Донева афера

Доневата афера е првата крупна провала со која се соочила Македонската револуционерна организација и прва афера која произлегла од нејзината дејност. Името го добила по Дончо Штипјанчето^[1].

Доне Стојанов Тошев

Причини

Уште пред Солунскиот конгрес од 1896 година година, Македонската револуционерна организација започнала засилено да се воружува, а Битолскиот окружен комитет започнал со набавка на оружје и муниција, а првенствено бомби. Ѓорче Петров истакнува:

Бевме посакале бомби од Делчева да ни прати неколку да ги видиме како изгледаат, да се покуражиме, да им се порадуваме... Бевме уште во неопределеност. Уште не се надевавме во народната сила, туку баравме спас во бомбите ^[2].

Развој

Македонска револуционерна организација (МРО)
Мото Слобода или смрт Македонија на Македонците Самостојна македонска држава
Псевдоним Подземна република
Институти Централен комитет Задгранично претставништво Четнички институт Полиција Пошта Окрузи Пунктови Правосудство
Статути Прв устав Прв правилник Устав на ТМОРО Правилник на ТМОРО Правилник за четите на ТМОРО Устав на ВМОРО Правилник на ВМОРО Правилник за селски чети
Конгреси Ресенско советување Солунски конгрес од 1896 Солунски конгрес од 1903 Смилевски конгрес Конгрес на Петрова Нива Струмички конгрес од 1904 Прилепски конгрес Скопски конгрес Солунски конгрес од јуни 1905 Солунски конгрес од август 1905 Струмички конгрес од 1905 Серски конгрес Рилски конгрес Ќустендилски конгрес Мајски конгрес
Весници Бунтовник Право Дело Револуционерен лист Автономија (1898 - 1902) Илинден Автономија (1903) Слобода или смрт Револуција Единство
Непријатели Османлиско Царство Грчка пропаганда Бугарска пропаганда Српска пропаганда Бугарска егзархија Егзархиска групација Македонски комитет Врховизам БТРБ Цончевисти Елиномакедонски комитет Српско четничко движење
Сојузници МТРК Гемиџии
Хронологија Основање Јануарска средба Стамболовштината Терористичка дејност Неделно училиште Училиштен кружок Велигденска мисија Односите помеѓу ТМОРО И ВМК Смрта на Делчев Илинденско востание Крушевска Република Крушевски манифест Мирцштешки реформи Борба за Македонија Директива Основите од Брут Расцеп Возобновување
Афери Донева афера Виничка афера Валандовска афера Битолска афера Солунска афера Иванчова афера Струмичка афера Афера Мис Стон Крушевска афера Грабнувањето на Даме Груев Мацанова афера
Фракции Конзервативна струја Реформска струја Серска група Струмичка група Сарафисти
Битки Битка кај Готен Битка кај Могила Битка кај Трсје Битка кај Слива Битка кај Арменско Битка кај Гандач Битка кај Локвата и Вињари Битка кај Маргара Битка на Ножот Битка кај Баница Битка за Мехомија Битка кај Аржинското блато Битка кај Ѓуришкиот манастир Битка кај Мечкин Камен
Aпостоли Даме Груев Гоце Делчев Ѓорче Петров Пере Тошев
Поврзано Историја на Македонија Историја на македонскиот народ Македонско национално движење
Кутијава: преглед разговор уреди

На 7 април 1896 година дошло до првата афера која била предизвикана дирекно од самата Организација. Тој ден на влезот на Битола, кај црквата св. Недела, колџиите од Режијата за тутун во товарот со ориз на Дончо Штипјанчето пронашле 10 празни бомби, 150 набои за револвер и малку барут ^[3]. На 9 април, Даме испратил писмо до Андреј Љапчев во кое напишал:

Во неделата вечерта колџиите на тутунот при св. Недела во Битола го фатија кираџијата штипјанецот со 10 празни бомби во вреќи со ориз по силното спротивставување и обиди да се извлече. Во продолжение на две деноноќија бил тепан до онесвестување. Досега ништо друго не кажувал освен фразата: Оризот го купив во Виница и гоо носам на пазар, без да знам што друго содржел. Турското нселение е во паника и мисли дека и други се внесувани порано. Претсресувања уште нема никаде ^[4].

