papież wysłał także dwa listy, nakazujące biskupom respektowanie i przyjmowanie braci pokutników, a trzeci polecał franciszkanom przyjmować nowych kandydatów do rocznego nowicjatu[109]. Widząc narastające problemy założyciel zakonu, spotkał się jesienią 1220 roku z Hugolinem[110]. Według tradycji, w spotkaniu miał też uczestniczyć Dominik Guzmán, który zaproponował połączenie zakonów, a Franciszek zdecydowanie odrzucił ten pomysł[110]. Biedaczyna miał także wygłosić kazanie przed Kurią Rzymską i radzić się kardynała w sprawie reguły zakonnej[111]. Wcześniej pracował już nad pewnymi zasadami życia zakonnego (opartymi na decyzjach z kapituł generalnych), a z pomocą Cezarego ze Spiry uzupełnił je o fragmenty z Ewangelii[112]. Tekst stanowił szkielet dla reguły niezatwierdzonej[112].
Na kapitule 29 września 1220 roku zrezygnował z przewodniczenia zakonowi i przekazał przywództwo Pietro Cattaniemu[113]. Decyzja ta była spowodowana stanem zdrowia Franciszka (cierpiał najprawdopodobniej na czwartaczkę i jaglicze zapalenie spojówek[114]), ale też podyktowana niemożnością zarządzania liczną wspólnotą[115]. Na kolejnej kapitule w 1221 roku, gdzie wikariuszem generalnym był Eliasz Bonbarone (po śmierci Pietra Cattaniego), podjęto decyzję o wysłaniu kolejnej grupy braci do Niemiec[116]. Zgłosiło się około dziewięćdziesięciu ochotników, a poprowadzić ich miał Cezary ze Spiry[117]. Wśród członków grupy byli m.in. Jordan z Giano (kronikarz życia Franciszka), Jan z Pian del Carpine, Tomasz z Celano, Józef z Treviso czy Piotr z Camerino[116]. Wysłano także grupy do Anglii i Irlandii[118].
Franciszek skupił się także na pracy nad regułą, która musiała być ukończona w 1221 roku, gdyż jej współredaktor – Cezary ze Spiry – udał się na misję do Niemiec[119]. Konieczność ułożenia dokumentu była spowodowana chęcią rezygnacji z kierowania wspólnotą przez Franciszka, powiększaniem się zakonu, a także wymogiem Honoriusza III w sprawie rocznego nowicjatu[120]. Reguła niezatwierdzona powstała jako roboczy dokument, który nie miał charakteru normatywnego[121]. Prawdopodobnie nigdy nie została przedstawiona papieżowi do zatwierdzenia[122]. Również w 1221 roku świeccy pokutnicy spisali swoją regułę, która miała potem stać się podstawą dla Franciszkańskiego Zakonu Świeckich[123]. Pierwsza wspólnota Trzeciego Zakonu została powołana najprawdopodobniej w marcu 1221 roku we Florencji[124].
Pracę nad drugą regułą Franciszek prowadził po dyskusjach z Hugolinem z Ostii, a także naradach ze współbraćmi[125]. Duży wpływ na kształt reguły mieli też prowincjałowie reprezentujący braci mniejszych z odległych stron[126]. Przy jej redagowaniu Franciszkowi pomagał specjalista prawa kanonicznego, jednak jego tożsamość nie jest znana[127]. Sformalizowany dokument wywoływał u Biedaczyny obawę o powstanie interpretacji i komentarzy, co mogło doprowadzić do wypaczenia pierwotnych założeń[128]. Z tego powodu chciał, aby po jego śmierci bracia mieli kogoś, kto będzie świecił przykładem[129]. Franciszek wskazał Bernarda di Quintavalle[129]. Na kapitule w 1222 roku przedstawił poprawioną wersję reguły zakonnej, a następnie udał się do pustelni w Fonte Colombo[130]. Tam, wraz z braćmi Leonem i Bonizzą z Bolonii, udoskonalał dokument, wprowadzając kolejne poprawki[130]. Ostateczną wersję przedstawił papieżowi, który ją zaaprobował i 29 listopada 1223 wydał bullę „Solet annuere”, gdzie zawarł regułę zatwierdzoną[121].
Po ustanowieniu reguły stan zdrowia Franciszka zaczął się pogarszać[131]. Doświadczał bólu i wymagał stałej opieki, jednak pozostawał zaangażowany w działalność zakonu[131][132]. W połowie grudnia 1223 roku udał się do Greccio, gdzie z pomocą swojego przyjaciela Jana urządził pierwszą w historii bożonarodzeniową szopkę[132]. W tym czasie w zakonie nastąpiły pierwsze wyświęcenia na kapłanów braci, wśród których był Jordan z Giano[133]. Początkowo Biedaczyna był przeciwny takim praktykom, uważając pracę fizyczną za najbardziej odpowiednią dla Braci Mniejszych[134]. Z czasem jednak zaakceptował fakt święceń i zezwolił także na pracę naukową[135]. Wiosną 1224 roku Franciszek przeniósł się z Rieti do pustelni na górze La Verna[136]. Tamże we wrześniu miał otrzymać stygmaty, jednak sam nigdy o nich nie wspominał i zabronił też mówić o nich swoim opiekunom[137]. Dopiero po jego śmierci wikariusz generalny Eliasz Bonbarone ujawnił ten fakt[138]. Przebywając na górze, założyciel zakonu napisał także krótkie Uwielbienie Boga Najwyższego (sygnowane znakiem tau), które przekazał bratu Leonowi[139].
Z powodu postępującej choroby oczu Franciszek prawie całkiem stracił wzrok[140]. Opiekę nad nim sprawowali bracia: Leon, Rufin, Anioł Tancredi i Jan z Lodi[140]. Zimą 1224 roku zamieszkał w chatce przy kościele San Damiano[141]. Pomimo nalegań brata Eliasza, by przeniósł się gdzieś, gdzie polepszy się jego zdrowie, Franciszek odmówił i pozostał w chacie do wiosny 1225 roku[141]. Najprawdopodobniej wówczas napisał swój testament oraz ułożył pieśń słoneczną[142][141]. W trakcie jej układania doszło do sporu między biskupem Gwidonem a burmistrzem Asyżu Oportolo Bernardim[143]. Dzięki inspiracji Biedaczyny i wysłaniu czterech braci do skłóconych stron po niedługim czasie adwersarze się pojednali[144].
Latem 1225 roku Franciszek udał się do pustelni Sant’Eleuterio nieopodal Contigliano[145]. Na polecenie Eliasza i prośbę Hugolina miał poddać się leczeniu (oprócz malarii i jaglicy, cierpiał dodatkowo na puchlinę wodną[144]) w niedalekim Rieti[146]. Lekarz orzekł, że Biedaczyna musi poddać się zabiegowi kauteryzacji, który nie przyniósł jednak poprawy[147]. Asyżanin był przenoszony do pałacu biskupiego, a następnie do San Fabiano, gdzie został do początku 1226 roku[148]. Wówczas udał się do Sieny, gdzie miał się dalej leczyć, jednak i to nie poskutkowało[149]. Latem 1226 roku jego stan chwilowo się poprawił, więc wrócił do Porcjunkuli, przez pewien czas pozostając w pałacu biskupa Asyżu[150].
W połowie września 1226 roku, na własną prośbę, powrócił do Porcjunkuli[151]. Tam napisał list do swojej przyjaciółki Jakubiny Settesoli, w którym prosił, by przybyła się z nim pożegnać[152]. W swoich ostatnich dniach pobłogosławił swoich braci, prosząc, żeby przy nim czuwali (zwłaszcza brat, który był kapłanem i brat, który przed wstąpieniem do zakonu był lekarzem)[153]. 3 października 1226 roku Franciszek poprosił braci, by założyć mu włosiennicę i położyć na posypanej popiołem ziemi, a następnie zmarł[153].