Поради мерките на Организацијата и цврстината на Доне не дошло до поголемо проследување и провала од пошироки размери ^[3]. Мерки за санација од аферата презеле Битолскиот револуционерен комитет и Централниот комитет во Солун, а особено Даме Груев.

Битолскиот комитет презел голем број на превентивни мерки. Била донесена одука доколку Доне понал да издава тајни, да се ликвидира во затворот преку луѓе на Организацијата, Пере Тошев и Ѓорче Петров се засолниле, Атанас Лозанчев и Григор Попев кој во моментот на избувнвањето на аферата се наоѓале во Прилеп, го продолжиле својот престој во градот. Била воспоставена комуникација и кординација со Петар Поп Арсов, претседател на Прилепскиот комитет. Навремено бил предупреден Гоце Делчев, а дирекниот испраќач, Коце Ефремов се засолнил во Бугарија. На крај била предупредена и даскалосана жената на Доне ^[3].

Даме Груев на 10 април испратил ново писмо до Андреј Љапчев, во кое побарал доколку се утврди дека Гоце Делчев, кој се подготвувал да замине за Ќустендил, се наоѓа во Бугарија да се задржи зад границата. Даме информирал и за мерките на османлиската власт како и за вознемиреноста во турската средина поради откриените бомби. Во понатамошниот дел од писмото, Даме информирал дека за разлика од вознемиреноста во турската средина, откривањето на бомбите кај македонското население имало плодотворен ефект бидејќи аферата послужила како: поткрепа на самата пропагнада на делото. На 17 април 1896 година, Даме испратил ново писмо до Љапчев во кое било истакнато дека, Доне ништо не кажал кое би можело да биде компримитирачко за Организацијата, а претресите на турската власт биле неуспешни. Поради неуспехот, во турската средина се појавиле гласини дека поради интерес на истрагата, од Цариград ќе биде донесен хипнотизер за да извлече признанија од Доне.

Делчев веста за избувнувањето на аферата ја разбрал во Виница на пат за Ќустендил. Тој решил да се врати во Штип. Таму бил повикан од кајмакамот, но во отсуство на какви било конкретни докази бил ослободен. Подоцна Делчев бил затворен во скопскиот затвор Куршумли ан, но бил ослободен повторно поради недостатот на докази и му било препорачано да доаѓа повеќе во Штип.

Епилог

Поради цврстината на Доне и навремените мерки од страна на Организацијата, не дошло до сериозни последици по макеоднското револуционерно движење. Сепак аферата го свртила вниманиетоо кон Делчев и власта разбрала дека во Штип и Битола постои заговор. Меѓутоа аферата им дала куражна сите. Доне станал синоним за истрајност на македонското население. Ѓорче Петров истакнува:

Цврстината на Доне ни направи силен впечаток и многу не окуражи... Примерот на Донета изигра голема охрабрувачка улога... Доне си создаде име во Организацијата како прататко на цврстината во најголеми страданија. Така се создаде традиција - еден друг да не поткажува, да не се издава ништо. Се натпреваруваа кој повеќе маки да истрае. Претензијата на Доне беше само да им се дава по една вреќа брашно на неговите деца и тоа го правевме... Кога излезе Доне од затвор, со смеа раскажуваше за своите маки како нешто обично ^[2].

Неговата цврстината била опеан од Пејо Јаворов со кого имале и лично познанство, како и од Димитар Талев кој црпел сведоштва од жена му Катерина, херојството на Дончо е воспеано и од битолчани во позната револуционерна песна Ми товарил калеш Дончо:

Ми товарил калеш Дончо,

Три товари ориз,

Па си тргнал калеш Дончо,

За пуста Битола...

На пат го сретнале Дончо,

Турски караколи,

Му најдоа пусти Турци

Бомби и патрони...

Извори

1. Димитар Димески, Аферите во Битолскиот вилает 1895-1903, Скопје, 1993
2. Петров Ѓорче, Спомени, Коресподенција, (вовед, коментар и редакција Љубен Лапе), Скопје, 1984.
3. Димитар Димески, Гоце Делчев, Скопје, 1994
4. Даме Груев - Спомени. Коресподенција, Предговор, съставителство и бележки: Цочо Билярски, София, 1999

Надворешни врски

• Вања Лазарова - Ми товарил Дончо