Kondukt żałobny, przenosząc ciało Biedaczyny, zaniósł je do kościoła św. Damiana, aby Klara oraz jej siostry mogły się z nim pożegnać[154]. Następnie ciało przeniesiono do kościoła San Giorgio, gdzie zostało pochowane[155]. 25 maja 1230 roku szczątki Franciszka zostały przeniesione i pochowane w świeżo zbudowanej bazylice św. Franciszka[156].
.jpg)
Franciszek jest patronem: franciszkanów, franciszkanów konwentualnych, kapucynów, klarysek, klarysek kapucynek, koletanek, bernardynek, albertynów, tercjarzy franciszkańskich, Włoch, Asyżu, Bazylei, aktorów, niewidomych, pokoju, robotników, tapicerów, ubogich, więźniów, ekologów[157], ekologii[158], Akcji Katolickiej i Arcybractwa Straży Honorowej Najświętszego Serca Pana Jezusa[159].
13 marca 2013 roku św. Franciszek stał się patronem kardynała Jorgego Bergoglia, który jako pierwszy w historii przyjął po wyborze na papieża imię Franciszek[160].
Kościół katolicki obchodzi wspomnienie św. Franciszka 4 października[157]. Zakon franciszkański rozpoczyna uroczystą celebrację tego wspomnienia wieczorem dnia poprzedniego, nabożeństwem zwanym Transitus[161].
Poza 4 października kalendarz liturgiczny rodziny franciszkańskiej odnotowuje następujące wspomnienia związane z życiem św. Franciszka z Asyżu:
Świętego wspominają również Kościoły ewangelickie (3 albo 4 października) i anglikańskie (4 października)[166].
W dniu wspomnienia św. Franciszka obchodzony jest Światowy Dzień Zwierząt[167].
16 lipca 1228 roku, podczas konsystorza, Grzegorz IX ogłosił Kolegium Kardynałów, że zamierza kanonizować Franciszka[168]. W liście napisał, że było wystarczająco dużo świadków świętego życia asyżanina, że nie potrzeba dodatkowych dowodów na cuda[168]. Trzy dni później papież wydał bullę kanonizacyjną Mira circa nos, w której publicznie ogłosił swoją decyzję[168].
Badacze życia i duchowości Franciszka posługiwali się XIII-wiecznymi manuskryptami, stworzonymi przez pierwszych towarzyszy świętego[169]. Jeszcze za życia Biedaczyny z Asyżu, a zwłaszcza po jego śmierci ukształtował się podział wśród franciszkanów, które podzieliły się na stronnictwa konwentuałów (zwolenników złagodzonej wersji Reguły) i spirytuałów (zwolennicy surowości, nieprzychylni papiestwu)[169]. Spór ten spowodował trudności ze sporządzeniem jednolitej biografii założyciela zakonu[170]. Kapituła generalna postanowiła zlecić to zadanie generałowi franciszkanów Bonawenturze z Bagnoregio[170]. Dzięki temu powstał w 1263 roku Życiorys większy[171]. Krótko później została także wydana wersja skrócona, na potrzeby chóru – Życiorys mniejszy[171]. W 1266 roku kapituła zakazała czytać jakichkolwiek innych życiorysów Franciszka, nakazując także ich niszczenie[171].
Dzięki pracy bollandystów, w 1768 roku udało się odzyskać część manuskryptów, w tym Życiorys pierwszy oraz Relację trzech towarzyszy, autorstwa Tomasza z Celano[171]. Pozwoliło to na głębszą analizę biografii Franciszka, gdyż historycy, jak np. Jacques Le Goff czy Raoul Manselli, uważają dzieło Bonawentury za mało wartościowe[172][173]. Ponadto, w pierwszej połowie XIV wieku Bartolomeo Albizzi napisał dewocyjny tekst, którym często uzupełniano Życiorys większy (z aprobatą kapituły generalnej)[172]. W 1244 roku Krescencjusz z Jesi wymógł na Tomaszu z Celano, by napisał drugą biografię Franciszka dla braci, którzy nie mieli okazji go poznać[174]. W spisaniu Życiorysu drugiego pomogli mu bracia Rufin, Anioł i Leon[174]. Poza tym ważną rolę w badaniach nad Franciszkiem odegrały: Sacrum Commercium beati Francisci cum domina Paupertate, Kwiatki św. Franciszka i Zwierciadło doskonałości brata Leona[175], Anonim z Perugii oraz świadectwa biskupa Akki Jacques’a de Vitry[176].
Franciszkowi przypisywane jest m.in. autorstwo: Reguły niezatwierdzonej (1221), Reguły zatwierdzonej (1223), Testamentu (1226), Pieśni słonecznej, Pozdrowienia błogosławionej Maryi Dziewicy[177]. Był także autorem, składających się z 28 punktów, Napomnień, Zachęty do uwielbienia Boga, Wykładu modlitwy Ojcze Nasz, Oficjum o Męce Pańskiej, Modlitw pochwalnych odmawianych przy wszystkich Godzinach, Modlitwy odmówionej przed krucyfiksem i Pozdrowienia cnót[178].
Napisał również wiele listów (m.in. do Klary z Asyżu, brata Leona czy Antoniego z Padwy), lecz większość oryginałów korespondencji się nie zachowała[179]. Jednymi z ważniejszych były dwa listy do duchownych, w których nawoływał do godnego czczenia sakramentu Eucharystii[180]. Krytykował w nich także sposób przechowywania i spożywania hostii[180]. Jednocześnie okazywał cześć duchownym, którzy mogli dokonywać konsekracji eucharystycznej[181]. Pierwszy list przyniósł skutek – 22 listopada 1219 roku Honoriusz III wydał dwa dekrety, w których nakazał przechowywanie hostii w godnych naczyniach liturgicznych i nakładania odpowiednich szat przez duchownych[181]. W drugim liście przypomniał zasady określone w pierwszym, powołując się również na dekrety papieskie[182]. Tę samą treść zawarł także w dwóch okólnikach do kustoszów zakonnych[183].
W liście do rządców narodów Franciszek przypominał o śmierci, sądzie ostatecznym i konieczności przyjmowania Eucharystii[184]. Wiosną 1220 roku napisał także list do wiernych, który był uaktualnieniem listu z roku 1210[185]. W pierwszej części, którą adresował do praktykujących chrześcijan, podkreślał znaczenie pokuty, ubóstwa, przyjmowania komunii, miłości Boga i bliźniego oraz gardzenia własnym ciałem[186], stawiając ponadto samoofiarowanie Jezusa jako wzór do naśladowania[187]. Drugą część listu skierował do wiernych niepraktykujących i zaniedbujących wiarę[185], wyrażając w niej pogardę dla osób religijnie obojętnych bądź wrogich chrześcijaństwu i nazywając je „przeklętymi”[187]. Przyczyną powstania tych listów był rozkwit zakonu, połączony z niemożliwością odwiedzenia wszystkich[188].
Jednym z najważniejszych listów jest list do całego zakonu, napisany po 1220 roku[189]. Biedaczyna zachęca w nim do posłuszeństwa wobec Boga, przypomina o obowiązku respektowania Najświętszego Sakramentu, a wyświęconym kapłanom przypomina o obowiązku sprawowania mszy i transsubstancjacji z należytą czystością i świętością[190]. W liście tym Franciszek oskarża samego siebie, przyznając się do zaniedbań względem przestrzegania reguły[191].
Duchowość Franciszka skupia się przede wszystkim na wiernym naśladowaniu Chrystusa cierpiącego i ukrzyżowanego (chrystocentryzm)[24]. Polega to na doświadczeniu ubóstwa, bólu, wyobcowania i samotności dla osiągnięcia duchowego zjednoczenia z Jezusem i przezwyciężenia grzechu[192]. Wyróżniającym się elementem jest ubóstwo – oddanie majątku i wyrzeczenie się wszystkiego co się posiada[193]. Sprowadzało się to często do ascetycznych umartwień, np. postu czy jałmużny[194]. Surowość odzienia wynikała ze słów Ewangelii, którą starał się wiernie naśladować[195]. Drugą bardzo istotną cechą była pokuta, rozumiana jako uczynek miłosierdzia i umniejszenie samego siebie na wzór Jezusa[196]. Franciszek łączy to z radością życia i uwielbieniem Boga[197] i wszystkiego co stworzył[198]. Podkreśla, że do osiągnięcia zbawienia nie wystarczy przestrzegać przykazań (łac. praecepta), ale trzeba też być posłusznym radom (łac. consilia) Chrystusa[94]. Oznacza to miłość do Jezusa, a przez to – miłość do bliźniego[199].
Jego postawa wobec kapłanów (nawet grzeszników) była wypełniona szacunkiem i podziwem, ze względu na to, że mogli oni dokonywać konsekracji ciała Chrystusa[200]. Wobec własnego ciała miał stosunek ambiwalentny – z jednej strony traktował je jak dzieło Boże, które może prowadzić do dobrego, z drugiej zaś jako mającą skłonność do grzechu „celę duszy”[201].
Za przyczynę zła nie uważał szatana (którego określał „żandarmem Pana”), lecz człowieka, który sprzeciwił się Bogu z powodu uporu i pychy[202]. Twierdził, że wysłanie Syna Bożego na Ziemię, a następnie poniesiona przez niego ofiara, zakończona śmiercią krzyżową, były aktem najwyższej miłości Boga do człowieka[202]. Podkreślał także stałą obecność Maryi w życiu[202]. Twierdził, że zło i grzech można zwyciężyć tylko przez miłość, której nauczył ludzi Chrystus[202].
.jpg)
.jpg)
Św. Franciszek przedstawiany jest w habicie franciszkańskim lub w szacie pokutnej. Jego atrybutami są: baranek, czaszka, Jezus zstępujący z krzyża, krzyż, księga – reguła, kula ziemska zwieńczona krzyżem, wilk, róże, ptaki, ryba w ręku, stygmaty, grecka litera tau[159][203].
W ikonografii Biedaczyna z Asyżu przedstawiany jest jako mnich z tonsurą, w brązowym habicie z kapturem, przepasanym białym sznurem z trzema węzłami, które symbolizują trzy składane przez braci mniejszych śluby: posłuszeństwa, ubóstwa i czystości[204]. Na wielu wizerunkach Franciszek trzyma w ręku krucyfiks, a u jego stóp znajduje się czaszka – symbole pokuty i umartwienia[204]. Artyści niejednokrotnie ukazują go ze stygmatami na dłoniach, stopach i boku[205]. Motyw ten jest wykorzystywany w sztuce sakralnej i architektonicznej kościołów, zwłaszcza wśród reformatów[206].
Do najstarszych przedstawień Franciszka z Asyżu należy cykl fresków Giotta w bazylice św. Franciszka (ok. 1296–1300), który wzorował się na życiorysach spisanych przez Tomasza z Celano i Bonawenturę z Bagnoregio[207]. Przedstawiał on m.in. Biedaczynę klęczącego na jednym kolanie, z rękoma wzniesionymi ku Jezusowi[208].
Franciszek jest także często ukazywany jako orędownik grzeszników w obrazach gniewu Bożego, m.in. w Speculum humanae salvationis[209]. Rozwój tego rodzaju sztuki miał miejsce w XIV wieku podczas pandemii dżumy[210]. Około 100 lat później włoski malarz Niccolò di Liberatore przedstawił na obrazie „Sztandar procesyjny” Franciszka, który wraz z innymi świętymi: biskupami – patronami Asyżu Rufinem i Wiktorynem, Klarą oraz Sebastianem i Rochem – patronami chroniącymi przed zarazą, prosi o powstrzymanie gniewu Bożego[211][212]. W baroku Peter Paul Rubens namalował obraz przedstawiający Franciszka i Matkę Boską, którzy ochraniają kulę ziemską przed Jezusem celującym w nią strzałami[213]. Drugie dzieło flamandzkiego malarza przedstawia świętych Franciszka i Dominika, którzy chronią Ziemię przed gniewem Chrystusa, w orszaku innych świętych[214].
Częstym motywem w sztuce na przestrzeni wieków było przedstawianie Biedaczyny z Asyżu i Dominika Guzmána jako świętych podtrzymujących bazylikę laterańską, co wywodzi się z legendy o śnie papieża Innocentego III[215]. W XVI wieku Francesco Francia, przy współudziale syna Giacoma, namalował obraz „Madonna z Dzieciątkiem i św. Franciszkiem”, na którym Jezus wskazuje stygmaty Franciszka, co ma podkreślać ich autentyczność[216]. Ten sam fakt wyeksponował także XVII-wieczny malarz Giovanni Francesco Barbieri w obrazie „Św. Franciszek słuchający muzyki anielskiej” i XIX-wieczny twórca Stanisław Wyspiański na witrażu „Stygmatyzacja św. Franciszka”[217].
Stygmaty, ale także silne uduchowienie, były tematem wielu dzieł El Greca, np. „Święty Franciszek w ekstazie”[218]. W dziełach XX-wiecznych Franciszek najczęściej przedstawiany jest jako patron natury i ekologii[219].
Rozwój historiografii franciszkańskiej rozpoczął się w drugiej połowie XIX wieku[172]. W 1882 roku Leon XIII wydał encyklikę Auspicato Concessum (o życiu Biedaczyny), a dwanaście lat później Paul Sabatier napisał pierwszą nowożytną biografię Franciszka[172]. Ponadto powstały książki biograficzne i beletrystyczne, takie jak: St. Francis of Assisi Gilberta Keitha Chestertona (1900)[220], Den hellige Frans af Assisi; en Levnedsskildring Johannesa Jørgensena (1907)[221], De harp van Sint Franciscus Felixa Timmermansa (ok. 1913)[222], Bruder Feuer Luise Rinser (1960)[223], Frère François Juliena Greena (1983)[224] czy François d'Assise : entre histoire et mémoire André Vaucheza (2010)[225].
Życie Franciszka stało się kanwą do nakręcenia filmów biograficznych, takich jak:
Życie Biedaczyny było również inspiracją dla muzyków. W 1976 roku Juliusz Łuciuk stworzył oratorium Franciszek z Asyżu na sopran, tenor, baryton, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną[234]. Osiem lat później roku Olivier Messiaen skomponował operę Święty Franciszek z Asyżu, napisaną do własnego libretta[235]. W 1991 roku powstał włoski musical zatytułowany Forza venite gente, autorstwa Maria Castellacciego[236]. Polski musical Francesco, stworzony przez Piotra Dziubka, miał premierę w 2007 roku[237]. Rok później Roman Kołakowski skomponował kantatę Florilegium – Pieśni św. Franciszka z okazji 800-lecia istnienia Zakonu Braci Mniejszych[238]. 16 października 2013 roku w katowickim Spodku zorganizowano widowisko Franciszek – wezwanie z Asyżu, będące estradową adaptacją spektaklu „Pieśń o św. Franciszku” wystawianego w teatrze „A” w Gliwicach[239]. Tego samego roku Siewcy Lednicy nagrali piosenkę Tango Francesco na cześć nowo wybranego papieża, której tekst powstał na podstawie modlitwy św. Franciszka[240].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
